Эркнп Охуижонов

Универсал кугубхопалар тиэими

1. 
   Кутубхоначилик бўлими фаолияти
   

Маориф халқкомиссарлигининг Кугубхоначилик бўлими бутун Туронэаминла кугубхоначилик ишини бошқарувчи давлат органи ҳисобланар эди. Туркистон республикаси халқ комиссарлари Кенгашининг 1919 йил 14 июлдаги Буйруғига биноан мазкур бўлим1а катга ваколатлар берилган эди. Унинг вазифаларига қуйидагилар кирарди: Туркистон ўлкасидаги кугубхоналарни наиионализания қилиш; мусодара қилинган китоб бойликларини республикада янги ташкил этилаётган кутубхоналар ўртасида мугапосиб равишда (пропорционал) тақсимлаш; ўлкада кутубхоначилик ишини таискил зтишнинг умумий масалаларини ишлаб чиқиш ва барча турдаги кутубхоналар фаолиятига умумий рақбарлик қилиш; янги кутубхоналар, қироатхоналар, кўчма кутубхоналар ташкил этиш ва уларни китоблар билан таъминлаш; кутубхона ходимларини тайёрлашниташкил эгиш.
Кугубхоначилик бўлими ўз фаолиятида кугубхоначилик ишини ташкил этишнинг қуйидаги принцинларига амал қилар эди; халқчиллик, яъни кутубхоналар мамлакат аҳолисининг барча тоифалари учун очиқлиги, кугубхоналарни бошқаришла аҳолининг иштирок этиши, китобни аҳолига яқинлаштириш борасида кутубхона фаол иш олиб бориши (тавсия этиладиган адабиётлар рўйхатини тузиши, плакатлар тайёрлаши, кўргазмалар ташкил этиши), жамоат ташкилотлари билан ҳамкорлик қилиши, китоб орқали аҳолини мумтоз ва замонавий адабиёт намуналари билан таништириши, уни


71




маданият ва илм-фаига ошно этиши, кугубхоналар фондини ҳар хил адабиётлар ва даврий нашрлар билан режали равиихаа тўддириб бориш, ку1убхоналар тармоғини ташкил этишда маҳаллий аҳолининг ўэига хос хусусиятларини ҳисобга олиш, аҳолининг миллий ва мивдорий таркибини, ҳудуднинг катта-кичиклигини, аҳоли яшайдиган пунктлар сонини ҳисобга олиш.
ТАССР маориф халқ комиссарлиги Ку^убхоначилик бўлимининг биринчи мудири Ўрта Осиёлик йирик кутубхонашунос ва библиограф Евгений Карлович Бетгер (1887—1956) эди. Бу ишда унга ўлка кутубхоначилик иши бўйича инспектор, Рус География жамияти Туркистон бўлими кутубхонасининг собиқ ходими Б.Н.Смолин яқиндан ёрдам берди. Туркистон Даалат кугубхонаси директори Н.Н.Кулинский ҳам ўлкада кутубхоначилик ишининг ривожланишига катта ҳисса қўшди.
Кугубхоначилик бўлими ўз ишини барча турдаги кутубхоналар ва китоб тўпламларини ҳисобга олишдан бошлади. Бўлим ходимлари Тошкентда ва вилоятларда тугатилган жамиятлар ва ташкилотларнинг кутубхоналарини, шунингдек, ўқув юртлари, илмий жамиятлар ва жисмоний шахсларнинг ку|убхоналарини ҳисобга оддилар. Шу ўринда беносн ўлканинг барча шаҳарлари ва қишлоқларидаги ку|’убхоналарнинг китоб фондларини экснроприация қилишнииг дастлабки ойларида умумий тартибсизлик ва англашилмончиликлар ҳам рўй берганини қайд этиб ўтиш лозим, Ган шундаки, маҳаллий Кешашлар ва Кутубхоначилик бўлимининг жойлардаги вакиллари томонидан мусодара қилинган китоб фондлари ҳар хил ноўрин жойларда, айрим ҳолларда эса, очиқҳавода сақпапар эди. Масалан, Туркисгон республикасининг эпг ка'1та шаҳри — Тошкентда мусодара қилинган барча адабиётлар Туркистон Оммавий кутубхонасига келтириларди Бу ерда барча нашрлар учун жой етарли эмас эди. Патижада, 1919 йилнинг ёзида кугубхона ҳовлисида юз минглаб китоблардан иборат уюмлар ҳосил бўлди. Мусодара этилган китоблар билан шунга ўхшаш ҳолатлар ўлканинг бошқа вилоят маркззларида ҳам кузатидци.
1919 йилнинг октябрида Кутубхоначилик бўлими мусодара қилинган адабиёглардан ва аҳолидан сотиб олинган китоблардан махсус китоб фонди тузганини эълон қилди. Дастлабки оммавий кутубхоналарнинг фондлари ана шу китоблардан жамланди. Кейинчалик бу кугубхоналар туман кугубхоналарига айлантирилди. Янги кутубхоналарни комплектлаш учун Туркистоп Оммавий куғубхонаси китобларинингдублетларидан ҳам фойдаланилди.


72




Туркистон рсспубликасининг шаҳар ва қишлоқларида «ҳарбий коммунизм* шароитларида, яъни жамиятда натурал айирбошлаш ва даалаттомонидан тақсимлаш тартиби ҳукм сутзган, савдо-сотиқ мавжуд бўлмаган даврда ташкил этилгаи янги давлат ва идораларнинг кутубхоналари китоблар билан текинга таъминланар эди. Аммо ушбу ҳолат ташкил этилаётган янги кутубхоналарни комплектлашда тартибсизлик ҳукм сурар эди, деган маънони англатмасди. Кутубхоначилик бўлими ходимлари тажрибали китобшунос олим Е.К.Бетгер раҳбарлиги остида кутубхопаларни комплектлашда кутубхона турини ва у хизмат кўрсатиши мўлжалланган ҳудуднинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олишга ҳаракат қилдилар. Айнан Е.К.Бетгсрнинг фидокорона фаолияти ва жонбозлиги туфайли инқилобий тартибсизлик авжга чиққан 1918—1921 йилларда Россия илмий жамиятлари Туркистон бўлимларининг махсус кутубхоналари, «Турон», «Туркистон», «Осиё», «Ислоҳ» кугубхоналари, «Кутубхонаи Беҳбудия», Самарқанддаги Мирзо Улуғбек мадрасасининг умумистифода кутубхонаси, Тошкент ўқитувчилар семинарияси кутубхонасида ўн йиллар мобайнида тўпланган китоб фондлари гарқалиб кетишикинголдини олишга муваффақбўлинди.
Кугубхоначилик бўлими ку^убхоналар ишига китоб фопдларини таснифлаш ва сақлашпинг илғор методларини жорий этиш борасида ҳам фаол иш олиб борди. Бунда 1922 йили Тои1кентда чоп этилган Е.К.Бетгернинг «Библиографик таснифлашнинг ўнлик системаси» брошюрасИ "катта ёрдам бсрди. Ушбу брошюра Туркистон республикасидаги библиографиктаснифлаш бўйнча илк кўлланмалардан бири бўлиб қолди. Мазкур қўлланма, шунингдек, Б.Н.Смолиннинг «КутубхоНачилик иши техникасига оид қисқача қўллаг1ма»си ўзбек тилига ўгирилди ва барча маҳаллий кугубхоналарга тарқатилди.
Малакали кутубхоначилар ва библиографларнинг йўқлиги янги кутубхоналар ишига салбий таъсир кўрсатар эди. Маориф халқ комиссарлигининг Кутубхоначилик бўлими кадрлар тайёрлаш мақсадида 1919 йилнинг ёзида Тошкентда икки ойлик курслар ташкил қилди. Мазкур курсларга республиканинг турли шаҳарларидаги кутубхоналарнинг ходимлари чақирилди. Бир йил ичида ушбу курсларда 40 нафар кутубхона ходими қайта зайёргарлиқдан ўзди. Шу йилнинг кузида Самарқандда ташкил этилган қисқа муддатли икки сйлик курсларда яна 27 иафар кугубхоня ходими тайёрланди.


73

2. 
   Китабларни каталоглаштириш ва
   тасиифлаш масалалари
   

Фондларни тартибга солиш, уларни жой-жойига қўйиш, таснифлаш на каталоглаштириш масапапарига муфассалроқтухталиб ўтамиа. Кугубхоналариинг фондлари кўпайиб борди ва ^ашкилий ишларни яхшилашни ҳамда каталоглар тузишни тақозо этди. Ўнлик система таснифига оил каталоглар ва жадваллар тузишга фаол кнришилли.
Н В.Дмитровский «Туркистон Оммапий кутубхонаси русбўлими китобларининг каталогилда қабул қилган ўнлик система китобхонларнинг эҳтиёжларини қондиролмай қолган эли. Ўзгариб бораётган ҳаёт, ўрнашаётган янги турмуш тарзи талабларига жавоб бсрувчи кутубхона китобларини таснифлаш тизими зарур эди. Аммо бундай тизимни қисқа вақг ичида тузиш мумкин эмас эди. Шу сабабли 1918 йилда Е.К.Бетгер, Л.К Давидов ва А.А.Метленков Таснифлашга оид барча мавжуд материаллардан (Н.А Дмитровский жадваллар системасвдан, таниқли библио1раф Б.С Боднарский жадвалларидан) фойдаланиб, каталоглар, кўрсатгичлар, дафтарлар ва китоблардан излаб тонилган муайян индекслар бўйича ўнлик системасинингайрим бўлимларини тиклаб, «Ку^убхона китобларинингўнликтаснифи»ни туздилар!’.
Жадвалларнинг чоп этилиши реснублика кутубхоналари фондлари ва каталогларини тузиш ишини ягона қоида бўйича тартнбга солиш имконини берди. 1919 йил 30 апрелда Туркистон Реслубликасида кутубхоначилик ишининг бирлиги ва яхлитлигини таъминлаш мақсадида Туркистон Оммавий кутубхонаси марказлаштирилган тартибда каталоглаштириш чора-тддбирларини ишлаб чиқиб, Маориф Халқ Комиссарлигига гасдиқпаш учун тақдим этди”.
Е.К.Бептерташаббусига биноан, муайян нашрлар чоп этувчи барчя муассасаларга титул нярағи на муқованинг юқоридаги ўнг бурчагига ўнлик нвдсксини қўйиш таклиф этвдди. Бу кутубхоначига фондларни жой-жойига қўйишни, китобхонларга эса керакли адабиётни қидириб топишни осонлаштирар эди.

1917. 
      йил 1 январга келиб кутубхонада иккита каталог: алифбели ва системали каталоглар мавжуд эди. Системали каталог «Кутубхона китобларииинг ўнлик таснифи» бўйича тузилган эди. Каталогларга 600 мингтагача карточка киритилган эди'^. Каталоглар тузиш ва адабиётларга ишлов бериш кенг кўламда йўлга қўйилди. 1921 йвднинг охирида алоҳида каталоглар бўлими ташкил этилди. Бўлим мудири этиб А.А.Метленков тайинланди. У республикадаги кутубхоналарнинг 74
      

китобларини таснифлагп янги тури мактабининг асосчиларидан бири бўлди. Юқорида зикр этиЛган жадвалларга қизиқиш шу қадар капа эдики, уларни қайта нашр эти1пга тўғри келди. Айни вақгда, ҳаёт янги, янада замонавий жадвалларни ишлаб ниқишни ҳам тақозо этар эди. Е.К.Бетгер шу ишга фаол киришди. 1922 йилда жадваллар нашр этилди'\ 1918 йил жадва^шаридан фарқли ўлароқ, Е.К.Бетгер уларни сўзбоши, методик кўрсатмалар ва фойдаланиш қоидалари билан тўлдирди. Бетгер жадвалларни барча кутубхоналар учун мажбурий «қонунлга айлантиришга ҳаракат қилди. Бетгернинг ўнлик жадваллари Туркистонда кутубхона китобларини таснифлаш ишининг ривожланишида муҳим ҳодиса бўлди ва мамлакатнинг кўплаб кутубхоналаридатарқалди. Жадваллар нафақат Туркистонда, балки ундан ташқарида ҳам яхши қар1ПИ олинди. Таниқди библиогряф, ўнлик системасининг Россиядаги тарғиботчиси Б.С.Боднарский Е.К.Бетгернингтаснифлаш тизимига юксак баҳо берди'’’.
Каталоглаштиришнинг ривожланиши тўғрисида сўз юритганда ўлка кузубхоначилик иши бўйича инсгрукгор Б.Н.Смолии томонидан тузилган «КутубхонаЧилик иши техникаси бўйича қисқача қўлланма»га ҳам тўхгалиб ўтиш лозим. Унда каталоглаштиришнинг асосий қоидалари ҳамда кутубхоначилик ишининг бошқа масалалари ёритилган. Кўлланма кутубхона ходимларига фондлар на каталогларни ташкил этишда казта ёрдам берди.

3. 
   Кутубхоналарни бутлаш аҳволи
   

Россия Марказий матбуот агентлиги (Центропечать)нинг Туркистон бўлими — Туркцентропечагь 1919 йилнинг майидан 1922 йилнмнг февралигача ўлка кутубхоналарини рус тилидаги китоблар ва даврий нашрлар билан текинга таъмигшаб турди'’.
1919 йилнинг майида ташкил этилған Туркцентропечать ўз фаолиятида РСФСР БМИҚ Президиумининг қуйидаги мазмундаги қарорига амал қилар эди: «Мярказий Агентлик. . Россияда иашр этилувчи барча нашрларни тарқатиш ва экспедиция қилиш билан шугулланувчи, барча жабҳаларни, маданий-маърифий ва почта- телеграф муассасаларини (шу жумладан кутубхоналарни - Э.О.) матбуот нашрлари билан таъминловчи давлат органидир. У темир йўлдаги барча кибскларни бошқаради, шаҳарларда китоб дўконлари ва киосклар очади, кўчма вагон-дўконлар, газетачиларнинг артешшри ва ш.к.ни ташкил этади»'".


75




Туркцентропечатнинг асосий вазифаси марказий матбуот нашрлари билан бир қаторда маҳаллий нашриётларнинг босма маҳсулотларини, Туркистон республикаси ҳудудида чоп этилувчи барча даврий нашрларни тарқатишни ташкил этишдан иборат эди. Туркцентропечать Центропечатниигтаркибий бўлими ҳуқуқида иш олиб борган бўлса- да, у ўз фаолиятида маҳаллий ҳокимият органларининг кўрсатмаларига амал қилиши лозим эди ва ТАССР Халқ Комиссарлари Кенгашига буйсунарди”,
Туркцентропечать ўз фаолиятининг биринчи кунлариданоқ газета- журнал ва китоб экследииияларини ташкил этишга киришди. 1919 йилнинг декабридан Москва-Тошкент узлуксиз темир йўл қатновининг тикланиши мамлакат марказидан матбуот нашрлари келишининг баркдрорлашувига имконияг яратди. Республика ҳукумати Туркцентропечать ихтиёрига бир неча ўн арава ажратди. Узоқ масофаларга китоблар, даврий нашрлар, плакатлар ва турли кўргазмали қуролларни ташишга махсус жиҳоэланган Туркцентропечать аравалари бугун республика бўйлаб адабиётларни ташиш билан шуғулланар эди. 1919—1920 йилларда Туркцентропечать бир неча марга қисқа муддаггли курслар ташкил этди. Мазкур курсларда 200 дан ортиқ киши тайёргарликдан ўтди Ўлканинг энг йирик 36 аҳоли яшайдиган пунктида маҳаллий агентликлар ташкил этилди. Улар ўз киоскларига ва тарқатувчиларнинг кенг тармоғига эга эди. Барча турдаги матбуот нашрларини тарғиб қилишга алоҳида эътибор бериларди. 1919 йилнинг майидан декабригача Туркцентропечать 780 799 нусха, 1920 йилнинг январидан мартигача — 313 410 нусха кмтоблар, брошюралар, варақалар ва плакатлар тарқагди’“.
1920 йилда 1'уркистонга иккита рейс ташкил қилган «Қизил Шарқ» агитацион-инструкгорлик посзди жамоаси ўлкада рус тилидаги кўп сонли ранг-баранг адабиётларни тарқатди. Мазкур поезднинг китоб омборида янги совет сиёсий арбобларининг асарлари, В Маяковский, А.Блок, Д.Бедний, А.П.Чехов, И.А.Крилов, Жек Лондон ва бошқа адибларнинг алоҳида нашрлари ва асарлар тўпламлари, «Народное просвешение», «Пролетарская революция», «Наркомат обеспечения», «Иэвестия наркомфина», «Творчество», «Юношеский комитет» журналларинингтурли сонлари, айрим расмий нашрлар, шу жумладан «ВСНХ декретлари тўплами», дарсликлар ва ўқув қўлланмалари, кўп сонли варақалар вз нлакатлар бор эди^'. ўзининг биринчи рейси давомида (23 январдан 16 июлгача) агитпосзд ўлка шаҳэрлари ва шаҳдрчаларида ташкилотларга ва муайян шахсларга 3078 та агатацион кичик кутубхоналар, 186 мингта китоб, 58 мингта


76




варақа, 37 мингта газета иа 5500 та плакат ажратди. Жами 14 минг рубллик ҳар хил адабиётлар сотилди^’. Иккинчи рейс давомида (13 августдан 16 октябргача) агитпоезд жамоаси рус тили ва маҳаллий тиллардаги 1097 та дарслик, ЗТ) номдаги оммавий-сиёсий ва адабий- бадиий китобларнинг минглаб нусхаларини тарқатди”.

4. 
   Кутубхоналар тармоғининг ривожи
   

1920 йилнинг бошига кслиб, Туркистон республикасида 174 та янги ташкил этилган универсал оммавий кутубхоналар, 172 та қироатхона фяолият кўрсатар, 176 та чойхонада кичик кутубхона- қироатхоналар ташкил этилган эди. Мазкур чойхоналарда вақти-вақги билан, айниқса, иш кунидан ксйин, кечқурун сиёсий, баъзан эса, бадиий адабиётлар маҳаллий аҳозпнд овоз чиқариб ўқиб берилар эди. Бундай чойхоналар «қизил чойхоналар» деб аталарди. Туркий ва форсий тиллардаги адабиётлардан иборат оммавий кутубхоналар '1-ашкил этиш шу даврда долзарб муаммога айланди. Бундай адабиётлар жуда кам эди (айниқса, марказий Россиядан сғилиб келган рус тилидаги даврий нашрлар вз китоблар оқимига солиштирганда). Шу сабабли маҳаллий аҳолига хизмат курсатиш учун ташкил этилган «мусулмон» кутубхоналари (ўша даврда улар шундай деб аталар эди) ҳақида ғамхўрлик Кугубхоначилик бўлимининг муҳим вазифаларцдан бирига айланди. Туркистон Оммавий кутубхонасининг шарқ тилларидаги адабиётлар бўлимида мусулмонлар учун марказий қироатхона ва илмий ишлар учун алоҳида хона очилди. Кутубхона китобларининг дублет нусхаларидан Алишер Навоий номидаги янги мусулмонлар кутубхона-қироатхонаси жамланди. У 1919 йилда Тошкентнинг Эски шаҳар қисмида очилди ва қисқа вақг ичида маҳаллий аҳолининг эътиборини қоаонди. Шу даврда Эски шаҳарда яна бир нечта кутубхона-қироатхона очилди.
1919 йилда маҳаллий аҳоли учун мўлжалланган кузубхоналар Когонда, Петро-Александронск (ҳозирги Тўрткўл)да, ўрта Осиё темир йўлинингЖусали ва Черняено станцияларида, Туркистон, Казалинск ва Андижон шаҳарларида очилди; шунингдек Самарқанд иа Катгақўррондаги «мусулмон* кугубхоналари ҳам қайта таилсил этилди. Шу тариқа ўлкада маҳаллий тиллардаги китоблар жамланган кугубхоналар тармоғига асос солицди. МиллиЙ тиллардаги китоблардан иборат янги оммавий кугубхоналар бўлғуси Туркманистон (Чоржўй, Тежен, Ашхобод, Красноводск ва б шаҳзрлар), Қирғизистон (Бишкек,


77




Тўқмоқ, Қизилқия ваб. шаҳар^гар), Тожикистон (Хўжанд, Душанбе, Ўратепа ва б. шаҳарлар) республикаларида очилди. Шу йилларда ўлка қил!лоқлари, овуллари на бошқа аҳоли яшайдиган пунктларида ҳам кутубхоналар, қироатхона-ўтовлар, қизил чойхоналар, деҳқон уйлари ташкил этилди.
Кутубхоналар тармоғини режали равишда ташкил этиш ва китоблардан фойдаланишнитакомиллаштириш мақсадида 1920 йил 3 иоябрда РСФСР Халқ Комиссарлари Кенгашининг «РСФСРда кутубхоначилик ишини марказлаштириш тўгрисида»ги декрети эълон қилинди. Ушбудекрет билан Маориф Халқ Комиссарлиги 1918 йидда бошлаған ягона кутубхоналар тармоғини бунёд этиш бўйича улкан тайсргарлик ишлари якунланди. Декрет мамлакатда кутубхоначилик ишининг кейинги ривожланиши учун жуда муҳим аҳамиятга эга бўлди.
Мазкур декретга мувофиқТАССР Халқ Комиссарлари Кенгаши 1921 йилнинг бошида «Туркистон республикасида кутубхоначилик ишини марказлаштириш э^ғрисида» декрет эълон қилди. Ушбу декретда МаорифХалқКомиссарлиги ихзиёридаги ку^убхоналар ҳам, бошқа идоралар, муассасалар ва жамоат ташкилотларининг кугубхоналари ҳам омма учун очиқдеб эълон қилиниши, ТАССР ягона кутубхоналар тармоғи таркибига киритилйшн ва Туркистон Бош сиёсий-оқэргув бошқармаси ихтиёрига ўтказилиши қайд этидди. Мазкур дечзетни амалга ошириш учун «Сиёсий-оқрргув таипатпотлари ҳамда касаба уюшмалари мэданият бўлимларининг кутубхоначилик иши соҳасидаги ўзаро муносабатлари тўғрисидаги йўриқнома» ишлаб чиқилди. Ушбу йўриқнома идоралар ўртасидаги муносабатларни тартибга солар эди.
Янги иқтисодий сиёсатга ўтилиши (1921 йил) кутубхоналар сони кескин камайишига олиб келди. Оммавий кутубхоналар тармоғи 56 бирликкача, яъни 3 баравар камайди. Бу асосан маҳаллий ҳокимият органларининг ҳаракатлари билан изоҳланар зди. Маблағлар тақчиллиги туфайли, улар кугубхоналарни ёпишга мажбур бўлдилар, бўғнаган маблағларни эса, бошқа муҳим эҳгиёжларга йўналтирдилар.
Маърифий муассасаларни, шу жумлэдан кутубхоналарни сақлаш ва таъминлашга давлат ресурсларининг тақчиллиги жойларда китоблардан фойдаланиш учун ҳақ тўлаш тартибини жорий этишга мажбур қилди. Дастлабки даврда кугубхоналар иши бироз олға силжигацпек бўлди. Шу сабабли маҳадлий маданият органлари мазкур тартибни янада кенгроқ қўллашга қарор қилди.
Маблағлар тақчиллиги туфайли кугубхоиалартармогини маълум даражяда қисқарзиришга мажбур бўлган Туркистон Бош сиёсий- 78




оқаргув бо1иқдрмаси мазкур жараёя мумкин қадар оғриқсиз ксчишини таъминлашга ҳаракат қилди; унча яхши ишламаган, кичик кугубҳрналар ёпилди, ишчи ва миллий ҳудудлардаги кутубхоналар сақлаб қолинди.
Ҳудудий ва бошқа кичик кугубхоналарни марказий кугубхоналарга айлантириш кутубхоналартармоғини сақлаб қолии(ла муҳим аҳамият касб этди. Маакур кутубхоналарнинг вазифаларидан бири олис ҳудуддарга кўчма кугубхоналар ёрдамида хиэмат кўрсатишдан иборат эди.
Кузубхоначилик иши муаммоларини ҳал қилиш Йўллярини қидириб, Туркистон Бош сиёсий-оқартув бошқармаси 1923 йил 2 февралда Тошкентда республика кутубхона ходимлари конференциясини чақирди. Конфсренция бутун кутубхоначилик ишини бирлаштириш учун Марказий кутубхоначилик комиссияси тузиш тўғрисида қарор қабул қилди ва кутубхоналарни қўллаб- қувватлаш бўйича кенг тарғибот ишлари олиб боришни муҳим вазифалардан бири деб белгилади.
Шундан кейин 5 февралда бўлиб ўтган Тошкент шаҳар кутубхоначилар конференцияси кутубхоналар қошида қироатхоналар очиш, кутубхоналар қурилишига китобхонларни жалб қилиш тўғрисида қарор қабул қилди. Бироқ, шунга қарамай, кутубхоналар аҳноли оғир бўлиб қолаверди. Кузубхоналар янги адабиётлар билан етарли даражада тўлдирилмаслиги ҳам уларпинг ишига салбий таъсир кўрсатди.

1923. 
      йил 1 январга қадар бўлган ҳолатга кўра, Туркистон республикаси маориф халқ комиссарлиги тармоғида жами китоб фонди 280094 нусхадан иборат бўлган 64 кугубхона (шу жумладан 35 таси ҳозирғи Ўзбекистон ҳудудида) иш олиб борар эди. Маэкур кутубхоналар жами 34463 китобхонга хизмат кўрсатарди. Тошкентда аҳвол нисбатан яхши эди. Бу ерда китоб фонди 109852 нусхадан иборят бўлган, жами 17869 китобхопга хизмат кўрсатувчи 12 кутубхона иш олиб борарди. Фарғона вилоятида китоб фонди 35820 нусхадан иборат бўлган, жами 2268 китобхонга хизмат кўрсатувчи 14 кутубхона мавжуд эди’'*.
      
1924. 
      йилда Москвада Бутунроссия кутубхоначилар биринчи съездининг чақирилиши мамлакат, шу жумладан Туркистон республикаси кутубхоначилик иши тарихида муҳим воқеа бўлди. Стэеэд кутубхоналарнинг етти йиллик иш тажрибасини умумлаштирди. ТАССР вақиллари съездда кутубхоначилик ишининг илгор тажрибаларипи ўргаииш имкопиятига эга бўлдилар.
      

79




Сьезддан сўнг Туркистон Бон1 сиёсий-оқартув бошқар.маси кугубхоначилик ишини яхшилаш учун Тошкентда кутубхоначилар уюшмасиии тузишга кдрор қилди. Мазкур уюшма таркибига сиёсий- оқартув муассасалари, касаба уюшмалари, шаҳардаги болалар ва мактаб кутубхоналарининг ходимлари киритилди. Кутубхоначнлар уюшмасининг вазифалари қуйидагилардан иборат эди: кутубхоначилик иши методлари ва техникасини ишлаб чиқиш; кугубхоначиларга йўл-йўриқлар курсатиш; кутубхона ходимларининг ахборотларини тинглаш; йигилишларга материалларни тайёрлаш ва ишлаб чиқиш; кутубхона ходимлари ўз малакасини ошириши ҳамда уларни қайта гайёрлаш учун материалпар тайёрлаш; кугубхоналар ишини бирлаштириш на мувофиқлаштириш; кугубхоналар ва китобни омма, айниқса, маҳаллий аҳоли орасцда кенг тарғиб ва ташвиқ қилиш.
Туркистон Бош сиёсий-оқаргувбошқдрмасинингкутубхоналардан «ғоявий жиҳатдан эскирган» китобларни олиб қўйиш бўйича комиссия тузиш тўғрисидаги қарори {1924 йил октябрь) адабиётлар ўта тақчил бўлган шароитларда жуда салбий рол ўйнади. Комиссия ишлаб чиққан йўриқномага мувофиқ ку1убхоналардан «эскирган» кашрларнинг 30— 50% олиб қўйилди’’
Қишлоқ аҳолисига кутубхона хизматлари кўрсатиш Туркистон республикасида энг оғир масалалардан бири бўлиб қолди. Аҳоли яшайдиган пунктлар ҳудудий жиҳатдан тарқоқ жойлашганлиги, маҳаллий халқлар тилларидаги адабиётларнинг камлиги, малакали миллий кадрларнинг йўқлиги қишлоқ аҳолисига қониқарпи кугубхона хизматлари кўрсатишни ташкил этиш имконини бсрмас эди. Мазкур масалани маълум даражада ҳал қилиш учун ўзбек тилидаги янги адабиётлардан иборат кўчма кутубхоналарнинг кенг тармоғи ташкил этилди. Ушбу кутубхоналар сурункали равишда қишлоқлар ва овулларга юборилар эди.
Шу даирда республика қишлоқларида оммавий сиёсий-тарбиявий ишлар билан, асосан, 1920 йилда ташкил этилган мсҳнаткаш деҳқонлар ташкилоги — «Қўшчи» уюшмаси шуғулланар эди. Мазкур уюшма қўмиталари маориф халқ комиссарлиги ва Бош сиёсий-оқартув бошқармасииинг уезд ва шаҳар бўлимлари билан яқин алоқада иш олиб борарди. 1924 йилда бўлиб ўтган «Қушчи» уюшмасининг ўлка қурултойида барча қишлоқларда ва овулларда саводси.зликни тугатиш мактаблари, кичик кутубхоналарга эга бўлган қизил чойхоналар ва ҳар бир уездда камида бипа намунали Дсҳқон уйи ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилинди.
«Қўшчи» уюшмаси Самаркднд вилоятида, айниқса, қиэғин фаолият


80




олиб борди. Бу ерда 1923 йилда бир нечта деҳқон уйлари, 24 та қизил чойхона ва кутубхоналар очидди. Мазкур кутубхоналарнинг фондлари асосан рус ва ўзбек тилларидаги адабиётлардан иборат эди. Уларни жамлашда вилоят марказий кугубхоналари фаол иштирок этди.
Барча шаҳар ва қишлоқ кутубхоналарини адабиётлар билан марказлаштирилган тартибда комплекглаш муҳим аҳамият касб этиб борди. Бунинг учун 1921 йил бошида ТАССР Маориф халқ Комиссарлигининг Кутубхоначилик бўлими қошида Марказий кугубхоналар коллектори ташкил этидди. Куг^бхона коллекторининг қуйидаги асосий вазифалари аста-секин шаклланиб борди: кутубхоналарнинг тур хусусиятларига қараб, уларнинг фондларини режали равишда комплектлаш; китобларни танлашда кутубхоналарга консультацион ва библиографик ёрдам кўрсатиш; адабиётларга буюртмалар йиғиш; кутубхоналарни нашристларнингрежалгри, китоб савдоси ва библиографияга оид ахборот билан таъминлаш; кугубхоналарга юбориладиган нашрларга библиографик ишлов бериш; кутубхоналарни махсус техника ва жиҳозлар билан таъминлаш. Марказий кутубхоналар коллектори тез орада барча турдаги кутубхоналарни комнлектла1Ш1инг асосий манбаига айланди.
Республикада кугубхоналар сони аста-секин кўпайиб борди. Расмий маълумотларга кўра 1924 йилнинг охирида Ўзбекистон ҳудудида 171700 нусхадан иборат китоб фондига эга бўлган 43 кутубхона фаолият олиб борар эди. Уларнинг барчаси Туркистон Бош сиёсий- оқартув бошқармаси ихтиёрида бўлиб, давлат бюджетидан маблағ билан таъминланар эди. Биргина Тошкентда 1924 йилда 136800 нусхадан иборат китоб фондига эга бўлган 32 умумистифода кутубхонаси иш олиб борарди. Шулардан 13 таси касаба уюшмаларининг, 16 таси - турли муассасаларнинг маблағлари ҳисобидан таъминланар эди.

2. 
   Мамлакатнннг стакчн универсал илмий
   кугубхонаси — Туркистон Давлат кутубхонаси фаолияти
   

3. 
   йилда Халқуниверситсти ташкил этилиши билан, 1’уркистон Оммавий кутубхонаси унинг ихтиёрига ўтказилди. Кутубхона фондларини тиэимга салин! бўйича кенг кўламли иш бошлаб юборидди. Май ойининг бошларида кутубхона дирекгори этиб истеъдодли ташкилотчи ва ташаббускор Н.Н.Кулинский тайинланди. У кутубхонани қайтатузишга жуда фаол киришди. 1918 йил 18 майда 81
   

Кузатув қўмитасинипг охирги мажлиси бўлиб ўтди Мажлисда кутубхона фаолиятини сифат жиҳатидан янги илмийлик ва халқчиллик тамойиллари асосида қайта ташкил этиш, табақавий, миллий ва диний белгиларга кура, барча ва ҳар қандай имтиёэларни бекор қилиш, очиқпик ва оммавийликни таъминлаш режасини ишлзб чиқиш ҳақида қарор қабул қилинди. Бунинг учун Н.Н.Кулинский, Е.К.Бетгер ва А.А. Богод таркибида махсус комнссия тузилди. 1918 йил май ойининг охирида Халқуниверситети Кснгаши Е.К.Бстгер, Л.К.Давидов ва В.И.Вольпинни Туркистон Оммавий кугубхонасини қайта ташкил этиш учун масъул қилиб тасдиқлади^*.
Комиссия китобларпи уйга беришни вақгинчалик тўхтагиш тўғрисида қарор қабул қилди, китобхонларга олган китобларини қайтаришни сўраб мазбуот орқали мурожаат этди. Бу барча китобларни ҳисобга олиш, уларпи 1918 йилгача амалда бўлган олдинги каталогларга солиштириш у^ун керак эдн. Текширув аксарият китоблар йўқолганини, улар орасида камёб ва ноёб китоблар ҳам бисёр эканини кўрсатди. Шу сабабли комиссия одцида энгаввало китоб фондидаги етишмовчиликлар ўрнини тулдириш вазифаси турарди. Шу мақсадда аҳолидан кенг миқёсда китоблар, асосан бадиий адабиётлар сотиб олина бошлавди. Комиссия ислоҳэтилган кутубхона, жаҳовдинг илғор мамлакатларидаги миллий кутубхоналар қатори, китобларни уйга бермайдиган, нашрлар қироатхоналарда мутолаа қилинадиган кутубхонага айлантирилиши лозим, деган хулосага келди.
Каталоглартўғрисида1и масала ҳам кўндаланг бўлди. Кугубхонанинг бугун фондига ўплик системаси бўйича каталог тузишга қарор қиливди Кутубхонадаги китоблар ўрнини тўла ўзгартириш ҳам амалга оширилди ва шупдан кейик комиссия 1918 йил августда кугубхонани китобхонлар учун очишни лозим деб топди.
Гуркистон Оммавий кутубхонаси Туркистон халқупиверситети таркибида 1918 йил декабригача фаолият кўрсатди. 1919 йил май ойидан, маориф халқ комиссарлиги тизимида Кутубхоначилик бўлими ташкил этилганидан сўпг, Туркистон Оммавий кутубхонаси, республиканинг бошқа кугубхоналари қатори, мазкур бўлим ихтиёрига ўгказидци.

1918. 
      йил февралида кугубхона 1’уркистом Халқ кутубхонасига айлантирилди, 1920 йилда, ташкил топганига 50 йил тўлиши муносабати билап, Туркистон АССР хялқ комиссарлари кенгашининг қарорига биноап, унга Туркисюн Даипат кухубхонаси номи беридди”
      

Республиканинг бош кутубхонаси бўлган Туркистон Давлат кутубхопасининг вязифаси маҳаллий кугубхопаларга раҳбарлик қилиш


82




ва уларга амалий ёрдам беришдан иборат зди. 1918 йил 28 майда кугубхона мудири Туркисгон халқ университеги кенгагиига Гуркмстон республикасида кутубхоначилик иши бўйича ўлка раҳбар-ипструктори лавозимини жорий этишпи сўраб мурожааг этди“, 1918 йил 26 сентябрда эса Тошкентдаги ва маҳаллий кутубхоналарнинг кутубхоначилари билап ишлат бўЯича алоҳида доимий комиссия тузиш масаласи қўйилди’’.
1918 йил 30 сентябрда Е К.Бетгер кутубхоначилик иши бўйича ўлка раҳбар-инструктори лавозимига тайинланди^" Унинг ўнлик системаси бўйича мутахассис ва индексатор сифатидаги вазифаси ўлка миқёсида кутубхоначилик ишига раҳбарлик қилиги, маҳаллий кутубхоналарга мазкур масалалар юзасидан йўл-йўриқ кўрсатишдан иборатэди”.
1918 йил 2 ноябрда Туркмстон АССР Маорнф Халқ Комиссарлиги кутубхона қошида Н.Н.Кулинский раислиги остидаги ҳайъатни тасдиқлади’^ 1918 йил 27 дскабрда ҳайъат Туркистон маориф халқ комиссарлиги раҳбариятига мусулмон кутубхоналари бўйича ўлка инструкгори лавозимини таъсис этиш, унга Тошкент Оммавий кутубхонасининг шарқбўлимини бошқариш вазифасини юклаш ва мазкур лавозимга шарқтиллари бўйича мугахассис А.Л Гаррицкийни тайинлашни сўраб мурожаат этди” Ушбу лавозим тасдиқлаиди ва 1919 йил июнда А.А Гаррицкийга Тошкентда жойлад1ган мусулмон кутубхоналари ва қироатхоняларини, улариинг сони, китоблари миқдори ва эҳгиёжларини аниқлаш мақсадида, кўздан кечириш учуп мандат берилди**.
Туркистон Дав;]ат кутубхонаси республика кутубхоналарига ёрдам кўрсатиш бўйича кенг фаолияг олиб борди: семинар-маштудотлари ўтказди, фондлар ва каталоглар тузиш учун тадбирлар тизимини ишлаб чиқди. 1918 йилда кутубхона директори Н.Кулинский «Просвешение» журналида Туркистоннинт маҳаллий кутубхоналари учун кутубхона китобларини таснифлаш ўнлик жадваллари тайёрлангани ҳақида хабар берди”. 1919 йилда Туркистон Маориф Халқ Комиссарлигининг Кутубхоначилик бўлими кутубхона қошида кутубхоначи мутахассислар тайёрловчи олти ойлик курс очди’*.
Шу йили кузубхона маркаалаштирилган 'гаргибда каталогла11ггирии1 чора-тадбирларини ишлаб чиқди ва уларни 1'уркистон Маориф Ха.чқ Комиссарлигигатасдиқлаш учун тақдим этди”.
Кўчма кугубхоиалар ташкил этилди’".
Кутубхона бўлимлари — филиалларини ташкил этиш учуп илмий ва беллетристик мазмундаги кизобларнинг дублет нусхалари ажрагилди.


83




1921 — 1922 йилларда уларнинг барчаси аста-сскин аввал Маориф Халқ Комиссарлигининг Кугубхоиачилик бўлими, сўнгра Тошкент шаҳар халқ таклими бўлими ихтиёрига ўтказилди. Орадан бир неча йил ўтгач, айрим филиаллар негизида шаҳарнинг туман кугубхоналари ташкил этидци
Кутубхона рсспублика вилоятларида ҳам ўз филиалларини ташкил этди, чунончи, у Керкида ўз бўлимларига эга, Казалинск, Черняевка. Самарқанд кугубхоналарига на ўлкадаги бошқа кутубхоналарга йўл- йўриқ кўрсатар эди^’.
1919 йили Тошкснтга маҳаллий кутубхоналарнинғ ходимлари малака оширишга ташриф буюрди: ёз ойларида кутубхонада Ўрта Осиёда биринчи икки ойлик ўқув курси ташкил этилди. Талабалар бу ерда Туркистон Данлат кутубхонаси ходимлари — Н.А.Буров'’", А А Метленков, Е.К.Бетгер ва бошқалардан сабоқолдилар. Нззарий ва амалий машғулотлар дастурига кутубхоначилик техникаси масалалари киритилган эди. Курсда 40 нафар кугубхоначи таълим оларди.
Шу йилнинг ёзида кугубхона ходимлари В.Н.Смолин вд Е.К.Бетгер Самарқандда кугубхоначилик иши бўйичз қисқа муддатли семинар ўгказди. 1924 йилнинг июнида кутубхона базасида Тошкент шаҳар кутубхоналари ходимларининг коиференцияси чақирилди'*’.
1924 йилдан кутубхона «Тошкент шаҳар илмий-академик кутубхоналари бирлашмаси»га таяниб иш олиб борди. Мазкур бирлашма кутубхона биносида йиғилишлар, маърузалар, тўгараклар, курслар ва семинарларнинг машғулотларини ўтказар эди.
Кутубхона мамлакат маркази билан ҳам яқин алоқалар ўрнатди. 1923 йилда у Бутунроссия қишлоқ хўжалиги кўргазмасида, 1924 ва 1926 йилларда - илмий кутубхоналарнинг биринчи ва иккинчи Бутунроссия конферснцияларида ҳамда биринчи ва иккинчи Бутунроссия библиографлари съезддарида иштирок этди.
ТАССР Давлат илмий кепгашининг 1923 йил 16 сеитябрдаги 830- сон буйруғида Туркистон Давлат кутубхонаси бутун Туркистон республикаси учун кузубхоналарии заснифлашнинг янги тури (ўнлик системаси)нинг ўзига хос мактаби бўлшни, шу тариқа собиқ Иггифоқ библиографлари орасида довруққозонгани қайд этиб ўгилди’^.
Кутубхона штати маса^гасига келсак, 1920 йилга келиб у 35 кишигача кўпайди, йиллик бюджет 1иу даврга келиб 17.618 рублни ташкил қилди. Кутубхона гузилмаси дарҳол шакллангани йўқ. Дастлаб у уч бўлимдан: умумий, Туркистон ва Шарқ бўлимларидан иборат эди. 1919 йил апрслидя болалар қироатхонзси очилди. 1919 йил


84




августидадаврий нашрлар бўлими ташкил этилди. Шу йили 'Гуркисгон ва Шарқ бўлимлари бирлаштирилди ва шарқшунослик бўлими ташкил топди. 1921 йил охирига кслиб кугубхонада счти бўлим: умумий, шарқшунослик, даврий нашрлар, каталоглар, китобларни бериш, болалар ва библиография бўлимлари иш олиб борар эди.
Библиография бўлими атиги тўрт ой — 1921 йил августидан декабригача фаолият кўрсатди, сўнгра унинг функциялари қисман Н.А,Буров раҳбарлиғидаги умумий бўлимга, қисман — М.А.Сикстель бошчилиғидаги китобларни бериш бўлимига ўтказилди. Шарқшунослик бўлими уч кичик бўлим; Туркистон, Шарқ лингвистикаси ва қўлёзма китоблар кичик бўлимларидан иборат эди.
Кутубхона ноёб китоб гўпламлари билан тўлдириб боридди. Москва ва Петрограддаги каиионализация қилинган кутубхоналардан, шунингдек маҳаллий муассасалардан кутубхонага китоблар келиб турдй. 1918 йил ноябрида Рус геоғрафия жамияти ўз 'Гуркистон бўлимининг 20 минг жилддан иборат кутубхонасиии тақдим этди. 1918 йил сентябрида кутубхона тарқатилган ўқув юрТлари - Туркистон ўқитувчилар семинарияси, Тошкент рсал билим юрти, хотин-қизлар гимназияси китобларинингбир қисмини қабул қилиб олди. 1920 йилда Петрограддаги собиқ Туркистон ватандошлар уюшмаси китоблар тўплами таркибндаш ўрта Осиё ҳақидаги китоблар коллекцияси олинди. Жами 23 та муассасадан ку^убхонага 40963 нашр бирлиги келиб тушди.

1918. 
      йиДнинг окгябрида кутубхона илтимосномасига биноан у Россия Марказий китоб палатнсидан унга келган барча китобларнинг бир нусхасини олиб турувчи кугубхоналар қаторига киритидди^’. Лммо Китоб палатаси шу йилларда катта қийинчиликларни бошдан кечираётгани учун, китоблар мунтазам юборилиб турилмас эди. Фақаз 1922 йил 17 июлдан, БМИҚ махсус қарорига биноан РСФСР ХХКнинг 1920 йил 30 майдағи китоблар мажбурий нусхасини тарқатиш тўғрисидағи қарори Туркистон Давлат кугубхонасига нисбатан ҳам амал қила бошлаганидан кейин, марказдан китоблар мунтазам олина бошлацди. 1923 йил 6 мартда Россия Марказий китоб палагғасиТуркистон Давлат кузубхонасига 15-сон комш1ек1' (25 тадан) ажратилганини қайд этади^\ 1924 йилнинг ўзида куғубхона1'а 41276 нашр бирлигп келиб тушди, шулардан 31947 таси Москвадан юборилган нашрларнинг мажбурий нусхалари эди.
      

1918 йил 14 ноябрда Туркистон Даадат кутубхонаси ҳайъатининг мажлисида қуйидаги мазмуцда қарор қабул қилинди; «Ўлкада чоп этиладиган барча нашрларни, чупончи: даврий нашрларни — олти


85




нусхадан, нодаврий нашрларни — беш нусхадан тақцим этиш мажбуриятини ноширлар зиммасига юклаштўғрисида қбнун қабул қилиш сўралсин»''^ Туркистон Марказий Ижроиғ! Қумитасинииг 1919 йил 15 декабрдаги 128-сон буйругига биноан, муайяи босма нашрлар (китоблар, брошюралар, газеталар на ш.к.) чоп этувчи барча ташкилотлар, нашриёглар ва жисмоний шахсларга, нашрларнинг чоп этиш усули ва тилидан қагьи назар, даврий нашрларни 4 нусхадан, нодаприй нашрларни эса, 2 нусхадан Туркистон Халқ кугубхонасига тақдим этиш мажбурияти юкланди'*''.
Кейинроқ (1922 йил 10 июнда) Туркистон республикасининг Халқ Кймиссарлари Кенгаиш ҳам босма нашрларнинг мажбурий нусхаси ҳақида қарор қабул қилди"-
Китоблар харид қилиш ҳам кутубхона фондини тўлдиришнинг муҳим манбаига айланди. Туркистон рсспубликасининг маориф халқ комиссарлиги ушбу мақсадга махсус маблағлар ажратар эди. Жумладан, Верний (ҳозирги Алмати) хотин-қизлар гимназияси ўқитувчисининг санъатга доир ноёб китоблари, рус классикларининг тўла асарлар тўпламлари, энциклопедиялар ва бошқа адабиётлар жамланган катга Қугубхонаси сотиб олинди. Болалар бўлими учун олти мингта китоб харид қилинди. С. М.Граменицкий''* ва Н.В.Дмитровский*’ кутубхоналаридан сотиб олииган китоб коллекциялари ҳдм диққатга сазовор.

1918. 
      нил 25 нюнда Туркистон республикасининг ваколатхонаси Россия Федерацияси Маориф Халқ Комиссарлигининг (Москва) илмий ва академик кугубхоналар бўлимига Марказий китоб фондидан Туркистон Давлат кугубхонасига шарқшунослик, Яқин ва Ўрга Шарқ тиллари, этнографияси, ҳуқуқи, тарихига оид босма нашрлар ва мат^ериаллар беришни, чунки кутубхона инқилобдан кейинги уч йил мобайнида китоблар билан таъмииланмаганини айтиб мурожаат эгди’“.
      

Кутубхона фондлари ҳадя тариқасида берилган китоб тўпламлари билан ҳам гўлдирилди. Олимлар ва илғор зиёлилар кугубхонага кўплаб китпбларни тақдим этдилар. Академик В.В.Бартольд, кугубхонашунос Л.Б.Ханкина томонидан ҳадя этилган китоблар шулар жумласидан. Висоцкий уч мингга яқин китобдан иборат эсперанто тилидаги адабиётлар кугубхонасини ҳадя қилди.
Валюта маблағларига чет эл нашрларини харид қилиш билац бир қаторда, кутубхона 1924 йилдан халқаро китоб алмашиш канали орқали Германиядаги айрим фирмалардан китоблар ва журналлар ола бпшлади.
' 1921 йилнинг сентябрида тасдиқланган «Кутубхона тўғрисидаги


86




ниэом»да шундай деб қайд этилган эди: «Туркистон Давлат кутубхонаси кеиг меҳнаткашдар оммаси текиига фойдалаииши учун мўлжалланган бўлиб, унинг қироатхоналаридан барча фуқаролар илмий мақсадларда фойдаланишлари мумкин. Қироатхоиаларда китоблардан фойдаланиш тартиби ва мудцатлари кугубхона кенгаши томонидан белгилаиади... Босма иашрлар ва қўлёзмалар ҳеч кимга уйга берилмайди (босма нашрлар ва қўлёзмаларии муайян шахсларга уйга бериш тўғрисида маориф халқ комиссарлигинипг кўрсатмаси бўлган ҳоллар бундан мустасно)»”
Кутубхона ўқувчилари сони ҳам кўиайиб борди. 1921 йил I январга қадар бўлган ҳолатга кўра, болаларни ҳисобга қўшмаганда, кутубхона аъзолари сони 2933 тага етди; шулардан эркаклар - 2273; хотин- қиэлар - 660; интеллектуал мсҳнат билан шуғулланувчилар - 1296; қизил аскарлар — 261; жисмоний меҳнат билзн шуғушшиувчилар — 143; ўқувчилар — 1205; бошқа тоифа вакиллари — 48. Жами ташрифлар миқдори — 47834, берилган китоблар — 71522’<
Кутубхона қироатхонасининг 1918-1924 йиллардаги ишини қуйидаги маълумотлар тавсифлайди: ҳар йили кутубхонага ёзилгзн доимий ўқувчилар сони - 4062; ташриф буюрганлар сони - 37507; берилган китоблар сони — 61170. 1924 йил охирит келиб кугубхона фонди 141276 нашр бирлигидан ибораз эди.

1. 
   Махсус кутубхопалар тизими
   

Туркистон АССР махсус кузубхоналар тиэимини умумий таълим мактаблари, ўрта махсус ва олий ўқув юртлари, турли илмий муассасаларнинг китоб тўпламлари ташкил этар эди.
Туркистон халқ комиссарлари кеигашинииг 1918 йил 29 мартдаги «Туркистон республикасида халқ таълими ишини ташкил этиш тўғрисида»ги Буйруғи ўлкада янги давлат халқтаълими тизими (шу жумладан, кутубхоналар тармоғи) ташкил топишига асос бўлди. Буйруққа биноан ушбу мақсадга ажратилган маблағларга даалат бошқарув органлари - ўлка, вилоят, шаҳар ва уезд халқ таълими Кенгашлари тузилди. Ушбу органлар зиммасига янги - совет мактабини )^мда мактабдан ташқари маданий-маьрифий ташкилогляр ва муассасалар — кугубхоналар, ўгов-қироатхоналар, клублар, халқ уйлари, халқ университетлари, музсйлар, катгалар учун мактаблар тизимини ташкил этиш ишига раҳбарлик қилиш вззифаси юкланди. Кўп миллатли аҳоли яшайдиган республиканинг беиоён ҳудудида


87




маданий-маърифий муассасалар па умумий таълим мактабларининг кенг тармоғини тузиш ишлари ана шундай бошланди.

1. 
   Умумий таълим мактаблари
   кутубхоналари
   

Янги большевистик ҳукумат ижтимоий мазмунига кура ягона мактабни қуриш жараёнида миллийликнинг эарурлигини англаган ҳолда, Туркистонда миллий туркий тилли ва форсий забон омма устивор бўлганлиги сабабли, ҳаммадан кўпроқмаҳаллий узбек, тожик, қозоқ, қирғиз, туркмаи миллий мактабларини ташкил қилди. Ўзбек совет макгабини барпо этиш жараёнида эски усул мактабларига тегилмади, янги усулдаги ждлид мактаблари халқтаълими бўлимлари ихтиёрига ўтди на биринчи марта давлат ҳисобидан маблағ билан таъминлана бошлади. Энг ожшй таълим берунчи макгаблар сони (улар дастлабки уч синфми уэ ичига оларди) 1918 йилда (922 та мактаб) 1917 йилдагига нисбатан (576 та мактаб) 346 мактабга купайди'\ 1919—1924 йиллар мобайнида 3 ва 7 синфлик умумий таълим мактабларини ташкил қилиш оммавий тус олди. 1924 йилнинг бошида Туркистон АССРда расмий рўйхатга олинган мактаблар сони қарийб 1100 тага етди’^.
Тузилаётган мактаблар ўқув адабиётларига ниҳоятда муҳтож зди. 1919 йилда ўзбсктилида «Бошланғич география* ўқув қўлланмаси, «Туркистон» (тарих ва география ўқитиш учун қўлланма), «Арифметика» дарслиги, Т.Н.Қори-Ниёзийнинг «Табиатнинг бир бўлаги» (табиатшуносликни ўқитиш учун қўлланма), Ш.Раҳимийнинг биринчи ўзбек совет алифбе китоби «Совға», шарқшунос олим В Л Ияткиннинг «Рус мактаблари учуи ўзбектили дарслиги» (1918), «Форс тили дарслиги», проф. Н.Л,Корженевскийнинг «Туркистоншунослик» ўқув қўлланмалари чиқзридди. Ўзбек тилидаги дарсликггар рус тилидаги дарсликларга қараганда бИр неча баранар кўп эди”.
111у даврда ўрта махсус ўқув юртлари тизими ҳам Шаклланди. 1924 йилнинг охирига келиб, республикада 16 та касб-ҳунар билим горти, 7 та недагогика билим горти ва техникуми, 7 та педагогика институти, консерватория, ўрта махсус ўқув гортлари ҳуқуқига эга бўлган бадиий, техника ва тиббиёт мактаблари иш олиб борар эди’*.
Барча умумий таълим мактаблари ва ўрта махсус ўқув гортлари ўз кугубхоналарига эга эди, деб бўлмайди, албатга. Айни вақгда, маълум


88




миқцорда ўқув алабиётларига эга бўлмаган ҳолда, бирон-бир мактаб, техникум ёки билим юрти уз фаолиятини амалга ошира олмас эди. Шу маънода улар вақт ўтиши билан ўзи учун муайян ёрдамчи фонд таркиб топтирмаслиги мумкин эмас эди. Ўша йиллардаги Туркистон жамиятининг Европа андозаларига кўра ўртача умумий сиёсий, ижтимоий-маданий ва илмий-техник даражасидан келиб чиқиб, ушбу йилдан-йилга кўпайиб на тўлиб борган ёрдамчи фондни тўла асос билан ўз шаклланишининг дастлябки босқичида бўлган на ўз ўқувчиларининг талабларига маълум даражада жавоб берган ўқув кутубхонаси турининг бир кўринииш деб ҳисоблаш мумкин.

2. 
   Болалар кутубхопалари
   

Мактаб кутубхоналари билан бир вақтда ихтисослаштирилган болалар кутубхоналари ҳам ташкил этила бошланди. Бу Туронзамин учун мутлақо янги эди. Маълумки, бу юртда ўрга асрларда ҳам, янги даврда ҳам болаларучун мўлжалланган алабиётлар жамланган махсус кутубхоналар бўлмаган эди. Туронзаминда биринчи болалар учун мўлжалланган кутубхона — Марказий болалар кутубхонаси 1918 йил сентябрининг бошларида Тошкентда собиқҳарбий Мажлис биносида очилди. Мазкур кутубхонанингдастлабки негизини собиқ кадетлар корпуси кутубхонасининғ китоблар тўплзми на Туркистон Оммавий кутубхонасининг болалар адабиё^глари фонлининг бир қисми гашкил этди.
1919 йилнинг баҳорида темир йўл вокзали яқинида рус болалар ёзувчиси В.М.Гаршин номилаги болалар қироатхонаси очидди. Орадан бироз вақт ўтгач, шу 1919 йилнинг ўзида Туркистон Оммавий кутубхонаси ўз таркибида болалар ва ўсмирлар бўлими ҳамда унинг қошида қироатхона ташкил қилдИ. Кейи1гчалик Гуркистон Оммавий кугубхонаси ўлкадаташкил этилган, миқдори йилдан-йилга кўпайиб бораётган барча болалар кутубхоналарига методик ёрдам кўрсатди ва ўз фондларини улар билан баҳам кўрди.
Туркистон Оммавий кугубхонасининг болапар ва ўсмирлар бўлими ҳамда унинг қошидаги қироатхона тошкентлик болалар ва ўсмирлар орасида жуда машҳур эди. 1920 йилда кутубхонагаташрифлар сони 25 мингтага етганининг ўзиёқ бунинииг ёрқин исботидир. Мазкур бўлим аста-секин ўзига хос ёш китобхонлар институгига айланди. Фидокор кугубхоначи А.П.Серебренникова раҳбарлиги остида бу срда ёш китобхонларнинг адабий қизиқишлари ўрганилар, болалар билан


89




мактабдан ташқари ишлаш методикалари қўлланилар, болалар мутолааси бўйича тадқиқотлар олиб борилар, псдагоглар ва кутубхоначиларга маслаҳатлар бериларди. Кутубхона Москвадаги Болалар мутолааси марказий институти билан яқин алоқада иш олиб борарди. Бу унга янги китоблар ҳақида маълумотлар олиш, атоқли кишилар билан алоқалар ўрнатиш, уларни китобхонлар билан учрашувларга таклиф қилиш, янги нашрлар кўргазмаларини ташкил этииг ва бошқа қизиқарли тадбирлар ўгказиш имконини берарди.
1925 йилда Туркистон Давлат Оммавий кутубхонасига Москва Болалар мутолааси марказий институти раҳбари, 20-йилларда мамлакатдаги болалар кутубхоналарининг ташкилотчиларидан бири А.К.Покровская ташриф буюрди. У кутубхона болалар бўлимининг иши билан танишди, кутубхона ходимлари учун махсус семинар ўтказди.
Мамлакат ҳаётининг янги шароитларида кугубхоналарда болалар билан ишлан! алоҳида аҳамият касб этди. У ўзига катга эътибор беришни тақозо этар эди. Тонгкентда тузилган кутубхоналар бирлашмасида болалар билан ишлан! секиияси ташкил этидди. Унга тажрибали кутубхона ходими М.П.Татаржинская раҳбар этиб тайинланди. Секция болалар кутубхоналари ташкил этиш билан шуғулланар, уларнинг ии1ини мувофиқпаштирар, китоб фондларини болалар адабистлари билан комплсктлашда ёрдам берарди.
Шунга қарамай, болаларга кутубхона хизматлари кўрсатиш даражаси ҳали талабга жавоб бсрмас, китоб фондлари ўқувчиларнинг зҳгиёжларини қондиролмас эди. Айниқса, миллий тиллардаги болалар адабиётлари кам чоп этилар, безакли, расмларга бой нашрлар деярли йўқэди. Барча кугубхоналар ҳам ўз вазифаси, функцияларига жавоб бермас, уларнинг иши ўқувчиларга китоб беришдангина иборат эди. Боз устига, болалар кутубхоналарининг фондларини асосан рус ва Еврола тилларидаги адабиётлар ташкил этарди. Туронзаминда яшайдиган туб аҳоли тилларида болалар учуи махсус адабиётлар ҳали йўқэди”.

3. 
   Олий ўқув юртлари кутубхоналари
   

1918 йилнинг баҳорида Туркистонда европача андозадаги олий таъпимни шакллантириш борасида дастлабки қадамлар қўйилди. XX аср бошидан миллий зиёлилар ва, шу жумладан, илтор рус олимлари Тошкеитда университет типидаги олий ўқув юртини очиш


90




эарурлигини таъкиллаб келишар Эди. 1918 йилнинг февралида Тошкентда таъсис этилган «Олий таълим дўстлари жамияти» саъй- ҳарлкатлари натижасида, шу йилимнг 21 апрслида Туркистон Халқ унивсрситети ташкил этилди-”. Университет таркибида табиий- математика, ижтимоий-иқтисодий, тарих-филология, қишлоқ хўжалиги, техника факультетлари бор эди Дастлабки даврда университет таркибига Туркистон Оммавий кутубхонаси, консернатория, Халқмузейи киритилди.
Халқ университети кутубхонасининг китоб фондлари кутубхона фаолиятининг дасглабки ойларида асосан маҳаллий аҳолидан хайрия тариқасида адабиётлар йиғиш йўли билан жамланди. Кутубхона учун мавжул китобларни аниқлаш ва йиғишда «Народнь1й университет» кўп тиражли газетаси муҳим рол ўйнади. Газета саҳифаларида адабиётлар йигиш уч кунлиги эълон қилинди. Мазкур иш асосан университет «Талабалар уюшмаси» аъэолари томонидан амалга оширилди. 1918 йилнинг 1 июнига қадар 15 минг жилддан ортиқ ўқув ва илмий адабиётлар тўпланди. Улар Фундаментал кутубхона « ташкил этиш учун асос бўлиб хизмат қилди”.
Кейинги даврда кутубхонага Тошкентдағи собиқ эркаклар гимнаэиясидан ҳамда Табиат фанлари мугахассислари ва врачлар жамиятидан шарқшунослик мазмунидаги ноёб адабистларнинг йирик партияси олинди. Кутубхонани Тошкент халқ таълими кенгаши, Тимирязев номидаги маориф институтидан китобларнинг катга-катга коллекциялари тўлдирди. 1919 йилнинг охирида Туркистон Оммавий кутубхонаси туркистоншуносликка оид нашрларнинг уч мингдан ортиқжилдини ёш халқуниверситети кугубхонасига ажратди. 1919 йилда Чимкент шаҳрида вафот этгаи Туркистон ўлкаси билимдони А.Комаровнинг ворисларидан ҳадя тариқасида .олинган туркистоншунослик ва қишлоқ хўжалигига оид китоблар ҳам кугубхона фондига қўшилган муносиб ҳисса бўлди. Мазкур китоблар орасида форсий, туркий ва боигқа шарқтилларидаги асарлар, турли даврларда, 50—300 йил олдин ёзилган 3(1 дан ортиқ қўлёзма ва тошбосма китоблар бор эди.
Ўлкада фуқаролардан адабиётлар сотиб олиш учун университет зарур маблағлар ажратди, гурли шаҳарлар ва вилоятларга хизмаг сафарлари ташкил қилди*".
1918 йилнинг 12 майида Тошкентнинг Эски Жува майдонида жойлашган ва 2004 йилгача Ўзбекистон Ёш томошабинлар тсатри фаолият кўрсатган бинода Туронзамин истиқполи учун оташин курашчи, буюк сиёсий арбоб Мунавварқори Абдурашидхонов


91




раҳбарлигидаги Мусулмои Халқдорилфунунииингтантанали очиш маросими булиб ўтди. Орадан уч кун ўтгач, 15 майда дорилфунун Низоми қабул қилинди. Дорилфунун уч (қуйи, ўрта, юқори) босқичли бўлиб, 5 йиллик дорилмуаллимин ҳам кўзда тутилган эди. Қисқа муддатда Тошкентда дорилфунунга қарашли 23 мактаб ташкил топди, 299 муаллим дорилфунунга жалб этилди^'. Дорилмуаллиминда Фитрат она тили ва адабиётдан, Мунавварқори ахлоқ ва она тилидан, Абубакр Дивасв этнографиядан, Камол Шамси математика ва геометриядан, Ҳайдар Шавқий гигиена, гимнастика ва олмон тилидан, Исмоил Хаққи ва Ризаев мцданияттарихидан, Бурхон Ҳабиб сиёсий тариҳдан, Абдураҳмон Исмоилов санъат тарихидан, Иброҳим Исмоилов дидакгика ва табиатшуносликдан, А.Пройкова рус тилидан дарс бердилар.
Кейинроқдорилфунун шў^аси Самарқанддаочилди. Туронзамин жадидчилик ҳаракатининг ғоявий раҳнамоси Маҳмудхўжа Беҳбудий - раис, таниқли адиблар Хожи Муин Меҳрий, Саидаҳмад Сидқий- Ажзий, А.Қурбий, Ш.Мухторий шўъбага аъзо бўлдилар.
Мунавварқори раҳбарлигида фаолият юритган Мусулмон Халқ дорилфунуни ҳақиқий илмий ва олий ўқув юрти, маданият ва маърифат маркази эди. Бу унинг умуммарказий кутубхонаси ташкил этилиб, унга таниқпи туркистоншунос олим Абубакр Диваев мудир этиб тайинланганидан ҳам кўриниб турибди*’. Кутубхона ташкилотчилари бугун Шарққа оид китобларни тўплашни ўз олдига мақсад қилиб қўйди^’.
«Бироқ... Шўро ҳукумати Мусулмон Халқ дорилфупунининг фаолиятита йўл бсрмади. Бсш йилга мўлжалланган дорилмуаллимин 4 ойлик курсга айлантирилди ва ўша 1918 йилнинг сентябрь ойи ўрталаридаёқтугатилди. Рустилини етарли билмаган маҳаллий ёшлар олий таҳсилдан маҳрум бўлиб қолавердилар. Туркистонликларнинг четда ўқишларига 20-йилларнинг ўрталаригача тишини-тишига қўйиб чидаган Шўро ҳукумати, Туркистонда миллий университет ишлашига тоқат қила олмади, — деб ёзади ўзининг юқорида зикр этилган тадқиқотида проф. Бегали Қосимов. - Шу сабабли 1920 йилдаёқ Туркистон Халқ университети (тўғрироғи, рус университсти) Давлат университетига айлантирилди»^.
1918 йил ноябрда Тошкентда шарқшунос мутахассислар тайёрловчи Туркистон Шарқ институги очилди. Мазкур институт талабалари қадимги Шарқтарихини, исломшуносликни, мусулмон мамлакатлари тарихи ва маданиятини, уларнинг географияси, иқгисодиёти, фани, фалсафаси, санъатини, араб, форс, инглиз, немис, франпуз, ўзбек, 92




қоэоқ, қирғиэ, туркман, татар тилларини ўрганар эдилар. 111у нарса диққатга сазоворки, университет кутубхонаси негиэини собиқ ўкхзувчилар семинариясининг шарқшуносликка оид адабиётлар фонди (500 жилддан ортиқ) ташкил этди. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, мазкур фонд бир неча ўи йил давомида семинария дирсктори, туркистоншунос олим Н.П.Остроумов томонидан тўпланган бўлиб, шарқ, Европа ва рус тилларидаги илмий жиҳатдан ноёб наифлардан ташкил топган зди. Кейинчалик кутубхоиа фуқаролардан сотиб олинган, шунингдек, шарқшуиос олимлар томонидап ҳадя қилипган китоблар билан тўлдиридди®'.
1918 йилнинг кузида Туркистонда (маҳаллий бюджетдан маблағ билан таъминланган Халқ университетига қарама-қарши ўлароқ) Даклат университети таъсис этиш тўғрисида марказий ҳукумат билан музокаралар олиб бориш учун Тошкентдан Москвага шарқшунос олимлар А.А.Семёиов ва И.Г Беловдан иборат ташаббускор делегация жўнаб кетди. Натижада 1918 йилнииг охирида РСФСР Маориф Халқ Комиссарлиги Туркистон Давлат университетини таъсис этиш бўйича махсусТашкилий қўмитатузди. Маэкур қўмита Москва ва Пезроградда янги университетнипг бўлажак ўқув лабораториялари учун махсус асбоб-ускуналар, кутубхона учун китоблар, журналлар ва ўқув адабиётлари йиғиш, шунингдек, Тошкентда ишдаи! учун ўқитувчиларни жалб қилиш билан шуғулланган махсус бюролар гашкил этди‘*.
Москва Давлат университети Бошқаруви Ташкилий қўмитанинг бўлажак университет факультетлари кугубхоналари, лабораториялари ва кабинетзшрини жамлаш борасидаги ишига катта эътибор ва хайрихоҳлик билан ёндашди. 1919 йил 5 сентябрда у проф. И.Г.Алексацлров бошчилигида Кутубхоначилик комиссиисини тузди Шундай комиссия Петроградда проф. А ЭЛПмвдграислипздатуаидди*’ Бошқарув янги университет учуи адабиётлар, ускуналар, кутубхона техникаси ва каргочкалар харид қилишни маблағ билан таъминлади. Хусусан, у укиверситетпинг 1919 йил иккинчи ярим йиллиги сметасидан кутубхонага 75 млн. рубл ажратди^*.
Ижтимоий фанлар бўйича анча кўп адабиётлартўплаган Пеэроград кутубхона комиссияси томонидан 800 минг рубл ажратилди*'’.
Ташкилий қўмитанинг В.В.Стратонов, Л.С.Бсрг каби ва бошқа аъзолари ҳам китоблар аа ҳатто катта-катта кутубхона коллекцинларини харид қилдилар. Хусусан, А.П.Остроухов кугубхонасидан адабиёт, тарих ва илоҳиётга оид 2 мингдан ортиқ жилд, С.В.^клноковдан асосан санъатга оид, академик В.Миллер


93




порисидан - тилшуносликка оид, профессорлар Егоров на Л.ИПоливанов кутубхоналаридан — матсматика ва фалсафага оид адабиётлар олицди’®
Проф. Д.Д.Плетиен ва доктор К.Г.Хрушчсв тиббиётга оид адабиётларни тўплаш соҳасида кагга ишларни амалга оширди. Улар тиббий асбоб-ускуналар ва 20 минг жилддан ортиқ китоб сотиб олди. Проф Зеленов ва П.П.Постниковнингбой кутубхоналаридаи жарроҳлик ва терн касалликларига оид 6 минг жилдга яқин ноёб адабиётлар олинди’'.
Кутубхонага олинган бошқа нашрлар орасида Румянцев кутубхонаси (ҳозирги Россия Давлат кутубхонаси) дублет фондларидан, Лазарев Шарқтиллари институтидан, Москва табиий фанлар мутахассислари жамиятидан ва бошқа илмий муассасалардан олингаи 46 мингдан ортиқ жилддан иборат китобларни қайд этиб ўтиш лозим”
Унияерситетни таъсис этиш бўйича тайёргарлик ишлари Москва ва Петроградда бир йилдак ортиқ вақт’ давом этди ва, ниҳоят, 1920 йил 19 феврадда ўқитувчилар, китоблар ва асбоб-ускуналар ортилган биринчи эшелон Москвадан Тошкентга жўнаб кетди. 86 нафар ўқитувчи (43 профессор ҳамда 43 приват-доцент вя университет маълумотига эга бўлган мугахассислар)нинг аксарияти бу ерга оиласи билан келди”.
Дастлаб кутубхона университет билан бирга Қўйлиқ кўчасцца жойлашгаи собиқХотин-қизлар гимназияси (ҳозирда Тошкснтдаги Вестминстер унивсрситети) биносида жойлаштирилди Кутубхонага ажратилган хоналар мавжуд китоб фондлари ҳажми ва китобхонлар билан ишлаш учун етарли эди.
Кутубхонанинг университет кугубхонаси ва академик кутубхона сифатидаги ҳуқуқий ҳолати РСФСР Халқ Комиссарлари Кенгашининг 1920 йилги «Туркистон Давлат университетини таъсис этиш тўгрисида»1И декретининг Низоми билан белгиланар эди. Дастлабки йилларда кутубхона ўз Уставига эга эмасдй, у ўз фаолиятида хугубхонанинг умумий академик устанига амал қиларди. Мазкур устав қайта ишланиб, маъпум қўшимча ва ўэгартишлар киритилганидан кейин 1920 йил 8 февралдз РСФСР Маориф Халқ Комиссарлиги томонидан тасдиқланган эди. Ушбу устая замирида қуйидаги тамойиллар ётарди; унивсрситет кутубхонаси ишини ягона қоидалар бўйича режали равишда йўлга к^йиш, уларда махсус кутубхона ишларинингаҳамиятипи ошириш, кутубхона ходимларига китобхонларга хизмат кўрсатишда кўпроқэркинлик бериш, академик кугубхоналар барча илм билан шуғулланувчилар учун очиқпигини


94




таъминлаш ва, ииҳоят, буида таркибвда кутубхона бўлган олий ўқун юрги манфаатларига риоя қилиш. Устав маълум даражада ўагаргирилган таҳрирда Туркистон Давлат университетининг Бошқаруви томонвдан 1921 йвд 10 ноябрда кдбул қвдинди. Маэкуруставгабиноан кутубхона унинерситет Кенгашига бўйсунар эди.
Ўз фаолиятининг дастлабки йилларвда кутубхона раҳбарияти ташкилий-хўжалик масалаларига ва келган адабиётларни тартибга солишга кўпроқ эътибор берди.
Кутубхона штати 1919 йилда 7 кишидан иборат бўлса. 1924 йилда 18 тага етди. Ходимларнинг 5 таси олий маълумотли, 12 таси ўрта ма-ьлумотли эди. 1920 йилнинг кузигача кугубхонага Я П.Перельман, 1921 йил 1 июлгача М.И.Сосновский, 1922 йил январидан эса, В.М.Комаровский мудирлик қилди, илмий котиб вазифасида М.В.Дроздон иш олиб борди. Кутубхонанинг аксарият ходимлари тажрибали кутубхона мутахассислари бўлиб, Туркистон ўлкасининг кутубхоналарвда ишлаган эди. Туркистон Оммавий кутубхонаси 1918 йилда кутубхоначилик иши соҳасидаги йирик мутахассис сифатида Я.П.Перельманни ва университет кутубхонасининг бошқа ходимларини кутубхонадаги фондларни тартибга солиш ва жой- жойига қўйишда срдам бериш учун таклиф қилди.
М.В.Дроздов жуда казта китоб ҳаваскори эди. Ўлкада врачлик фаолияти олиб бориш билан бир вақ1да, у маърифатчилик билан ҳам шуғулланарди, чунончи: кутубхоналар ва халқ қироатхоналари ташкил этишда қатнашарди. Туркистон Пушкин маданий-маърифий жамияти аъзоси бўлган Дроздов кутубхонани янги-янги нашрлар билан тўлдиришда фаол иштирок этди, Туркистонда кутубхоначвдик ишини шакллантириш ва ривожлантиришда қатнашди Университет кузубхонасининг вдмий котиби бўлиб ишлаган даврда Дроздов ноёб китобларни излаб топиш ва кутубхона фондини улар билан тўлдиришда жонбозлик кўрсатди. У ўз шахсий кутубхонасида жуда кўп ноёб журналлар ва бошқа нашрларни кейинчалик Ўзбекистон Давлат кутубхонасига ҳадя қилди’*.
1920 йилнинг кузидан Туркистон Бош сиёсий-оқартув бошқзрмасидан китоблар текинга олина бошланди, аммо 1922 йил октябридан текин адабиётлар бериш тўхгатилди. Туркистон республикаси ХККнинг 1922 йил 11 окзябрдаги Қарорига мувофиқ матбуо^г нашрлари: босмахоналар ва тошбосмахоналар, ташкилотлар, нашриётлар ва муайян шахслар томонидан нашр этилувчи барча тиллардағи китоблар, газеталар, журналлар, брошюралар ва бошқа нашрларнинг мажбурий нусхалари текинга кела бошлади.
Кутубхона ва унинг қошидаги қироатхона 1919 йилдан фаолият


95




кўрсата бошлади. Шу даврдан бошлаб кигобларни ўнлик системаси бўйича тартибга солиш на каталоглаштириш, библиографик тзснифлаш ишлари олиб борилди. Адабиётлар қуйидаги тарзда тақсимланар эди:


0. Умумий мазмундаги адабиёглар

1. 
   Фалсафа бўлими
   
2. 
   Дин бўлими
   
3. 
   Ижтимоий фанлар бўлими
   

4 Тилшуносликбўлими

5. 
   Аниқфанлар бўлими
   
6. 
   Амалий фанлар бўлими
   
7. 
   Санъаз' бўлими
   
8. 
   Адабиётбўлими
   
9. 
   Тарих ва география бўлими
   
10. 
    Шарқбўлими
    

6936 жилд
2178 жилд
2302 жилд
7093 жилд
6070 жилд
6458 жилд
6956 жилд
1478 жилд
7806 жилд
9495 жилд
1168 жилд*


1924 йилнингянварига қадар жами 51940 жилддан иборат нашрлар тартибланди, инвентаризация қилинди ва каталоглаштирилди”. Кутубхона шу даврда жуда кўп билим тармоқларига оид адабиётларга эга эди. 20 минг жилддан иборат тиббий мазмундаги адабиётлар университет тиббиёт факульте гининг кугубхонасига берилди’‘
Кугубхона адабиётлари университет ходимлари, ўқитувчилари, талабалари ва хизматчиларига ҳамда шаҳар фуқзроларига абонемент бўйича, уйига ва қироатхонада фойдаланиш учун берилар эди. Масалан, 1923/24 ўқуп йилида ўқувчиларга жами 25643 жилд, шулардан, 18 минггаси — уйга берилди. Ўқувчилар орасида беллетристик адабиетларга, адабиёт тарихи, аниқ ва ижтимоий фанларга оид нашрларга таляб, айниқса, капа эди. Ҳар ойда ўрта ҳисобда 2137 жилд бериларди'”
Кутубхона ва қироатхона якшанбадан ташқари ҳар куни ишлар эди. Китоблар эрталаб соат 9 дан 5 гача бериларди, қироатхона кеч соат 9 гача ишларди.
Кутубхонанинг китоб фонди 1921 йилда81 минг нашр бирлишдан иборат эди Кутубхонага мингга яқин киши аьзо бўлиб, шулардан атиги 30 талаба маҳаллий миллатлар вакиллари эди”. Маҳаллий миллатдар вакилларининг озлиги шу билан изоҳланадики, ўша даврда маълумотли ёшлар орасида рус тилини билувчилар жуда кам эди. Университет ташкил топган дастлабки кунларданоқ унинг профессор ва ўқи гувчилар таркиби, асосан, рус олимларидан иборат бўлганлиги


96




сабабли, рус тилини билмайдиган маҳаллий аҳоли сшлари учун университетда ўқиш муаммо бўлиб қолган эди. Масалан, 1923/24 ўқув йилида университетга ўқишга кирган 2047 талабадан фақат 51 нафаригина маҳаллий миллат ёшларидан эди, холос”.
1922 йидда 'Гошкентда Ўрта Осиё коммунистик унивсрсигега ва унинг кутубхонаси ташкил этидди. Унинг китоб фонди 1925 йилда 27 минг нусха бўлиб, шундан 5 минггаси туб ерли халқлар тилларида эди**'.

4. 
   Илмий муасслсалар кутубхоналари
   

Шу йилларда илмий муассасаларнииг махсус кутубхоналари тармоғи ҳам ривожланди. Мазкур кутубхоналар 1924 йилга кслиб анча салмоқли кигоб фондига эга эДи. Масалан, Тошкент астрономик ва физик обсерваториясининг ноёб китоблар жамланган кутубхонаси бор эди. Унинг фондлари астрономия, геодезия, метеорология, Ер физикаси, Ер магнстизми, сейсмология ва бошқа фанларга оид 10000 жилддан ортиқҳар хил нашрлардан ташкил топган эди.
Тимирязев номидаги ўсимликшунослик илмий-гадқиқот институга ҳам йирик кутубхонага эга эди. 1924 йилда унин1’ фондларида 28578 та китоб мавжуд, штатида 11 киши ишларди. Республика Маориф Халқ Комиссарлиги қошида Псдагогик кутубхона ташкил этилди. Бу ерда марказдан олинувчи адабиётлар жамланар эди. 1924 йил охирига келиб унинг фоиди 6000 жилддан ошиб кетди. Бу ерда методик қўлланмадар, педагогик адабиётлар на раҳбар қўлланмалар, айниқса, кўп эди.
1918 йилнинг ёзида Маори(1| Халқ Комиссарлиги қошида таниқпи маърифазчи олим Мунавварқори Абдурашидхонов раҳбарлигида « Гуркий шўьба» ташкил этилди. Бу шўьба 1920 йилда «Илмий бўлим», 1921- 1922 йилларда «Илмий кенгаш», 1922—1924 йилларда «Давлат Илмий Кенгаши» (ДИК) номи билан иш олиб борди. ДИК қошқда «Мусиқа- этао1рафик билим ҳайьати», «Ўзбек билим ҳайъази», «Геатр-это^рафик билим ҳайъати» ҳамда «Этнографик билим ҳайъати» бўлган. Ушбу ҳдйъатларда рсспубликанинг етакчи олимлари шп олиб борган. Масалан, шоир Элбек раислик қилган «Ўзбек билим ҳайъати» таркибида Ғ.Юнусов, К.К.Юдахин, Е.Д.Поливанов, Ғ.Зафарий каби олим ва сзувчилар бўлиб, уларнинг асосий вазифаси умумий таълим макдаблари учун ўзбек тилида дарсликлар, ўқув-методик қўлланмалар ва илмий- оммабоп асарлар яратишдан иборагг эди. ДИК қошида фоцдида маҳаллий ва рус тоиарццаги адабиётлар жамланган катгагина кугубхона )рм бор эди.


97




1921—1924 йилларла педагогик лаборатория, обсерватория, унинерситетларнинг кафедралари, консернатория қошида янги махсус кутубхоналар ташкил этилди. Рус география жамияти Туркистон бўлими, Туркистои қишлоқ хўжалик жамияти кутубхоналарининг фондлари кўпайди.


Хулоса


Шундай қилиб, 1924 йил охирига келиб Туркистон ЛССРда кутубхоначилик иши сезиларли даражада ўзгарди. Моҳият эътибори билан, универсал ва махсус кутубхоналар тизими яигидан ташкил этилди. Шаҳар кутубхоналаринингоэ қисмигина республикаташкил топшн давргача ўтмишдошларга эгз эди. Аммо шу кутубхоналар ҳам тўлиқ кдйтатузилди, уларнинг китоб фопдлари эса бир нсча баравар кўпайди. Кузубхоналарга давлат бюджетидан маблағлар ажратидиши, миллий матбаачиликишинингривожлапиши, Марказий кутубхоналар коллекгоринингфаолияги, муайяи кутубхоналар учун нашрларнинг мажбурий нусхаси тизимининг жорий этилиши республика кугубхоналар гармоғига барқзрор ва анча режали равишда ривожланип! имконини берди. Турли идораларнинг кугубхоналари, чунончи; реснублика ва вилоят аҳамиятига молик давлат универсал илмий кутубхоиалари, Туркистон Бош сиёсий-оқартув бошқармаси, марказий туман, шаҳар, қишлоқ кутубхоналари ва кўчма кутубхоналар, касаба уюшмаляри, ҳарбий кутубхоналар, умумий таълим мактаблари, ўрта махсус ва олий ўқув юрглари, илмий жамиятлар ва муассасаларнинг кутубхоналари, болалар на ўсмирлар кутубхоналари универсал илмий, унинерсал оммавий ва махсус кугубхоналар тизимини ташкил этди.
К>/убхоналарнипг умумистифодалик принципи қонун йўли билан мустаҳкамлаб қўйилди, улар аҳолининг барча тоифаларига кенг эшик очдилар, китобни шаҳдр па қишлоқаҳолисига, катгаларга ҳдм, болаларга ҳам яқинлаштириш, минглаб кишиларни мутолаага жалб қилиш учун қўлларидан келган барча ишни қилдилар. Замон ўзгариши билан кугубхоналар флолияпигипгхусусияги )рм ўзгарди. Улар мамлакатнинг ижтимоий, илмий, маърифий па ҳатғо хўжалик ҳаётида олдингидан анча фаол иштирок эта боии/адилар, саводхонликни ёйишда, сиёсий на маданий оқаргувга, илмий билимларни ўзлаштиришга, халқнинг малакаси ва тсхник савиясини оширишга ёрдам бердилар.


98

Фойдаланилган

адабистлар ва изоҳлар


' Большевиклар ва сўл эсерлар ичтифоқи 1918 йил баҳоргача, сўл эсерлар ҳокимияи-ни большевиклар қў'лидан тортмб олиш мақсадида исён кўтаргуига қадар фаолият кўрсатди. Большевиклар (коммунистлар) партияси бу исённи бостирди ва мамлакатни ҳукмрон нартия сифатида яна 73 йил — 1991 йил августининг охиригача бошқарди.
’ «Ҳарбий коммунизм» сиёсатининг муҳим тарқибий қисмлари қуйидагилардан иборат бўлди: барча йирик ва ўрта саноат корхоналари ҳамда кичик корхоналарнинг аксарияти националиэация қилиниши (мусодара этилиб, давлат тасарруфига ўтказилиши); саноат ишлаб чиқариши ва тақсимлашга раҳбарликнинг марказланпирилиши; умумий мажбурий меҳнат мажбурияти; хусусий савдонинг тақикданиши; аҳолини маҳсулотлар билан таъминлашпинг карточкага асосланган режали тиэими; озиқ-овқат раэвёрсткаси (продраэвёрстка); қуролланган озиқ-овқат отрядлари томонидан деҳқонлардан шахсий ва хўжалик эҳгаёжлари учун мўлжаллангам оэиқ-овқат маҳсулотларининг нормадан ортиқ қисмининг зўравонлик йўли билан тортиб олиниши.
’ Ушбу сиёсат, «ҳарбий коммунизм» сиёсатидан фарқии ўлароқ, янги иқтисодий сиёсат деб номланди. Унинг асосий таркибий қисмлзри: продразвёрстканинг деҳқонларга озиқ-овқат солиғи (20% га яқин) билан алмаштирилиши; хусусий савдо, кичик капиталистик корхоналар фаолиятининг рухсат этилиши, коннессиялар, давлат назорати остида кичик корхоналар ва ернинг нжарага берилиши тариқасида давлат капиталиэмига йўл қўйилиши; давлат саноатинипг хўжалик ҳисобига ўтказилиши; меҳнатга натура билан ҳақтўлаш таргибидап меҳнат миқцори ва сифатига қараб пул билан ҳақзўлашга ўтилиши; халқ хўжалигида дамат бошқарувинииг сақлаб қолиниши.
‘ Хусусий мулкни зкспроприация қилиш — бу муайяп ижзимоий сипф, гуруҳ ёки табақанинг бошқа ижтимоий синф, |уруҳ ёки табақа томонидан ишлаб чиқариш воситалари, мулк ва аввалги ҳуқуқларидан маҳрум этилшпи; шу тартибда маҳрум зтиш, тортиб олиш, мусодара қилиш.
’ Қаранг: Культурное строительство в Туркестанской АССР (1917— 1924 гг ). Сборник документов, т 1, с. 434—435
‘ Қаранг: 'Чабров Г.Н. О национализации полиграфических предприягай н Туркестанской АССР (1918 1920 гг.) // Научние грудн ТашГУ. Новая серия. Вьш. 238. Ташкент, 1964. — С 136.
’ ЎэР МДА, 17-жамғарма, 1-рўйхат, 1072-иш, 29-варақ.
" Қаранг: Культурное строительство в Туркссгапской АССР (1917-
1924 гг.) Сборник документов, т. 1, с 396—397.
’ Ўша ерда. — С. 397—398.
ўша ерда. — С. 397.


99




" Қаранг: Издателськое дело в первме годм Советской нласти (1917—
1922). Сборник документов и материалов. М.. 1972, с. П..
'* Қаранг: Десятичная библиографическая классификация. (Сосг. чл.
комиссии по реорганиэации ТПБ Е.К.Бетгером, Л К.Давидовим и
А.А Метленковмм). Т., 1918, 71 с.
" ЎаР МДА, 34-жамғарма, 1-рўйхат, 261 -иш, 146-варақ.
" ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхат, П-иш, 43-варақ.
*•’ Е.К.Нетгер. Десятичная система библиографической классификации.
Изд. 2-е, испр. и значит. доп Т., Туркгосиэдат, 1922, 109 с.
Қаранг; «Библиогряфические известия», 1922, №4, с. 39
Бутунроссия Советлар Маркааий Ижроия Қўмитасининг Матбуот
наН1рлари билаи таъминлан] ва уларни тақсимлаш бўйича марказий
агентлйги — Центропечать БМИҚ Прсзидиумининг 1918 йил 26 ноябрдаги
қарорйга биноан таткил эзилган эди, 1922 йилнииг мартида Цснтропечать
вазифаси фақдт даврий нашрларни еткаэиб бериш ва улар билан чакана
савдо қилйшдан иборат бўлган Почта ва телеграфлар Халқ
Комиссарлигининг матбуот агентлигига айлантирилди.
'* Қаранг: Издательское дело в первме годь1 Советской нласти (1917
1922). Сборник докумеитоя и материалов. М., «Книга», 1972, С. 29,
” Қаранг: Культурное строительстяо в Туркестанской АССР (1917—
1924 п'.). Сборник документов, т. 1, с. 457.
Қаранг: «Известия» ТуркЦИКа, 20 мая 1920 г.
" Қаранг: Меженина Е М. Агитпоеэд «Краснмй Восток». Ташкент,
Узгосиздат, 1962, С. 49.
” Ўша ерда. — 4б б.
“ Қаранг; Мсженина Е.М. Агитпоезд «Краснмй Восток». Ташкент,
Узгоси:,дат, 1962, С. 56.
’’ Қаранг: Статистический ежегодник 1917—1923 (Состянлен под ред.
Д.И Краснонскою). Т.1, Ташкент, 1924, табл. 7.
Қаранг. КасммоВа Л.Г История библиотечного дела н Узбекистане.
Т.:Укитувчи, 1981. — С 52.
3« ўзР МДА, 267-жамгарма, 1-рўйхат, 118-ип1, 1-варақ. Орадан бир ой
ўтгач, Н И Вольпин комиссия таркибидан чиқди ва 1918 йил 1 августдан
унинг ўрнига кутубхона каталоглар бўлимининг бўлажак раҳбари
А.Л.Метленкав ишлай 6о111лади.
” ЎзР МДА, 34-жамғарма, 1-рўйхат, 41-иш,
ЎэР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхат, 4-иш.
«Просвешение», 1918. №23.
ЎзР МДЛ, 412-жамғарма, 1-рўйхат, б-иш,
Ўша ерда, 142-варақ.
ЎэР МДА, 412-Жамғарма, 1-рўйхаг, 4-И1Н,
ЎзР МДА, 2б7-жамғарма, 1-рўйхаг. 117-иш, 16-варақ.
ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхаг, 8-иш, 61-варақ
Қзранг; «Просвешение», 1918, №23


220-варақ.


за
м
30
Л
ЭЭ
М


15


122-нарақ.


163-варақ.


100

Қаранг. «Туркестанская нравда», 1924, №№135, 140

ЎзР МДЛ, 412 жамғарма, I рўйхат, 44 иш. 88-иарақ
Қаранг: «Наука и просвеҳение», 1922, №2, с, 200.
ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхаг, 42-иш, 37-варақ.
ЎзР МДА, 267-жамғарма, 1-рўйхат, 17-иш, 4-варақ
Қаранг; «Известия крайкома РКП и ТуркЦИКа», 1920, №38 (80).
Қаранг: «Известия ЦИК Туркестана», 1922, №135.
ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхат, 7-иш, 174-варақ.
ЎзР МДА, 267-жамғарма, 1-рўйхат, 120-иш, 2-варақ
ЎзР МДЛ, 267-жамғарма, 1-рўйхат, 12 иш. рақамсиз варақ.
Қарант: «Наша газета», 1918, №255; «Туркнаркомнрос. Еюллегеиь


ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхат, 7-иш, 505-варақ.
” Қаранг; Известия ТуркЦИКа, 1919. №129.
”ЎзРМДА, 34-жамғарма, !-рўйхат. 261-иш, 146-иарақ; 412-жамғарма,
1-рўйхат, 6-иш, 139-варақ.
” ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхат, 8-иш, 18-яарақ о
■*“ Қаранг: Б.В.Лунин. Николай Аполлонович Бурои (1885—1969). —
«Советская библиография», 1969, №5, С. 80.
41
42
43
44
44
4«
47
4«
49
-40
41


офиц. сообҳений и распоряжений», 1921, №3, с. 7-8.
” ЎзР МДА, 412-жамғарма, 1-рўйхат, !1-иш, 3-варақ
” Қаранг: Ўзбекистоннинг янти тарихи. Иккинчи киюб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т.: Шарқ, 2000. — 138 б.
Қаранг: Ўзбекистон ССР тарихи. Т.: Фан, 1974 - 377 б
’’ Қаранг: Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. 'Г : Шарқ, 2000. — 1416
” Ўша ерда. — 273 б.
’’ Қаранг; Шермухамедов П. Дстская литература Узбекистана. Очерки. М.: Детская литература, 1974. — 111 с.
” Қаранг: Народний университет. Очерки Туркестанского народного университега. Т.: 1918, 88 с.
” Қараиг; Кормилииин А.И Научиая библиотека 'Гашкемтского государственного университета (1918—1993). Л',: 1996. - С. 6.
Ўша ерда. — 7 6.
Қаранг: Холбоев С. Миллий университстнинг тарихий илдизлари ва ташкил топиши. Т.; Шарқ, 2003. 57 б.
Қаранғ: Халқ дорилфунуни // 1918 йил 15 июнь, 3 сон.
Қзранг: Холбоев С. Кўрсатилган асар. — 63 б
Қосимов Б. Миллий уйғоииш: жасорат, маърифат, фидойилик. Г.: Маънавият, Қ. — 36 6. «Рус университети» деб муаллиф 1918 йил 21 анрелда Тошкентда ташкил этилган Туркистон Халқ униперситетини назарда зугмоқца
Туркистон Шарқ институти 1924 йилгачя ишлади, сўнгра у шарқ факультети си(|затида Ўрта Осиё Давлатуниверситети таркибига киритилуш.
Қаранг: Кормилицин А.И. Научная библиотека 'Гашкентского


101

государственного униперситета (1918—1993). Т.: 1996. - С. 7.

Қаранг: Кормилицин А.И. Маучная библиотека Таткентскаго государстненного университета (1918—1993). Т.: 1996. — С. 8.
Ўша жойда
Ўша жоДда.
Ўша жойда.
’* Ўша жойда.
” Ўша жойда. — 9 6
” Қаранг: Ўзбекмстоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Т.: Шарқ, 2000. — 148 б.
Қзранг: Кормилицин А.И. Научная библиотека Ташкентского госуд^ственного упиверситета (1918—1993). Т.: 1996. — С 10.
’’ Ўша жоДда. — 11 б.
Қаранг: Кормилицин А.И. Научнаи библиотека 1'3(11X6^^0X01'0 государственного унивсрситета (1918—1993) Т : 1996. - С 11—12
” Ўша жойда. — 12 6.
” Ўша жойда.
” Ўша жойда.
“ Ўша жойда
Қаранг; Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекисток совет мустамлакачилиги даврида, Т.: Шарқ, 2000. — 274 6.
“ Қаранг. Қосимояа О / Ўзбекистонда кугубконачилик тарихи. 'Г.: ўқитувчи, 1992. — 46 6.


102

6.