Эркнп Охуижонов

Упивсрсал оммавий кутубхоиалар тизими

1. 
   Кутубхоиачилик И1НИ11И боп1қарии1ни11г ташкилий шакллари
   

Урушдан сўнг ресиублика кутубхоначилик ишини давлат томонидан бошқариш тиаимида муайян ўзгари]илар рўй бсрди. 1945 йил октябрда Ўзбекистон ССР Министрлар Совети ҳузурида республика вазирлиги мақомига эга бўлган Маданий-маърифий муассасалар ишлари бўйича қўмита тузилди. Шу муносабат билан Кут5’бхоначилик бошқармаси ва унинг тузилмаси Маориф халқ комиссарлиги таркибидан янги тузилг^ан қўмига гаркнбига ўнсазилди. Маданий-маърифий ишларни жойларда бои(қариш угун меҳнаткашлар депутатлари вилоят, шаҳар ва туман кенгашлари ижроия қўмиталари қоигида маданий-маърифий иш бўлимлари ташкил этилди. Маданиятнингзурли тармоқларига раҳбарликни марказлаштириш ва такомиллаштиришнинг навбатдаги босқичи ўлароқ, 1953 йил апредда Ўзбекистон ССР Маданият ваэирлиги ташкил қилинди. У қуйидаги тўрт бош бошг^рмадан иборат эди: Маданий-маърифий муассасалар бош бошқармаси, Санъат муассасалари бош бошқармаси, Матбаачилик саноати ва нашриётлар бош бошқармаси, Китоб сакдоси бош бошқармаси. Кутубхоначилик бошқармасини ўз ичига Маданий- маърифий муассасалар бош бошқармаси олган эди.

2. 
   Оммавий кутубхоналар тармоғинииг ривожланиши
   

Уруш йилларида кўпгина шаҳар ва, айниқса^ қишлоқ кутубхоналарининг китоб фонди қониқарсиз аҳволга келди, анча тўзди ва қисқарди. Масалан, Тошкент вилоят кугубхонасининг китоб фонди 50 минг нусхадан 30 минг нусхага, Қашқадарё вилоят кутубхонасининг китоб фонди - 1.5 минг нусхадан 8 минг нусхага камайди. Жуда кўп туман кутубхопаларинии]' китоб фонди ўрта ҳисобда 500—1000 нусхадан иборат эди. Қишлоқкутубхоналарининг аҳволи бундан ҳам абгор эди. 1иуни]1гучун ҳам Маданий-маърифий муассасалар ивэлари бўйича қўмита ишлаб чиққан 1946—1950 йишгар учун мўлжалланган беш йиллик рехсада нафақаг республикада


145




кутубхоналар тармоғини тиклаш, балки кутубхонялар сонини 1941 йил бошига қараганда муайян дяражада кўнайтириш ҳам нааарда тутилди. Қишлоқда кутубхоначилик ишини янада ривожлантириш ва туман кутубхоналари тармогини тузишни якунлаш режада асосий ўринни эгаллади. Хусусан, республикаға келаётган жами адабиётларнинг 25% ни кугубхоналарга ажратиш тўғрисида қарор қабул қилинди. Кўрилган чора-тадбирлар натижасида кугубхоначилик иши жаладроқ ривожлана бошлади.
Қии1лақ Шўроларинииг ҳаммаси ҳам ўз кутубхоналарига эга бўлмаганлиги туфайли, бу даврда китоб ташувчилик ва кўчма кутубхоналар ташкил этиш ишлари анча ривожланди. 1951 йилда кўчма кутубхоналар сони 2500 га, уларнинг китоб фонди 24 минг нусхага еади. Агар 1949 йилда республикада китоб ташувчилар бармоқ билан санарли даражада оз бўлса, 1950 йилда улар минг кишидан ошиб кетди. 1951 йилга бориб эса, улар 3350 кишига етди. Китоб ташувчилар Иккинчи жаҳон уруши ногиронларига, кўп болали оналарга, ишлаб чиқариш илғорларига хизмат қилардилар.
Мустақил қишлоқ кугубхоналари кўчма кугубхоналар ташкил этишда тобора фаолроқрол ўйнай бошлади. Китоб фондларининг ўсиши, кугубхонадарнинг жамоа хўжаликлзрига яқинлиги ҳам бу ишда ёрдам берди. Кўчма кутубхоналар баҳорги, ёзги ва кузги дала инЕлари даврида фермаларда, дала шийпонларида ва бошқа ишлаб чиқариш жабҳаларида гашкил Эгиларди.
Мамлакатимизда 60-цилларнинг биринчи ярмида шаҳар на қишлоқлардаги ^^176x0^3313^ гармогини тартибга солиш ишлари олиб борилди; кичик кугубхоналар бирлаштирилди, уларнинг ишидаги бир хиллик ва такрорийликка чек қўйилди.
Ўзбекистон ССР Министрлар Совети 1961 йил 23 декабрда қабул қилган «Қишлоқда маданий-маърифий ишларни кучайтириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги қарордан сўнг қишлоқларда кугубхона тармоқларини тартибга солиш ишлари жадаллашди. Бу ҳужжатда қишлок, аҳолисига китоб билан хизмат кўрсатиш соҳасидаги камчиликлар кўрсатиб ўтилған эди. Қишлоқларда мавжуд кутубхона тармоқлари ҳали етарли эмаслиги, уларнинг фонди зарур адабиётлар билан таъминланмаганлиги қайд этилганди. Кутубхонадарнинг аксарият қисми кугубхонага мос бўлмаган биноларда жойлашған, кутубхоналарга маҳаллий бюджетлан ажратилган арзимас маблағлар ҳам тўлиқ ишлатилмасди.
Қарор қишлоқ ва колхоз кутубхоналари ишларидаги мавжуд камчиликларни бартараф этишни на уларнинг ишини ҳар томонлама 146




яхшилашни пазифа қилиб қуйди. Ана шу кдрор асосида рсспубликада кутубхоналарни рсжали раиишда жойланпиришнинг амалий чорачари белгилаб олинди, уларнинг фондларини тўлдиришни яхишлаш, ҳяр бир аҳоли пункти ва жамоа хўжалигида оилаларга кутубхона хиэматини ташкил қилиш бўйича ипғлар бошланиб кетди,
Ўзбекистон қишлоқларида мавжул кутубхоналар тармоғи ҳали оз сонли бўлиб, улар зарур китоблар билаи етарли даражада таъминланмаган эди. Қишлоқла ўрта ҳисобда аҳоли жон бошига 1,8 та китоб тўғри келарди. Рсспубликадаги 425 жамоа хўжалигида кутубхона йўқ эди. Қишлоқ кутубхоналарипииг ҳар бирида ҳисобда 2—3,8 минг нусха китоб бор эди. Қишлоқхўжалигига оид махсус ва бадиий адабиётлар етишмасди.
Шудаврда қишлоқва жамоа хўжаликлари кутубхоналари ишини яхшилаш, туман кутубхоналари фондини мустаҳкамлаш, кўчма кугубхоналар, китоб ташиш ишларини ривожлантириш юзасидан кўпгина ишлар амалга оширилди. Чуиончи, кутубхоналар анча режали равишда жойлаштирилди, ҳар бир аҳоли пункгига ва ҳар бир жамоа хўжалиги аҳолисига кўтубхона хизматлари курсатиш яхшилацди. 1962 йилга келиб Сурхондарё ва Фарғона вилоягларининг барча жамоа хужаликларида кугубхоналар ташкил қилинди. Хоразм вилоятида 1962 йилда 20 та жамоа хўжалйгида кутубхоналар очилди. Самарқанд ва Тошкент вилоятларининг жямоа хўжаликларида ҳам янги кугубхоналар ташкил этилди.
1961 йил 1 январга қадар бўлган ҳолатга кўра, республикадяги омманий кутубхоналар тармоғи 3413 тага етди. Қишлоқ кугубхоналарининг ўзидаги кигоб фопддари 10493 мингтадан кўпроқ эди. Қишлоқлардаги кутубхоиаларнинг миқдори кўпайди.
Лекин, шунга қарамасдан, кутубхоналар ишининг сифат курсаткичлари, айниқса, қишлоқларда меҳнаткашларниигтобора ўсиб бораётган талабларидан орқада қолмокда эди. 1963 йилда бигга қипглоқ кутубхонасига 365 китобхон тўғри келарди. Ўзбекистон ССРда битга кутубхонага тўғри келадиган аҳолинингўртача миқдори аввалгидек юқори — 2199 киши, Қорақалпоғистон АССРда — 3583 киши, умуман СССР бўйича эса, 1099 киши эди Аҳолиси 300 кишидан 1000 кишигача бўлган аҳоли пунктларидан 1600 дап зиёдроғида кузубхоналар йўқ эди'\ Шунинг учун ҳам 1960—1975 йиллар мобайнида рсспублика миқссида кутубхона тармоқ)1ариии режа асосида ташкил қилиш ва жой./1аппириш бўиича олиб борилган ишлар кутубхоначилик ишининг энг асосий ташкилий муаммосини - ҳар бир аҳоли пунктини кутз'бхона хизмати билан гаъминлаш назифасипи


147

узил-кесил ҳал қилишга ёрдам берди. Рсспубликанинг 1971 1975

йилларга мўлжалланган ривожланиш режаларида хусусан кугубхона тармоқларини тартибга солиш ии1И1а, барча аҳоли яшайдиган жойларда кутубхона хизматини ташкил қилиш масаласига алоҳида аҳамият берилди. Режада барча турдаги кутубхоналарнин]’ моддий-техника базасини мустаҳкамлаш, янги махсус бинолар билан таъминлаш, кузубхона фондларини буглаш сифатини ошириш, кугубхоналарнинг асосий иш кўрсаткичларини умумиттифоқ нормативларига яқинлаитгириш мўлжалланган эди.
Шундай қилиб, кугубхона тармоқларини тартибга солиш, энг аввало, аҳолига кугубхона хизмати курсатишнинг ягона тизимини вужудга келтирии! йўлида муҳим босқич бўлди. Унинг натижасида йиллар мобайнида таркиб топган кутубхоначилик ишидаги хўжасизликка чек қўйилди, тарқоқликка барҳам берилди, барча турдаги ку1убхоналар фаолияти ягона бир мақсадга бўйсундирилди, кугубхона гармоқларини гаргибга солиш жараёнида ку|убхоналарнинг аҳволи яхшиланди, натижада аҳолига кутубхона хизмати кўрсатишнинг самарадорлиги ошди. Мана шу тадбирлар амалга оширилиши натижасида, 1975 Йилга келиб, республикада деярли барча йирик аҳоли пунктлари, колхоз ва совхозлар, корхоналар амалда кутубхона хизмати билан қамраб олинди. Айтилганларни рақамлар тилига кўчирсак, 1975 йилга келиб, республикада 13,5 млн. дан ортиқ аҳоли яшаган ҳолда, 90 млн. нусхадан иборат китоб фонди бўлган 15 мингдан оргиқҳар хил турдаги кугубхоналар ишлаб турди’^. Фақдтгина оммавий кутубхоналар сони 1959 йилги ЗДО5 тадан 1974 йилда 6152 тага, уларнинг китоб фонди 17692 минг нусхадан 38075 минг нусхага етди ёки бўлмаса, кутубхоналар сони қарийб икки баранар, уларнинг фонли эса 2,2 баравар кўпайди”. Бу кутубхоналарнинг 5133 таси қишлоқларда жойлашган эди. Тўғри, бу рақамлар тургунлик йиллари маҳсули сифатида ишончсиадикуйготиши мумкин. Аммо гиудаврда кутубхона тармоқларини тартибга солиш жараёнида юадаб кичик ку|убхоналар бирлаштирилиб, йирик қишлоқ кугубхоналари ташкил этилганлиги, уларнинг фондлари қўшилиши натижасида минглаб дублет нусхалар, тўзиган нашрлар фонддан чиқариб ташланганлиги ҳам маълум. Бундан ташқари, юзлаб клублар қошидаги куту^бхоналар, колхоз ва жамоатчилик кугубхоналари кейинчалик давлат қишлоқ кугубхоналарига қўшиб юборилганлиги ҳақида ҳам маълумотлар мавжуд. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, кутубхоначилик қурилиши ишларини амалга ошириш жараёнида юқорида зикр этилгян қарор аҳолига кугубхона хизмати кўрсатишнинг ягона


148




тизимини вужудга келтириш ва кутубхоналар ишини янада такомиллаштиришга ёрдам берди, натижада кутубхоналарни оммавий маркаадаштирилган тизимга ўтказиш имконияти туғилди.

3.