Эркнп Охуижонов

Оммавий кутубхоналар тармоғини маркаадаютирилган
кутубхоналар тизимига
бирлаштириш жарасни


1960—1970 йилларда Ўзбекистонда амалга оширилгзн кутубхоначилик ишларининг натижалари, кугубхона тармоқларини бир текис, режали жойлаштириш, барча аҳоли пунктларини кутубхоналарнинУ муайян шохобчаси билан таъминлаш, кутубхона фоцдллри сифатини яхшилаш (дублет, эскирган ва тўзган нашрлардан тозалаш, ортиқча нашрларни кутубхоналар ўртасида қайгатақсимлаш ва Ҳ.К.), кутубхоналарнинг моддий базасини мустаҳкамлаш, уларни малакали кадрлар билан таъминлаш кутубхоначилик иши бирмунча яхшиланишига олиб кслди. Кутубхоналарга давлат раҳбарлиги ва услубий раҳбарлик қилиш тизимларининг такомиллая1уни, Бош кутубхоначилик икспскцияси ва унинг жойлардаги органлари тузилиши, данлат ва тармоқ кутубхокаларига услубий раҳбарликни амалга оширувчи мстодик марказлар тизимиларининг вужудга келиши, ҳар хил идора ва тармоқларга қарашли кутубхоналар фаолиятини мувофиқлаштириб борувчи Идорадараро ку^убхоначилик Давлат комиссиясинингташкил топиши мамлакатда кутубхоначилик иши ривожланишига ўз ташкилий таъсирини кўрсатмай қолмади.
Кўпчилик кутубхоналар фондиғшнгҳали мазмунан ҳамда ишлаб чиқариш талаби жиҳатидан эскирган нашрлардан тўла тозаланмаганлиги, дублет на кутубхона ихтисослигига тўғри келмайдиган адабиётларнинг кўплиги кутубхона хиэматининг самарадорлигини пасайтирнб юборди. Айни вақтда, оммавий кутубхонадарда ижтимоий-сиёсий, гехника, қишлоқхўжалигига оид, болалар адабиётлари етишмас, мавжудлари эса, сифатсиз тўддирилган, айниқса, маҳаллий аҳоли тилларида нашрлар жуда оз бўлиб, кугубхоналар умумий фондининг 5-7 фоизинигина ташкил этарди.
Йиғилиб қолган муаммоларни кутубхоналар ишини миқдорий жиҳатдан яиада кенгайтириш эвазига ҳал қилиб бўлмас эди. Бунинг учун кутубхоналар ишида жиддий сифаэ ўэгаришларини амадга ошириш зарур эди. Бундай ўзтришга замин кутубхонатармоқларини тартибга солиш пайтидаёқяраэила бошланган эди. Аҳолига кугубхона 149




хизмати курсатишиинг ягона тизимини вужуд1а кслтирипша кутубхона тармоқларини маркаалаштириш ка1та аҳамиятга эга эди. Кутубхоналар ишининг марказлаштирилиши кутубхона тармоқларини тартибга солиш, кугубхоналараро збонементумумцавлаттизимини жорий этиш каби кутубхоналарнинг ички имкониятларидан унумли ва самарали фойдаланиш ҳисобига аҳолига, фан ва ишлаб чиқаришга кугубхоначилик-библиография хизматини янада яхшилаш имконини берарди. Кугубхоналзр ишининг марказлаштирилиши кугубхоначилик иши тараққиётида сифат жиҳатидан янги босқич бўлиб, у жамиятнинг фан-техника тараққиёги даврида китобга ва ахборотга бўлган объекгин талабларини қондиришга қаратилган эди. Кутубхоналар ишининг маркаалаштирилиши амалда кугубхоналар фаолиятини тубдан қайта қуриип^а имконият яратарди.
'Гуман ва шаҳар миқёсидаги бзъзи бир кичик, ўзаро тарқоқ кутубхоналарнинг фонди, штати, моддий ресурслари бирлац1тирилиц1й натижасида бир неча юз минг фондга, такомилла(итирилган маълумотнома-библиография аппаратига, филиаллар тизимига эга бўлган йирик кугубхоначилик муассасаси - маркаалаштирилган кугубхоналар тизими (МКТ) бунёд зтилди. МК'1' фонди, агар у тўғри шакллантирилган бўлса, йирик универсал давлат кугубхонаси бўлган вилоят кутубхоналари фонди даражасида, балки ундан ҳам кўпроқ нашрларни ўзида жамлар эди. Мисол учун, Тошкент шаҳрида 1973 йидда ташкил топган Фурқат номидаги Чилонзор туман МКТ 10 та филиални бирлаштирган бўлиб, тизимнингумумий китоб (1юнди 206720 нусхадан иборат эди. Шу йилларда республикадаги мавжуд 11 вилоят кутубхонасидан фақат Андижон ва Самарқанд вилоят кугубхоналари фонди (тсгишинча 307679 ва 266146 нусха) бу миқцордан ортиқэди.
К\тубхона фондини шакллантиришдаги губ ўзгаришлар, ахборот ишларининг гакомиллапяирилиши, ишни ва бошқариш услубларини янгича ташкил қилиш китобхонларга хизмат кўрсатиш даражасида ҳам сифат ўзгаришларига сабаб бўлди. Шундай қилиб, кугубхона ишларини губдан қайта қуришнинг бош мақсади кутубхоналар иши савиясини ва уларни уюштиришни китобхонларнинг китобга ва бошқа ахборог манбаларига бўлганталабларини қондиришга мосланпиришдан иборат бўлди.
Шаҳар ва туманларда кутубхона тармоқларининг марказлаштирилиши иатижасида аҳолига китоб билан хиэмат кўрсатиш яхшиланди, китобхонлар сони сезилярли даражада ўсиб борди. Шаҳарлардаги маркаэлашган тизимлар таркибига кирган бир 150




кутубхонадаги китобхоилар сони оддий кутубхонадагига қараганда икки баранар куп эди. Бу кутубхоналардаги китобхонлар орасида мутахассислар, муҳандис-техник ходимлар, малакали итчиларнинг миқцори ҳам ортиб борди
1973 йилдан бошлаб тунланган тажриба асосида Ўзбекистонда кутубхоналарни янги хизмат кўрсатиш тизимига ўтказиш бўйича тайёргарлик ишлари олиб борилди. Жумладан;

• 
  1973—1975 йилларда оммавий давлат кутубхоналари тармокдарики марказлаштириш муаммоси бўйича иш рсжаси;
  

1976—1980 йилларда оммавий данлат кутубхоналари тармокдарини аҳолига хиэмат кўрсатишнинг марказлаттирилган тизимига ўтказиш режаси лойиҳаси;

• 
  кутубхона ишлари тараққиётининг 1976—1990 йилларга мўлжалланган асосий кўрсаткичлари режасининг лойиҳалари эайёрланои.
  

Бу режаларда кугубхоначилик иш услублари ва янги принциплари, республиканинг турли вилоятлари хусусиятларини, иқтисодий самарадорлик на маҳаллий шарт-шароитни ҳисобга олиб, кутубхона тармоқларини қайта тузишни илмий асослаш зарурлиги тўгтэисидаги муҳим қридалар ўз аксини топди.
1973 йил сентябрдан Тошкент шаҳрининг Чилонзор тумаиида республикада биринчи бўлиб, тажриба сифатида, марказлашган кутубхопа тизими иш боишади. Фурқат номидаги марказий туман кутубхрнаси негизида республика кутубхона ходимларини марказлаштириш шароитида китобхонларга хизмат кўрсатишни ташкил 101ЛИШ услубларини ўргатиш бўйича илгор тажриба мактаби барпо қилинди.
Фурқат номидаги марказий кугубхонанингфилиаллари фондни тўлдириш, адабиётларга ишлов бериш, кугубхоналараро абонемент бўйича хизмат кўрсатиш, бинони жорий ва капитал таъмирлаш каби асосий вазифалардан озод қилиниб, ўз диққатини китоб тарғиботининг шакл ва услубларини такомиллаштиришга, китобхонлар талабини тўлароқ қондириш, уларнинг ўз малакасини оширишига раҳбарлик қилиш ва бошқа масалаларга қаратиш имкониятига эга бўлдилар. Филиал кутубхоналар марказлашган тизимнинг бир қисми бўлгани ҳолда, улар ўзлари хизмат кўрсатувчи ҳудуднинг маданий ҳаёти маркази бўлиб қолди. Филиал кузубхона Марказий кутубхонанинг китобхонларга хизмат кўрсатиш бўлими билан яқин алоқада иш олиб борар, унинг кутубхоналараро абонементи ёрдамида рсспубликанинг бошқа кугубхоналари билан


151




боғЛана оларди. Шу тариқа маркаалапггириш шароитида микротумаида яшовчи ҳар бир киши амалда бутуи туман, [иаҳар кугубхоналарининг фондидан, ҳатто республика кутубхоналари китоб фондидан фойдалаииши мумкии эди. Бунда китобхон тизимнинг ягона каталогидан китоб таилаб, уига талаб варақасини гўлдирар зкан, марказлашган тизимнииг ягона фондидаги исталган китобни олиб ўқиши мумкин эди. Марказлаштириш бўйича дасглабки илгор тажриба макгаби бўлгаи шу кугубхонаиинг тажрибасига таяниб, кигобхонларго хизмат кўрсатишнинг янги шаклига дастлаб Қўқон, Навоий, Когон, Олмалиқ шаҳарларидаги кугубхоналар, сўнгра Андижои, Наманган, Хоразм, Сурхондарё, Сирдарс вилоятлари ва Қорақалпоғистон автоном республикасидаги кугубхоналар ўта бошлади'*.
Мамлакатда амалга оширилаё'1тан оммавий давлат кугубхоналари тармоқларини маркадлаштириш бўйича тажрибалар янги тизимиинг афзалликларини, ютуқва камчиликлариии намоён этди. Афсуски, Ўзбекистонда марказлашган тизим шароитида кугубхоначилик ишининг унумдорлиги ва самарадорлиги муаммолари махсус тадқиқотларда ўрганилмаган. Шу сабабли МК'Г шароитида юз берган миқдор на сифат ўзгарии1лари ҳақцдаги маълумотларни собиқСССР Маданият вазирлиги аҳолиго кугубхоиа хизмати кўрсатишнинг ягона тизимини вужудга келтириш бўйича кенгаши ва комиссиясининг 'гадқиқот материалларидан” олиб келтирамиз.
Кутубхона тармоқларининг марказлаштирилишида асосий муаммо ягонафонднинг шакллантирилишидир. Маълумки, марказлаштириш натижасида ҳар бир туман ёки шаҳарда ҳам миқдор, ҳам сифат жиҳатидан қаггга тузилган катга фонд вужудга келтирилади. У тазимни тўлдириш учун ягона мавзу-типолоғик режа асосида олиб борилади. Шу боис дублет иашрлар, кутубхона ихтисосли! ига тўгри келмайдиган адабиётлар олииишига чск қўйилади, натижада олинадигаи адабпёгларнинг миқдори ва қамров доираси кеигаяди, ажратилган маблағлар самарали ишлатилади. Шунингдск, ягона фонд айрим филиалларга қатьий боғлаб қўйилмаганлиги сабабли (ягона фонднинг якка тартибда олиб бориладиган ҳисоби фақат марказий кугубхонада юритилади, филиалларда бўлиши зарур бўлган китоб фонди бундан мустасно), китоб фонди маълум даражада тизим бўйича қайта тақсимланиб, айланиб гуради.
1975 йил 2 февралда Итгифоқ Мадапият вазирлигининг «Оммавий даалат кугубхоналарини марказлаштириш тўғрисидаги Низоми» тасдиқланди. Унда тумаи ва шаҳарларда кутубхона тармоқларини маркаалаштириш вариантлари кўрсатиб ўтилган эди.
Марказлапггантизим шароитида китобхонларга китоб берилишида


152




ҳам сифат ўзгаришлари юз йерди. Масадан, Бухоро вилоятидаги кугубхоналарда ижтимоий-сиёсий адабиётларнингўқилиши бир йилда 17% га, уларнинг айланиши зса, 2,1% га, Фарғона вилоятида кўрсаткич 'гегишинча 16 ва 2,0% га ошди. Умуман, республика бўйича мазкур адабиётларнинг берилиши умумий китоблар берилишининг 15% ни ташкил этди. Бу, албатта, кутубхона фоидлари шу турдаги адабиётлар билан тўғри тўлдирилиши на^гижаси бўлиб, айрим маркаадашган тизимларда уларнинг ўсиш даражаси жами фонднинг 12% ни таижил этар эди.
Ўзбекисгонда кугубхона тармоқларини марказлаштириш жараёнида янги кугубхона шахобчаларини ташкил этиш ва мавжуд кутубхоналар тарморини тартибга солиш соҳасида қатор ишлар амалга оширилди. Жумладан, 1975—1980 йиллар мобайнида кутубхона шахобчалари йўқ бўлган аҳоли пунктларида янгидан 2142 кутубхона очилди. Ўзбекистон Маданият ва қишлоқ хўжалиги вазирликлари ҳайъатларининг 1976 Йил 26 январь қарорига биноан 628 та колхоэ кугубхонаси маркаэлаштирилган кутубхоналар тизими таркибига киритилди, 213 та клуб қошидаги 86 та касаба уюшмаси ташкилотларига қарашли кутубхоналар марказлаштирилган тизими филиалларига айлантирилди”.
Умуман олганда, кутубхона тармоқлари марказлаштирилганидан сўнг кутубхоналар иши анча яхшиланди. Мзсалан, ҳар бир марказлашган тизим бўйича китобхонлар сони ўрта ҳисобда 3360 кишига ошди, китоб берилиши эса, 73,.5 минг нусхага кўпайди. 1980 йилда Ўзбскистондаги марказлашган тизимларда китобхонлар сони 4509,0 минг кишини, китоб берилиши эса, 95755,8 минг нусхани ташкил этди”. Агар 1975 йилда оммавий давлаг кугубхоналарининг фонди 29663 нусхадан иборат бўлган бўлса, 1980 йилда уларнинг миқдори 51,620 мингга етди’®.
Шундай қилиб, 1980-1990 йилларда режадаги 160 марказлашган тиэим ўрнига, амалда 5095 филиални бирлаштирган 191 тизим ишлаб турди, улардан 152 таси ёки қарийб 80 фоизи қишлоқ аҳолисига хизмат кўрсатар эди. Марказлашган тизимлар миқдорининг кўпайишини республикада янгидан кўплаб туман ва шаҳарлар баргю этилиши билан изоҳлаш мумкин. Масалан, 1970—1980 йиллар мобайнида Ўзбскистонда шаҳарлар сони 42 тадан 102тага ошди. Айни вақгда, шуни ҳам қайд этиш лозимки, марказлашган кутубхоиа тизимлари миқдори режасининг ошириб бажарилиши турғунлик даврига хос ҳодиса бўлиб, бирмунча ошириб «рапорт» бериш ўша даврда одат тусига кирган эди.

4.