Эркнп Охуижонов
Мустақиллик арафасцлаги кутубхоиачилик иши
Download 376.94 Kb.
|
2008 А 489 Ватан кутубхоначилиги тарихи
- Bu sahifa navigatsiya:
- Кутубхоналариинг моддий-тсхника базаси масалалари
- 1983, 1988 йилларда Ўзбекистон ССР Маданнят вазирлиги тиэимндаги унииерсал (илмий ва оммавий) даалат кугубхоналари бииоларинииг аҳволи (умумий миқдор фоиз ҳисобида)“
- Ллабистларни депозитар сақлат масалалари
- Марказлаштирилгап кугубхоналар тизимлариии ривожла11тирй1и масалалари
- Илмий-услубмй и|плар масалалари
- Унивсрсал илмий кутубхопалар тизими^^
- Ллишер Навоий иомцдаги Ўэбекистон Давлат кутубхонаси фаолиятццап^’
- 1971 иил 1 январга қадар бўлган ҳолатга кўра кутубхоианинг китоб фонди
|
Мустақиллик арафасцлаги
кутубхоиачилик иши Маънавйй-мафкуравий масалалар Урушдан кейинги 45 йил (1945—1990 йиллар) мобайнида Ўзбекистонда оз миқдорда моддий маблағлар билан бўлса-да, универсал ва махсус кутубхоналар тизими ривожланиб борди. Аммо кутубхоначилик ишини ташкил этиш ва уни бошқариш «Коммуниэм қурилишига хизмат қиладиган нарсаларгина қимматга эгадир*, деган тамойилга асосланарди. Бу йўналшцда ташланадиган ҳар бир қадамнинг аҳамиятини эса нартия корчалонлари ва мафкурачилари белгилар эди. Кугубхоналар фаолияти ўстидан назорат ўрнатилган, кутубхоначилик ишини режали равишда бошқариш ва унинг натижаларини шакллантириш вазифаси қўйилган эди. Вақти-вақги билан кутубхонадар катадоглари ва фондларини қдйта кўриш бўйича амрномалар ва йўриқномалар пайло бўлар, уларга совет кишиларини «аксилинқилобий ва зарарли адабиётлар»дан халос этиш учун йўқ қилиниши лозим бўлган китобларнинг узун рўйхатлари илова қилинарди. Барча кутубхоналарда махсус бўлимлар — «спецхранлар» ташкил этилган бўлиб, уларда мутолаа қилиш тақиқланган китоблар қулфланадиган алоҳида шкафларда сақланиши лозим эди. Китобларнинг «фойдали» ёки «зарарли»лигини ГПУ-НКВД-МГБ- КГБ, яъни давлат хавфсизлиги хизмати ходимлари баҳолар, кутубхоналар фаолиятини синчиклаб кузатиб борар эди. Зарду]итийлик, иуадаизм, ислом, христиан ва буддавийликка оид китоблар, фадсафий ва диний мавзудаги адабиётлар, Шарқ ва Ғарбнинг машҳур алломалари қаламига мансуб юзлаб номдаги асарлар тақиқлаб қўйилди 1928 йилдан ксйин арабча алифбедан лотинчага ўтилиши муносабати билан кутубхоналар моҳият эътибори билаи буэун сзма маданий меросимизни ўзида мужассамлаштирган қўлёзма ва тошбосма китоблардан тозалапганлигини, 1940 йилдан кейин эса, лотин алифбссидан кириллчага ўтилипги муносабяти билан Туркистон республикалари нашриётлари 1928—1940 йилларда лотин адифбесида нашр этишга ул1урган адабиёзлар ҳам муомададан чиқарилганлигини эсласак, 3'уронзаминнинг анъанавий миллий маданияти учрагаи ҳалокат кўлами аниқ ва равшан бўлади. Жамиятдаги маънавий қадриятлар тизими аста-секин завол топиб борди. У барча зурдаги кугубхоналарнинг фоцдларида ўз аксини топди. 9(1-йилларга келиб фондларни вақги-вақги билан ғоявий асосларга 154
Мустақиллик арафасидаёқ, янгича тафаккур ва ошкоралик қарор топган шароитда кутубхонанинг умуминсоний қадриятлар ўчоғи, маънавий меросни бир авлоддан иккинчи авлодш ўткаэиш воситаси сифатидаги функциялари биринчи ўринга чиқа бошлади; Қитобхон/д шахс деб қараш, унинг ижодий имкониятларини рўёбга чиқаришда кўмзклашиш, мутолаа учун адабиётларни танлашда тўлиқэркинлик бериш кутубхоналар фаолиятининг асосий тамойилларига айланди. Кутубхоналарнинг мдданий-маърифий ва маданий-ахборот функциялари ҳам кенгайди, улар одамларнинг мулоқот масканлари, халқнинг маданий дам олиш ва миллий хотира маркаэларига айланиб борди. Бундан буён кутубхоналарнингтарбиявий ва ахборот вазифалари китобхонларнингҳақиқий эҳгиёжлари томон кескин ўзгариб бориши ҳамда китобхоннинг кутубхона фондидан бемалол фойдалана олиш, мустақил равишда адабиёт танлаш ҳуқуқини ўзида мужассамлаштирувчи китоб фондини самарали ишлатиштизимини қарор топтиришдан иборатдир. Жамиятда оммавий фикр эркинлиги, жамиятни демократиялаштириш п]ароитида китобхонлар дидмнинг хилма-хиллигига алоҳида ҳурмат билан муносабатда бўлмоқ Керак. Эндиликда китобхонларгатўғридан-тўғри ўргатиш, уларнингкитоб ўқишига насиҳатомуз раҳбарлик қилиш ноўриндир Китоб тарғиботининг аниқ кишидан, ҳаёт муаммоларидан ажралганлиги китобхонларнинғ кутубхонага бормай қўйганлиги сабабларидан биридир. Иккинчи томондан, бу масала кугубхонанингўз ижти.моий 155 ваэифаларини қай даражада бажаришига, маданий ва ахборот фондини барпо этишига, кишининг ахлоқий, руҳий дунёсига мослашишига боғлиқцир. Бу ерда асосий таянч нуқгаси амалда илмий асосланган ва ижтимоий йўналтирилган кишиларнинг талаблари, уларни тўла ва ўз вақгида қондиришдир. Кутубхоналарнинг китоб танлашдаги срдами купинча китоб нашр этиш режалари ва янги олинган нашрлар тўғрисида, ўз кутубхонаси ва бошқа кутубхоналарнинг китоб фонди, уларнинг таркиби ҳақида ўқишда, мустақил билим олишда, малакасини оширишда, меҳнат ва жамоачилик фаолиятида мутахассисларга ёрдам берадиган адабиётларни тавсия қилишда намоён бўлаци. Кутубхоналариинг моддий-тсхника базаси масалалари Маълумки, совет даврининг барча босқичларида маданият соҳасига, шу жумладан кутубхоналарга маблағ ажратишда «қолдиқ» принципи қўлланилган, яъни маблзғ ажратишни режалаштириш давридаёқбошқа соҳалардағз ортиб қолган маблағларгина маданият соҳасига ажратилган. Натижада, Ўзбекистонда кутубхоначилик қурилиши ва кутубхоналарни жиҳоэлаш ишлари 80-йилларнинг охирига кслиб эамон талабларига муглақо жавоб бермай қолди. Маданий-маърифий муассасаларни маблағ билан таъминлаш соҳасидаги рақамларга мурожаат этамиэ. Масалан, 1970 йИлда Ўзбекистонда маданий-маърифий ишлар|'а (кутубхоналар, маданият саройлари, уйлари, музейлар ва ҳоказоларга) 19,1 млн. сўм ажратилган бўлса, 1988 йилда унинг миқдори 68,0 млн. сўмга етди’’. Демак, 1970 йилда мадаиий-маърифий ишларда аҳоли жон бошига 1,6 сўмдан сарфланган бўлса, 1988 йилда 3,4 сўмдан сарфланган, яъни ўсиш икки баравардан ортиқбўлган. Таққослаш учун энг оммабоп тарбия масканларидан бири — умумтаълим мактабларига ажратилган маблағларни олайлик. 1970 йилда бу соҳага 388,3 млн. сўм, 1988 йилда эса, 1 262,2 млн. сўм ажратилган ёки 1970 йилга нисбатан 3,2 баравар ошган. Умумтаълим макгабларини ривожлантириш учун аҳоли жон бошига 1970 йилда 32,9 сўм, 1988 йилда эса, 63,4 сўм сарфланган. Кўриб турганимиздек, маданий-маърифий ишларга умумтаълим мактабларига қараганда қарийб 18,5 баравар кам маблағ ажратилган. Маблағ танқислигидан Ўзбекистонда мавжуд 6588 оммавий давлат кутубхоналарининг (1988 йил) 4561 таси ёки қарийб 70 фоизи 156
Кугубхоналарии техник воситалар билан таъминлаш масаласи ҳам ўз ҳолига ташлаб қўйилган — энг зарур библиобуслар, нусха кўчирин! техника етишмас, кутубхоналар телефонлаштирилмаган эди. 1990 йилда мавжуд 198 марказлашган тизимдан 161 таси ёки 81 фоизи ўзининг авта1ранспортига эга бўлган, холос. 1987 йилги маълумотга кўра, мавжуд 5467 қишлоқфилиал кугубхоналаридан атиги 305 таси ёки уларнинг 5,5 фоизи телефонлаштирилган. Шундай шароитда кутубхоналар тизимипи механизациялаш ва автоматлаштириш тўғрисида гап ҳам бўлиши мумкин эмас эди. 157 Кутубхоналар моддий-техиика базаси замои талабларига жавоб бермаслиги кутубхоначилик иши янги поғонага кутарилишига XXI аср боиьзарида ҳам имкон бермай келди. Ллабистларни депозитар сақлат масалалари Тегишли бино ва бошқа моддий-техника баэасининг йўқпигидан мавжуд китоб фондларидан янада фшкроқ фойдаланишнинг иккинчи бир муҳйм йўли — дегюзитарий кугубхоналар тиаимини вужудга келтирии] муаммоси’’ ҳам ўз ечимини кутар эди. 1975 йил февралда тасдиқланган «Мамлакатда кугубхона фонддарини депозитар сақпашни ташкил этиш тўгрисидаги Низом»га мувофиқИпифоқдаражасидага 66 йирик илмий унинерсал, илмий-техник ва махсус кутубхопаларга депозитарий кутубхона вазифаси юкпанди. Депозитарий кутубхоналяр тематик принцип бўйича, бундан 15-20 йил олдин нашрдан чиққан, лекин охирги 4—5 йил давомида китобхонлар томонидан бирон марта ҳам сўралмаган, бироқ илмий аҳамиятини йўқотмаган адабиётларни фондға тўплайди, уларга қайта ишлов беради ва кенг тарғиб қилиш асосида уларни ўз китобхонига етказади. Депозитарий кутубхоналарнинг ҳудудий-соҳавий марказлари мавжуд бўлиб, Ўзбекистонда рсспублика аҳамиятига молик 7 ҳамда вилоят даражасидаги 13 кутубхона (яъни нилогпдавлат кутубхоналари) ана шулар жумласига киради. Масалан, Алишер Навоий номидаги кутубхопаси - гуманитар фашгар бўйича, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Асосий кугубхонаси — табиий-илмий пашрлар бўйича, ТошДУ илмий кугубхонаси — илмий-педагогик пашрлар бўйича, республика Марказий қишлоқхўжалик илмий кугубхонаси — қишлоқ хўжалик адабиётлари бўйича, республика илмий тиббиёт кугубхонаси - соғли1О)и сақпаш соҳаси бўйича депозитарий кутубхона ҳисобланади. Рсспублика кутубхоналаридаги юқорида қайд этилган мавзудаги барча нашрлар албатга тегишли депозитарийга келиб тушиши лозим. Аммо илмий-техник ва махсус нашрларни тўплаш ва уларни депозитарийларга ўгказиш тўғрисидаги режа 1978 йилда тасдиқпанган бўлишига қарамай, 90-йилларнинг бошларида ҳам бу ишлар амалга ошмай келар эди. Бунинг сабаби шундаки, уларни амалга ошириш учун, биринчидан, депозитарий кугубхоналарнинг махсус бинолари бўлиши, улар техпик воситалар, махсус ўқитилган кадрлар билан таъминланмоғи зарур. Иккинчидан, ўша режага мувофиқ, нашрларни депозитарийга ўгказиш учун ажратиш, уларни узатиш методлари жойлардаги кугубхоначиларга ўргатилиши лозим эди. 158 Марказлаштирилгап кугубхоналар тизимлариии ривожла11тирй1и масалалари Марказлаштирилган кутубхопалар тизимининғ иш сифати ва унумдорлигини оширишнинг энг муҳим йўлларидан бири МК Гнинг ягона кутубхона фоцдини барпо этишдан иборат. Бу жараён кўпчилик МКТда қисман амалга оширилган. Лекин кўпгина жойларда филиаллар фонди қайта шакллантирилмаган, филиаллараро алоқа йўқ, бутуи тизим фондини акс зттирувчи йиғма каталог тузилмаган (ҳатто телефон алоқаси ҳам ўрнатилмаган), маркаэий кутубхоналарда алмашув-резерв фондлари шакллантирилмаган эди. Тегишли китоб сақлайдиган биноминг йўқлигидан, бундай фондлар айрим вилоят кутубхоналаридагика мавжуд эди. Буларнинг барчаси МКТ имкониятидан тула фойдаланишга имкон бермасди. Кутубхоначилик ишини такомиллаштириш борасидаги яна бир муаммо тармоқлараро марказлаштиришни амалга ошириш, сўнгра кутубхоналарнинг йирик ҳудудий бирлашмаларини тузишдан иборат эди. Республикамизда кутубхоналарнинг дастлабки идоралараро марказлашган тиэимини барпо этиш 1976 йилда бошланган эди. Ўша йилдан эътиборан Ўзбекисгонда болалар ва мактаб кутубхоналарини қисман марказлаштириш соҳасидаги тажрибалар Лндижон вилояти Пахтаобод тумани базасида бои1ла6 юборилди. Сўнгра 1982 йилдан республика болалар кутубхонаси ҳамда республика педагогика илмий- текшириш институти кугубхонаси, Андижон вилояти ҳамлаТошкент вилояти Олмалиқ шаҳри базаснда болалар ва мактаб кутубхоналарини тўла марказлаштириш бўйича тажрибалар давом эттирилди ва бу иш ниҳоясига етказилди. Шуиингдек, 1981 йил сентябрда ғ^бул қилинган «Данлат оммавий ва касаба уюшмалари кузубхоналарини идоралараро марказлаштириш тўғрисидаги Низом»га мувофиқ Ўзбекистонда 100 мингтача аҳолиси бўлган шаҳар ва қишлоқларда оммавий дзвлат кутубхоналари билан касаба уюшмалари кутубхоналарини марказлаштириш бўйича ишлар бошлаб юборилган эди. Дастлабки режага мувофиқ, 1985 йилда шундай 20 марказлашган тизим барпо қилиниши зарур эди, Сўнгра бу рсжа қайта кўриб чиқилиб, 1987 йидда 256 даалат ва касаба уюшмалари кутубхоналари бирлаштиридди (улардян 89 таси касаба уюшмалари, 167 таси давлаг кугубхоналаридир). Шунингдек, идоралараро марказлашган тизимни вужудга келтириш иши ҳам кўзда тугилган эди. Лекин бу яхши режа 1991 йилгача ҳам амалга оширилгани йўқ 159
Услубий раҳбарликни такомиллаттирит, методик марказларнинг ташкияий ролини кучайтириш кутубхона ишлари сифати ва даражасини оширишнингзарутэшарти ҳисобланади, илм, фан, ишлаб чиқариш, маданият тараққиёти манфаатлари учун барча кутубхоначилик ишлари имкониятларидан янада самарали фойдаланишни кўздатутади. 1974 1990 йилларда реслублика кутубхоналари ишини ташкил қилишда, эришилган даражага етказишда методик марказлар олиб борган хилма-хил иш услубларининг, мстодик фаолиятнинг асосий йўнали1Ш1ари ролиш баҳо бермасдан амалга оширилган ишларки тўлиқ тасаввур қилиб бўлмайди. Аҳолига кутубхона хизмати кўрсатиш даражасини жвада кўтарии! вазифаси республика методик марказлари фаолиятини ўзида мужассамлаштирган «1986—1990 йилларда Ўзбекистон кугубхоналари — методик марказларининг илмий-услубий ишларини мувофиқдаштириш режаси»га асосан амалга ошири/гди. Бу режа асосан мамлакат ижтимоий-иқгисодий ҳастини қайта қуриш даври1атўгри келган бўлиб, унда янга шароитда кугубхоналар ишини уюиггириш учун уларга ҳзр томонлама мстодик ёрдам бериш, янгидан- янги иш услубларини жорий этиш, умуман кутубхоналар ишини методик жиҳатдан таъминлаш вазифалари ўз аксини топган эди. Режада илгари сурилган тадбирлар орасида кугубхоначилик ишини унинг турли томонлари бўйича ривожлантириш йўналишларини таҳлил қнлиш, аҳолиси 100 минггача бўлган шаҳарларда омманий давлат ва касаба уюшмалари кутубхоналари тармоқларини марказлаштиришни амалга ошириш, республика ва вилоят илғор тажриба мактаблари ишларини ташкил қилиш, кутубхоналарнинг китоб фондини мувофиқлаштирилган ҳолда, тўлдириш тизимини барло этиш ва унинг амалга оширилишини назорат қилиш каби масалалар бор. Шунингдек, ҳар хил тармоққа қарашли кутубхоналарнинг ўзаро ҳамкорлнк қилиш йўлларини аниқлаш, кутубхоналараро абонементнинг ягона умумданлат тизимини жорий этиш, рсспубликада ёшларга хизмат кўрсатиш тизимини такомиллаштириш ҳам муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Халқхўжалиги мутахассисларини ҳар томонлама ахборот билан таъминлашда кутубхоналараро абонемент (КАА) муҳим рол ўйнайди. Умуман, Ўзбекистонда кутубхоналарни ягона кутубхоналараро абонемент тизимига тортишда катта имкониятлар мавжуд. 160 Кугубхоналараро абонемегггда қзтнаи1аётга11 к^тубхоналар еони ортиб боришидан қатьи назар, маданият вазирлиги кутубхоналар тизимида Уз китобхондари учун КАА бўйича адабист оладиган кугубхоналар сони анча кам эди. Кутубхоначилар ва китобхонлар ўртасида КАА тарғиботи етарли эмас, КАА тизими билан қишлоқ, туман, шаҳар кутубхоналарини таъминлаш даражаси жуда паст эди. 1990 йилларга келиб услубий материалларни ишлаб чиқиш, нашр қилиш масаласи ҳам тўла мувофиқлаштирилмаган эди. Ҳар йили методик маркаалар 150 дан оргиқуслубий қулланмалар нашр қиларди. Бу қўлланмалар ўз муддатида жойларга етказиб берилмасди, бо.з устига, улар кам тиражда нашр қилинарди. Шунинг учун вилоят кутубхоналари и1унга ўхи^аш материалларни ўзлари иншаб чиқа бошлашди. Алишер Навоий номидаги республнка Давлат кугубхонаси томонидан «Ўзбскистон вилоят кутубхоналарининг методик қўлланмалар нашр қилиш режаси» ҳар йили П чоракда чиқарилиб, бу вақгда вилоят кутубхоналари ўзларининг қагор режаларини амалга оширган бўларди. Демак, бундай шароитда мстодик марказлар фаолиятида бир-бирини закрорлаш юз бериши аниқ эди. Мана шу камчиликни бартараф этиш учун мстодик қўлланмаларни нашр қилигини узоқ муддатли режалаштиришга ўтказии! мақсадга мувофиқ эди. Айни вақтда, вилоят кугубхоналари услубий материалларида китоб тарғиботининг илғор тажрибалари яхши умумлаииирилмаслиги ва оммавийлаштирилмаслигини, кугубхоначилик И1пининг мазмуни старли таҳлил қилинмаслигини, кўплаб метопик материаллар аниқ мақсадга йўналтирилмаганлиги ва китобхонлар ^уруҳини ҳисобга олмаслигини наэардатутиб, бундай камчиликларни тугатмоқ зарур эди. Асосий камчиликпардан бири мегодик материалларнингаксарияг қисми давлат тили бўлган ўзбек тилида наи1р этилмасди. Кугубхоначилар мавжуд материаллардан фойдаланиигни билмасдилар, тавсия қилинган кўрсатмаларни амалга жорий Э1ии1да қийналардилар, кўпинча методик маркаэлардан қўшим’1а кўрсатмалар келишини кўтардилар. Сўнгги йилларда универсал илмий кутубхоналарниугғ бошқд тармоқ кутубхоналар билан ўзаро ҳамкорлиги, уларнинг мстоднк ишларини мувофиқлаштириш ишлари бирмунча кенгайиб борди. Соҳавий методик марказлар билан биргаликда услубий материаллар нашр қилинди, семинар ва кенгашлар ўзкаэилди, республика кутубхоналарига методик ёрдам кўрсагиш мақсадида чиқигилар 161 уюпггирилди. Жумдадаи, Алишер Навоий номидаги республика Данлат кугубхонаси Марказий тиббиёт илмий кугубхонаси, марказий қишлоқ хўжалиги илмий кутубхонаси билан биргаликда шундай ишларни олиб борди Унивсрсал илмий кутубхопалар тизими^^ Оммавий кутубхонадан фарқли ўлароқ, илмий кутубхона универсал ва махсус кутубхоналарнинг тур-хили бўлиши мумкин Илмий кугубхонаиинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, у ўэ фаолиятини халқ хўжалиги тармоқлари учун юқори малакали кадрлар тайёрлаш мақсадида фан ва ишлаб чиқаришга кўмаклашишга йўналтиради. Унинерсал илмий кугубхоналар кутубхоналар тизимининг етакчи бўғинидир. Одатда, бу умумдавлат ва минтақа аҳамиятига молик муассаса, ҳудудий кугубхоналар комплексларининг илмий-услубий марказидир. Универсал илмий кутубхоналарнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: —китоб фондларини ва бугун иш тизимини минтақа эқгиёжларига мос равишда ташкил эгиш; —минтақалардаги раҳбар ходимлар ва ташкилотларга китоб ва ахборот билан хизмаз кўрсатишни ташкил эгиш, вилоят ва республика аҳамиятига молик махсус кутубхоналар ишини мувофиқлаиггириш ва бирлаштириш. Урушдан кейинги йилларда вилоят аҳамиятига молик универсал илмий кутубхоналар ташкил тОпиш жараёни давом этди. Улар Намангак (1956), Гулистон (1964), Навоий (1968), Жиззах (1974) шаҳарлари — Наманган, Сирдарё, Иавоий на Жиззах нилоятлари марказларида очилди. Шундай қилиб, 1970 йилларнингўрталарига келиб, республиканинг ҳар бир вилоят марказида биттадан йирик марказий универсал илмий кутубхона фаолият олиб борар эди. Ўзбекистон илмий кутубхоналарнинг кенг тармоғига эга бўлиб, улар орасида универсал кутубхоналар муҳим ўринни эгаллар эди. Ллишер Нзвоий номидаги Ўзбекистон Давлат кутубхонаси республиканинг бош кутубхонаси бўлиб қолди. У республиканинг энг йирик универсал илмий кутубхонаси эди. Бошқа универсал илмий кутубхоналар орасида Қорақалпоғиоюн республика кутубхонаси ва 12 вилоят кутубхонаси бор эди. Бу кутубхоналарнинг фондларида умумиттифоқ на реслублика матбуот нашрлари, адабиётлзрнинг текин 162 ва пуллик мажбурий пусхалари, харид қилиш йули билан ва кигоб алмашииуви бўйича олииган нашрлар жамлангап эди. Мззкур кугубхоналарнинг фондлари халқ хўжалигининг барча тармоқлари мутахассислари учун қимматга эга эди, чунки уларда умумилмий, тармоқлараро ва комплекс хусусиятга эга бўлгаи адабиётлар, шунингдек маълумотлар ва библиографик нашрларнинг анча мукаммал фонди мавжуд эди. Унивсрсал илмий кутубхоналар айни вақгда кам сўраладиган адабиётларни ўз ичига олган ва уларга бўлган эқгиёжларни қироатхоналарда ва кутубхоналараро абонемеиг бўйича таъминлайдиган депозитарий функциясини ҳам бажарарди. Универсал илмий кутубхоналар ўэ фзолиятида олимлар ва мутахассисларга ўз билимларини оширишда кўмаклашишни, шунингдек, уларнинг касбга доир, айниқса, умумилмий, фуидаментал, комплекс ва тармоқлараро хусусиятга эга бўлгаи адабиёгларга бўлган эҳгиёжларини қондириш мақсадини кўзлар эди. «Республика (АССР), ўлка, вилоят давлат универсал илмий кутубхонасининг намунавий устани»га мувофиқ, универсал илмий кутубхона республика, ўлка, нилоят магбуот нашрлари сақланадиган бош муассаса ва давлат ахборот гизимининг таркибий қисми, мадаиият ва санъат муаммоларига оид ахборот маркази ҳисобланарди. Вилоят кутубхоналари ягона ҳудудий маълумотнома-ахборог захираларини шакллантирар экан, вилоятнинг иқтисодий, саноат, табиий-географик, маданий, демографик хусусиязларидан келиб чиқар эди. Билимнинг барча соҳаларига оид нашрлар билан кугубхона фондини тўлдйриш, маълумотномалар-қидирув аппаратини ва кутубхона-ахборот хизмати кўрсатишни ташкил этишдан иборат кутубхоналар учун умумий бўлган функиияларни вилоят кутубхоналари ўз ҳудудида ташкил этилган ахборот хизмати тармоқаарини ҳамда бошқа тизим ва турли идораларга қарашли кутубхоналар ва илмий-техника ахбороти оргаилари тавсия этадиган ана шундай ахборот хизмати тармоқларидан фойдаланиш имкоНИятларини ҳисобга олган ҳолда бажарар эдилар. Вилоят кутубхоналарида илмий-техника ахбороти умумданлат тизими ҳамда мадаиият ва санъат бўйича ахборот ҳудудий орлднларининг йўқлиги уларда ҳудудий илмий-техника ахборот марказлари ташкил Э1'илиши1ги бслгилаб бсрди. ]63
164
Кутубхона китобхонларининг энг доимий ва ўсувчан тоифаси — олий ва ўрта таълим муассасаларининг галзбалари. Сон жиҳатидан иккинчи ўринда - олий маълумотли мутахассислар гуруҳи, учинчи ўринда — илмий ходимлар. Сўнгга зикр этилган (уруҳ ўз улушига кўра етакчи бўлмаса-да, миқдорий жиҳатдаи йилдан-йилга ўсиб борди (1965 йилда - 3500 киши). 1948 йил майда кутубхонага Ллишер Навоий номи бсрилди ва унинг тўлиқ номи қуйидаги кўриниш касб этди: Алишер Навоий номидаги Ўзбекисгон ССР Давлат кутубхонаси. 1948 йил 22 майда кутубхонанинг беш қаватли китоб омборига перпендикуляр тарзда туташган махсус қурилган уч қаватли биноси очилди. Янги бино жами 350 ўринга мўлжалланган умумий қироатхона, илмий ходимлар учун зал (икки хонадан иборат: бири - фан докторлари ва номзодлари учун, иккинчиси - кагга илмий ходимлар учун мўлжаллангак) ва кундалик даврий нашрлар учун мўлжалланган залдан ташкил тонган эди.’* Умумий қироатхона турли соҳа мутахассислари, талабалар, ишчилар, пенсионерлар, уй бекалари ихтиёрига берилди. Умумий қироатхонанинг кмтоблар бериш шохобчаси 1946-1950 йилларда ҳар йили ўрта ҳисобда 7169 китобхонга хизмаг кўрсатди. 1968 йилда умумий қироатхона 26825 китобхонга ски кутубхона жами китобхонларининг 83,1 фоизига хизмат кўрсатди. Китобхонларнинг ранг-баранг эҳтиёжларини қондириш учун умумий ва илмий қироатхоналарнинг ёрдамчи (^юнди ташкил этилди. Унинг китобхоналарга хиэма'1 кўрсатишдаги роли йилдан-йилга ошиб борди. Фонд 30 минг китоб ва 300 номдаги даврий нашрлардан ташкил топган эди. Адабиётлар билим соҳалари бўйича тизимли таргибда жойлаштирилганди. Фондда жаҳои адабиёги классикларининг асарлари, ҳозирги замон ёзувчиларининг энг машҳур асарлари, фаининг барча соҳаларига оид адабиётлар, ўқув юртдари учуи энг муҳим дарсликлар, энгяиги ижтимоий-сиёсий адабиёглар, шунингдек жорий йилда чиққан асосий журналлар ва газезалар жамланган эди Фонд ўз аҳамиятини йўқотган адабиётларни ҳисобдан чиқариш ҳисобига янги адабиётлар билан сурункалн равишда гўлдириб бориларди. 165 Китобларга бўлган талаб кугубхонага замондан ва китобхонларнинг зхдисжларидан орқада қолмаслик учун фондларни бутлашга катта эътибор берии! мажбуриятини юклар эди. 1947 йил кутубхона жаҳон халқпарининг 82 тилида адабиетлар олиб турарди. Фондларни буглашиинг асосий манбаи СССРда няшр этиладиган адабиётларнинг бспул мажбурий нусхаси эди. 1946 йилда олинган 34316 китобнинг 27420 тасини ёки 80 фоиэдан кўпроғини мажбурий нусхалар ташкил этарди. Тахминан шундай нисбат кейинги йилларда ҳам сақланиб қолди. 1959 йил СССР Министрлар Совети босма нашрларнинг назорат на мажбурий нусхаларини таркдтишнинг янги тартибини жорИй этиши муносабати билан, Ўзбекиегон ССР Мадяний-маърифий муассасалар бошқармасинингтегишли кўрсатмасига биноан кутубхонани буглаш тартиби бутунлай ўзгарди. 1 сентябрдан СССРда чоп этилган барча босма нашрларнинг бепул мяжбурий нусхаси ўрнига кугубхона пуллик мажбурий нусха ола бошлади. У бунинг учун Москва Илмий кугубхоналар марказий коллектори билан шартнома тузди. Бу эса кугубхона фаолиятини тегишли тарзда қайта қуришни - олинадиган адабиётларни қисман ихтисослаштиришни, давлат маблағларини тсжамлироқ сарфлашни тақозо этар эди. Агар кугубхона илгари китобхон фойдаланмайдиган адабистларни кўп олган бўлса, пуллик нусха олиш гаргибининг жорий этилиши фондларни жамлаш ишига Тошкенг кугубхоналарининг ҳам жалб қилинишигз ва уларнинг бу соҳадаги саъй ҳаракаглари мувофиқлаштирилишига сабаб бўлди. Алишср Мавоий номидаги Ўзбекистон ССР Давлат кутубхонаси ўша пайтдан бошлаб ўз фондларини тиббиёт, кимё, қишлоқ хўжалиги, техниканинг гор масалаларига оид адабиётлар билан комплектламай |^йди. Шундай қилиб, Москва Илмий кутубхоналар марказий коллекторидан олиб туриладигаи китоб маҳсулотларининг пуллик мажбурий нусхяси фондларни тўлдиришнинг асосий турларйдан бирига айланди. Масалан, кугубхона 1968 йилда жами 52944 Та Китоб олган бўлса, шулардан 28165 таси мажбурий нусха бўйича олинди. 1970 йилда ушбу кўрсаткичлар тсгишинча 54077 ва 31117 нусхани ташкил этди. Рсспубликанингбош китоб маҳзани бўлган кутубхона Ўзбекистоида пашр этилган барча босма маҳсулотларийнг бепул мажбурий нусхасини ҳам олиб турди. 1969 йилдан кутубхона республика миқёсидаги бепул мажбурий нусхага қўшимча тарэда Тошкснт коллекгоридан маҳаллий нашрларнинг мажбурий нусхасини ҳам ола бошлади. 166 Кугубхона коллекторга келмаган нашрларни маҳаллий кигоб дўконларидан харид қилиш йўли билан ўз (рондларини тўлдириб борди. Кугубхона кенғ миқёсда амалга оширган китоб алмашинуви жорий комплектлашда ҳам, ретроспектив комплектлашда ҳам муҳим рол ўйнади. Иккинчи жаҳон урушидан кейин китоб алмашинуви билан боғлиқ алоқалар тобора фаол риножланиб борди. Ушбу йўналишда ҳар йили 4000 мингдан ортиқ китоб ва журналлар олинар эди. Фонддардаги камчиликларни аниқлаш ва гўлдириш бўйича кўп йиллик машаққатли меҳнат амалдаги фондларни жуда кўп ноёб адабиётлар билан тўлдириш имконини бсрди. Ўз навбатида, кутубхона турли маҳкамалар ва идоралар ку1убхоналарипинг уларга дублет нашрлар ажратиш ҳақидаги илтимос ва сўровларини ҳам қондириб келди. РСФСР, Украина ва Бслоруссиянинг фашист босқинчиларидан озод этилган жойларшгат кутубхоналарга бир неча ўн минг нусха адабиёглар юборилди. Ўзбекистоннинг янги шаҳарлари — Оҳангарон, Олмалиқ Павоий на бошқдларда янги очилган кугубхоналарга ҳам кўнлаб китоблар совга 1дминди. Кутубхона Оммавийсининг кўп йиллик меҳнати натижаси ўлароқ китОб алмашинув фонди таркиб топди. 1946—1970 йилларда Совет Иттифоқининг турли шаҳарларидаги кугубхоналарга алмашинув фондидан текинга 200010 мингта китоб ва журналлар берилди. Ўзбекистоннинг қўриқ ерларидаги кугубхоналарга, Совет Армияси сафида хизматни ўтаётган Ўзбекистонлик аскарларга юзлаб жилд китоблар юборилди. Урушдан кейинги даврда халқаро китоб алмашинуви ҳам ривожлана бошлади. 1947 йиддан ку/убхона фоцдига Болшрия, Польша, 1»уминия ва бошқд мамлакатлардан ҳар хил нашрлар нақги-нақти билан келиб турди. Бу хайрли ишда Москвадаги Давлат кугубхонаси воситачилик қилди. 1952 йилдан кугубхона Руминия ва Венгрия кугубхоналари билан бевосита алоқани йўлга қўйди. 19.56 йилдан кутубхона чет мамлакатларнинг кугубхоналари ва илмий муассасалари билан бевосита адабиётлар злмашипувини йўлга қўйиш имкониятига эга бўдди. Китоб алмашинуви жараёнида Прага университети ку|убхонаси, Корея Халқ Дсмократик Рсспубликаси Даалат кутубхонаси, Болшрия Миллий кугубхонаси ва бошқдлар фаол иштирок этдилар. Орадан икки йил ўтгач, Тошкент билан китоб алмашинув жараёнига Германия миллий кугубхонаси ва АҚШнинг баъзи бир кутубхоналари ҳам қўшилди. Халқаро кигоб алмашинуви миқсси 167 тобора кенгайиб борди. 1970—1990 йилларда АҚШ, Ягюния, Франция, Англия, ГФР ва бошқа мамлакатлар билан китоб алмашинуви янада фаоллашди. Кугубхона китоб алмашинунига ўзбек на рус адабиёти классикларининг асарларини оригинадяа ва ғарбий Европа тилларига таржимада ҳам таклиф қила бошлади. Бу ҳақда у халқаро матбуотда эълонлар берди.” Китоб алмашинув-захира фондининг рўйхатлари чет эл кутубхоналарига юборилар эди Халқаро китоб алмашинуви зўгрисида маҳаллий мазбуотда хабарлар бериларди. «Ўзбекистон. 1953— 1955 йиллар» курсатгичи кугубхонанинг кенг миқёсда довруқ қозонган биринчи иашри бўлди. Уни Европа ва Амсрикадаги бир қанча кугубхоналар сўраб олди. 1958 йил ЮНЕСКО Бош конвенциясининг X сессиясида қабул қилинган халқаро китоб алмашинувига оид икки конвенциянинг 1962 йил 11 сентябрда СССР Олий Совети Президиуми томонидан ратификация қилиниши^’ халқаро китоб алмашинувипинг яхшиланишига хизмат қилди. 1962 йилдан кутубхонанинг китоб алмашинув нуқталари сони режали равишда кўпайиб борди: 1970 йилга келиб у жаҳоннингтурли мамлакатларидаги 90 муассаса билан ҳамкорлик қилар эди. Шарқ мамлакатлари — Туркия, Эрон, Афғонистон, Миср, Исроил миллий кутубхоналари билан китоб алмашинуви ҳам анча фаоллаизди. 1970—1990 йилларда кугубхона фондлари асосий китоб омбори фонцларидан, қироатхоналарнинг ёрдамчи фойдларидан, ишлаб чиқариш бўлимларининг кўмакчи фонддаридан, санъат секгорининг ихтисослашган фондларидан (ноталар, тасвирий санъат асарлари, грампластинкалар) ва тсхникага оид адабиётлар махсус турлари секгори фондзоридаи, ноёб ва қадимги нашрлар ссктори фондидан иборат эди. Ҳар йили кугубхонага 200 минг бирлик миқдорида ҳар хил босма маҳсулотлар келиб турарди, шу боис китоб омбори майдонидан оқилоиа ва тежамли фойдаланиш жуда муҳим Эди. Асосий китоб омбори фондлари мазмунан универсал эди. ҳар бир фондда ўзбек, рус тиллари ва хорижий тиллардаги тегишли нашрлар жамланарди. ҳар бир фонддаги адабиётлар мазмуни, тили, нашр этилган вақтига қараб алоҳида қисмларга ажратиларди. Ўлкашуносликка оид китоблардан ташқари, барча адабиётлар (1961 йилдан эътиборан) ўн форматш бўлинган эди. Китоб омборининг китоблар сектс»рида қуйидаги фондлар мавжуд: 1-сон фонд — 1960 йилга қадар чоп этилган ўзбек тилидаги барча китобляр, 1961 йилдан - фақатумумий йўсиндаги адабиётлар. 168
«У» фонди — ўлкашуносликка оид рус тилидаги китоблар «Ю» ва *У» фондларини тузишга қироатхонага эга бўлган, (^юндпардан эркин фойдаланиладиган ўлкашунослик бўлимини з-ашкил этиш нияти туртки берди. Шу сабабли бу ерда китоблар ўнлик таснифга асосан жойлаштирилади. Китоблар ҳолати вақги-вақги билан қайта кўрилади. «В» фонди — Ўрта Осиё ва унга қўшни мамлакатлар ҳақидаги рус тилида ва ғарбий Европа тилларида нашр этилган китоблар. Фақат дублет нусхалар билан тўлдириб борилади. «О» фонди — 1917 йилги октябрьтў'нтаришига қадар нашр этилган шарқшуносликка оид рус тили ва хорижий тиллардаги адабиетлар. Ўрта Осиё халқларининг тилларидаги адабиётлар фонди «№2», «№3» ва ҳокаэо шифрлар остида сақланади. Фондларнинг ҳарфли белгиси ёнидаги рақам тилни ифодалайди: 2 — қорақалпоқтили, 3 —қозоқ тили ва ҳ.к. «А» фонди - расмларга бой китоблар, репродукциялар ва чизмаларданзузилган альбомлар, гео|рафик атласлар, юбилей нашрлар. «Б» фонди — гру1111авий ишлов материаллари: дастурлар, методик кўрсатмалар, йўриқномалар, нарх кўрсатгичлари ва ш.к «Ар» фонди - дисссргацияларнинг ав:горе(|)ератлари. Умумий фонд ҳарф билан белгиланмаган бўлиб, у алоҳида фондларга ажратилмаган рус тилидаги ва СССР халқлари (Ўрга Осиё халқларидан ташқари) тилларидаги барча китобларни ўз ичига олган эди. 1956 йилгача умумий фондга хорижий тиллардаги китоблар ҳам кирарди. «Р* фонди — 1956 йилдан бошлаб нашр этилган хорижий тиллардаги барча китоблар. Асосий китоб омборининг журналлар сектори фондида октябрь тўнтаришидан олдинги даврдаги ва совет давридаги маҳаллий журнадлар ва давомли нашрлар ҳамда хорижий тиллардзги журналлар жамланган эди. Маҳаллий журналлар фонди уч қисмдан иборат эди: октябрь тўнтаришидан олдинги даврда ва совет даврида чиққдн ва нашр этиш тўхтатилган рус тилидаги нашрлар, —«8» фонди; нашр этиш давом этаётган рус тилидаги (шу жумладан Ўзбекистонда нашр этиладиган) журналлар, —шифрсиз фонд. СССР халқлари тилларидаги, шу жумладан ўзбек тилидаги, араб, лотин ва кирилл ёзувларидаги, нашр этиш тўхтатилган ва давом этаётган журналлар, —«К» фонди. 169 Окгябрь тунтаришидан оддинги даврдаги ва совет давридаги давомли нашрлар (ахборотномалар, маърузалар, илмий тўнламлар ва игк.) фондини ташкил этарди. Унда Ўзбекистондаги илмий муассасаларда бажарилган тадқиқотларнинг материаллари ҳам жамланган эди. Октябрь тўнтаришидан олдинги даврда чиққан ва ҳозирги даврга мансуб хорижий журналлар «Т» фондида тўпланган эди. 1971 иил 1 январга қадар бўлган ҳолатга кўра кутубхоианинг китоб фонди Босма бирликлар жами: Шундан: китоблар журналлар ноталар патентлар тасвирий [рафика хариталар грампластин калар Алабиётлар мансуб бўлган тиллар: рус тили ўзбек тили Ўрта Осиё халқлари ва қозоқтили хорижий тиллар —3718333 (ғазеталарсиз) -2159336 — 1060138 -39198 -365039 -85808 -4044 -4770 -3078914 -342338 - 83264 -213817 Урутцдан кейин кутубхона техникаси ва каталог хўжалиги яроқсиз ҳолга келди: уруш даврида каталог карточкалари нарса ўрайдиган қоғозлар, дафтарларнинг муқовалари, географик контур хариталар ва ҳоказолардан ясалган эди. 1946 йил бошига келиб кугубхонада унинг ҳар хил фондлари учун тузилган 87 та алифбели ва системали каталоглар мавжуд эди. Олинаётган адабиётлар ва китобхонлар сонининг кўпайиши каталоглар сифати ва мазмунини яхшилашни, адабиётларга ишлов бериш билан боғлиқжараёнларни такомиллаштиришни зақозо этарди. Бошқа кутубхоналарнинг иш тажрибаси асосида китоб йўли ҳақида йўриқнома ишлаб чиқилди. Энди у комнлскглаш бўлимидан китобхон қўли1'а епунга қадар босиб ўгадиган йўл мумкин қадар қисқдртирилди. Системали каталоглар бўлимида ихтисослашув жорий этилди: ҳар бир систематизатор билимнинг муайян соҳасига ихтисослашиб, 170 каталогнинг муайян қисмига предметли-алифбели кўрсатгич туэа бошлади. 1990 йилга келиб кутубхонанинг китобхонлар учун мўлжалланган системали каталогида бир ярим миллионга яқин карточка бор эди. Китобхонлар учун мўлжалланган ўзбск тилидаги системали каталог ўнлик тасниф схемаси бўйича юритилади. Унда ўлкашуносликка оид материал муфассал ёритилган. Ушбу каталогда 1990 йилгача бўлган ҳолатга кўра 40 мингга яқин карточка бор эди. Шундай каталоглар Ўрта Осиё ва Қозоғистон халқлари (қорақалпоқ, қозоқ, туркман, тожик ва қирғиз) тилларидаги адабиётларга ҳам юритилади. Китобхонлар учун мўлжалланган алифбели каталог 1918 йилда ташкил этилган бўлиб, 1990 йилга қадар бўлгаи ҳолатга кўра, унда 1 млн. 250 минг карточка жамланган эди. Ушбу каталогда кугубхонанинг барча китоб фондлари, шуиингдек даврий нашрлар завсифи берилшн. Китобхонлар учун мўлжаллзнган ўзбек тилидаги алифбели каталог 40-йилларда ташкил эгилган эди. 1990 йилга келиб ундаги карточкалар сони 30 мингтага етди. Шунга ўхшаш алифбели каталоглар Ўрта Осиё ва Қозоғистон халқлари тилларида ҳам юритилади. Уларда 10 мингга яқин карточка жамланган. Бош алифбели каталог кутубхонанинг асосий маълумотлар аппаратини ташкил этади. У кугубхона ташкил топганидан сўнг ўгган юз йилдан ошиқроқ вақг ичида олинган барча китоблар тавсифини ўз ичига олади. 1990 йилга қадар бўлган ҳолатга кўра бош алифбели каталогда 1 млн. 260 минг карточка бўлган. Кўп жилдли ва давомли нашрлар 70 минг карточкадан иборат алоҳида қаторларни ташкил згади. Ўзбекча бош алифбели каталог икки қисмдан иборат: бириичи қисмда 1917—1947 йилларга оид материал - араб, лотин ва кирилл алифбесида нашр этилган китоблар (жами — 10 минг карточка) жамланган; иккинчи қисм адабиёгларга ишловбериш ва каталоглар бўлимида юритилади ва 20 минг карточкани ўз ичига олади У 1941 йилдан бошлаб нашр этилган материалларни акс этгиради. Ўзбек тилидяги болалар адабиёти ва ёрдамчи фондга алоҳида хизматга доир каталоглар юритилади. Уларда олти мингдан ортиқ карточка мавжуд. Йўриқномалар, услубий қўлланмалар ва тор идоравий магериаллар, дастурлар, тажриба алмашишга доир иарақалар ва бошқа кичик босма материалга 1953 йилдан бери группавий усулда инглов бсрилади. 1960 йилга қадар кутубхонага келган адабистларнинг қарийб 30 фоизига группавий усулда ишлов берилар эди. Мажбурий бепул нусха бекор қилиниб, кўпгина идоравий материаллар фақат гегтили 171 I идораларга тарқатила бошлангач, кутубхонада ишлов бериладиган материаллар фоизи анча камайди. Кугубхона жуда куп (бир йилда 10 мингтагача) авторефератлар оларди. Улар умумий (алифбели ва системали) каталогларни ҳаддан ташқари «семиртириб» юборганлиги учун 1964 йилда фан номзоди ва доктори илмий даражасини олиш учун ёзилган диссертациялар авторефератларинингтавсифини алоҳида каталогга ажратишга қарор қилицди. 1957 йил чет эл алабиётлари бўлими ташкил этилгунга қадар хорижий тиллардаги китобларга адабиётларга ишлов бериш ва каталоглар бўлимида ишлов берилар эди. Китобхонлар учун мўлжалланган рус тилидаги системали каталогда улар тегишли рубрикалар охирида берилган, рус тилидаги алифбели каталогда эса — тегишли фамилил охирида алифбе тартибида жойлаштирилган эди. Хорижий тиллардаги китобларга адабиётларга ишлов бериш ва каталоглар бўлимида алоҳида бош алифбели каталог юритиларди. 1957 йилдан эътиборан хорижий тиллардаги китобларга ишлов чет эл адабиётлари бўлимида берилади. Бу ерда уларга китобхонлар учун мўлжалланган системали ва алифбели каталог ҳамда бош каталог юритилади. Системали каталог Русинов жадвалларига асосан ўнлик тасниф схемаси бўйича, ижтимоий-сиёсий адабиётлар бўлими эса — оммавий кугубхоналар учун мўлжалланган ўнлик тасниф схемаси бўйича тузилган. Унинг ҳажми — 20 минг карточка. Китобхонлар учун мўлжалланган алифбели каталог (37 минг карточкадан иборат) тиллар бўйича таснифланган. Унда адабиётлар тиллар алифбеси тартибида (албанча, инглизча ва ҳ.к.) жойлаштирилган. Бош алифбе^ш каталог лотин алифбеси бўйича тузилган. Унинг ҳажми - 38 минг карточка. Кугубхона халқаро алоқаларипинг асосий тури халқаро китоб алмашинувидир. У фан ва техника, адабиёт ва санъат соҳаларида эришилган ютуқпар ҳдқиза ўзаро ахборот алмашинувига кўмаклашзди. У шунингдек кутубхона фондларини чст эл адабиётлари билан таъминлашкинг муҳим манбаи ҳамдир. Халқаро китоб алмашинуви бўйича олинадиган адабиётлар кутубхонага келадиган четтилидаги барча нашрларнинг 50 фоизга нқинини ташкил этзди. Халқаро китоб алмашинуви 50-йилларнинг иккинчи ярми ҳамда 60—70-йилларда, айниқса, фаоллашди. Шу даврда кутубхона чет мамлакатларнинг кутубхоналари ва илмий муассасалари билан адабиётлар адмашиш бўйича адоқадарни амадга ошириш имкониятига эга бўлди. Жаҳоннинг энг кўҳна кутубхоналари - Германия Миллий 172
Download 376.94 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||