Эркнп Охуижонов

Универсал илмий кутубхоналар тизими

1. 
   Ўзбекистоп Давлат Оммавий кутубхопасинипг фаолняти
   

Ўтган йилларда бўлганидек, мамлакатиинг бош китоб маҳзани куэубхоначилик иши соҳасидаги барча илмий-назарий ва ташкилий- методик ишлар жамланган етакчи кутубхона муассасаси бўлиб қолди. Туркистон АССРни тугатиш қўмитаси (Туркликвидком)нинг 1924 йил 26 декабрдаги қарорига биноан Туркистон давлат кутубхонаси Ўрта Осиё давлат кутубхонаси деб қайта помланди на Ўзбекистон ССР Маориф ҳалқкомиссарлиги таркибиға киритилди". 1934 йил 1 октябрда Москвадаги марказий ҳокимият органларининғ Ўрта Осиё аҳамиятига молик барча муассасаларни •|у|'атиш 'гўғрисидаги қарори1а биноан, кутубхона Ўзбекистон ССР Данлат Оммавий кутубхонаси деб номланди’.
20 йиллар охирида на 30-йилларда малакали кутубхона кадрларинингтақчилли1и муҳим муаммолардан бири бўлиб қолдн.


111

Дявлаг кутубхоияси нафақат ўз ходимларининг, балки бошқа кугубхоналар ходимларининг ҳам малакасини ошириш тўғрисида қайғуришига тўғри келди. 1925 йил июлда кугубхонанинғ Шарқ бўлими қошида амалистчилар институги’®, 1929 йил декабрда — кутубхона ходимлари учун ташкил этилган ўзбек тилини ўрганиш курси", 1930 йил ав17стда - илмий кутубхоналарнинг малакали каталогизаторларини тайёрлаш курси’’, 1931 йил 5 янпарда — илмиЙ кутубхоналар ходимларини қайта тайёрлаш тўрт ойлик семинари'^, 1932 йил январда — каталоглаштириш, тизимга солиш ва предметлаштириш бўйича уч ойлик курс’*’, 1934 йил октябрда — кутубхона томонидан Фан қўмитаси қузурида илмий кутубхоналарнинг ходимлари учун ташкил этилган курслар иш бошлади.

Бундап ташқари, 1939 йили Давлат Оммавий кутубхонаси Ўрта Осиё' Давлат университети (ҳозирги Миллий унинерситет)нинг фундаментал кугубхонаси билан ҳамкорликда олти ойлик малака ошириш курслари ташкил этди, орадан бир йил ўтгач, каталогизаторлар ва библиографлар тайёрлаш бўйича ҳам шундай курслар ташкил қилинди.
20-йилларда Ўрга Осиё данлат кутубхонаси китоб фондини жамлашнингумумий йўналиши юзага келди. Кутубхонанинг аҳамияти унинг фондини Ўрта Осиё минтақаси сиёсий, илмий, маданий ва хўжалик ҳаётининг барча масалаларига оид жорий адабиётлар, айниқса, ўлкашунослик бўйича адабиётлар билан таъминлашни тақозо эгар эди.
1929 йили кугубхона бўлимларининг қайта ташкил этилиши натижасида ку|у6хона фондларини жамлаш иазифаси адабиётларга иншов бериш бўлими зиммасига юклатилди*''. 1932 йил 1 январда кутубхона фондларини жамлаш бўлими ташкил этилди"'- Мазкур бўлим дастлаб келган адабиётларни қабул қилиш ва рўйхатга олиш функциясини бажарар эди ЗО-йилларнииг ўрталарида «кутубхона раҳбарияти фондларни режали равишда жамлаш муаммосига эътиборни қаратди. Фондларни жамлаш бўлимига адабиётлар харид қилишга етарли маблағлар ажратилди, фондларни жамлаш масалалари доирасини белгиловчи кўрсатмалар берилди Мазкур бўлим кутубхона фондларини маҳадлий тиллардаги адабиёзлар йўналиши бўйича ҳам, Енропа тилларидаги адабиётлар йўналиши бўйича ҳам янада пухта ва тизимли тарзда китоблар билан тўлдириб бориш учун ўлкашунослик ҳамда хизмат кўрсатиш ва фондлар бўлимлари билан яқин алоқа ўрнатиши борасида тегишли чора-тздбирлар амалга оширилди»".


112




1925 Йили Россия Марказмй китоб палагасидаи «Маориф халқ комиссарлиги 1925 йил учун тасдиқлагая иашрларнинг мажбурий нусхасини олувчи китоб маҳзанлари рўйхатига кўра, кугубхона Китоб палатаси орқали 18-сон мажбурий тўпламини олиб туради»'*, дегап мазмундаги хабарнома олинди.
Кейинги йилларда кутубхона Цттифоқда нагпр этилган барча адабиётларнингмажбурий тўпламларини ҳамда маҳаллий на1прларпинг назорат нусхаларини олувчи кугубхоналар рўйхатига мунтазам равипгда киритиб боридди.
1929 йили қабул қилинган Ўзбекистон ҳукумазининг «Ўзбекистон китоб налатасига матбуоз натпрларинииг нусхаларини тақдим эти1н ва давлат китоб маҳзанларини ЎзССР ҳудудида чиқадиган барча нашрлар билан таъминлаш тўғрисида»ги қарорида” кутубхона маҳаллий адабиётлар билан биринчи навбатда таъминланиши лозимлйги кўрсатиб Училди. 1934 Йили ЎзССР МИҚва ХХК қарорига асосан, кузубхона узбекистон ҳудудида чиқадигап барча матбуот нап1рларидан икки нусхадан олядиган бўлди. Бу 1939 йилгача давом этди. Шу йили 17 дскабрда ЎзССР Халқ комиссарлари кенгаши «ЎзССР ҳудудида чоп этиладиган матбуот нашрларининг мажбурий нусхаларини етказиб бериш на тақсимлаш тўғрисида» янги қарор^” қабул қилди.
Нашрларнинг мажбурий нусхаларини олиши натижасида, кутубхона собиқ Итгифоқнин! энг йирик кутубхоналари қаторидап ўрин олди.
Бу даврда кутубхона ўз фондларини дўконлардан ки'1 облар харид қилиш, даврий нашрларга обуна бўлиш, аҳолидан тошбосма ва қўлёзма кгпобларни режали равишда сотиб олиш иўли билап '^ўлдириб борди. У Иттифоқ доирасида киюб алмашиш бўйича ҳам, зурли шахслардан ҳадя тариқасида ҳам, халқаро китоб алмашиш бўйича чег элдан ҳам китоблар олиб турар, айрим йилларда хорижий валклага ҳам китоблар харид қиларди.
Нашрларнинг бепул мажбурий нусхаси Тошкентга 1929 йилда ипифоқдош республикаларнингсаккиз, 1939 йили эса, ўн бир кизоб палатасидан келиб турарди. 1940 йилдан нашрларнинг бспул мажбурий нусхаси фақат Марказий Давлаг китоб палатаси (Москва)дан олина бошланди. Шу даврдан эътиборан мазкур муассасада барча республикаларда чоп этилган матбуот нашрларининг жами мажбурий нусхадари жамдана бошланган эди. Мажбурий нусха бўйича китоблар 1925 йилдан 1941 йилнинг биринчи ярмига қадар кутубхонани адабиётлар билан таъминлашнинг бош манбаи бўлиб қолди.
Мажбурий нусха бўйича энг кўп китоблар 1933 йили олинди. Шу йили кутубхона кўрсатилган манба бўйича 235968 босма бирлиги,


113

шу жумладан, Я8551 китоб олди. 1940 йили кутубхола мажбурий иусха бўйича собиқ Итгифоқ халқиари ва чет мамлакатларнинг 86 тилидаги адабиётларни (144313 босма бирлиги, олинган барча адабиётларнинг 73 фоизини), шу жумладан, 38608 китоб, 16601 журнал, 83360 газста, 3826 плакат, 900 Харита олди. Кугубхона одатдапшек маҳаллий нашрларнинг нусхаларини олишга алоҳида эьтибор берди. Ўзбекистои босмахоналари ва нашриётлари кутубхона фондлариии рус тилидаги ҳамда Ўрта Осиё халқлари тилларидаги маҳаллий адабиётлар билан тўадиришнинг асосий манбаи эди. Тошкснтдаги муассасалар ҳдм кугубхонага ўлкашуносликка оид куп сонли адабиётларни ҳадя қилдилар 20-йилларнинг охиридан кутубхона чет эл кугубхоналари ва илмий муассасаларвдан наи1рларни нисбатан мунтазам ола боишади. Париж университети, Варшава Оммавий кутубхонаси, Аргентина зироатчилик вазирлигвдан адабиётлар мунтазам келибтурарди. Бундан ташқари, Англия, Германия, АҚШ на бошқд мамлакатларнинг айрим илмий жамиятлари ҳам вақти-вақти билан ўз нашрлзри ва бошқа матсриалларини юбориб турарди. Урушдян олдинги йилларда китоб алмашии! бўйича алоқалар энг қизғин тус ол1ан давр ЗО-йилларнинг иккинчи ярмига тўғри келади. 1936 йили халқаро китоб алмап1ии1 бўйича миллий марказ функциялари Москвадаги Данлат кугубхонасит берилди. Ўзбекистон Давлзт кутублонаси шу лаврда китоб алмашиш-дублет фондидан чет билан адабиётлар алмашиш учун захира фондини шакллантира бошляди. Шутарйқа Шарқ қўлсзмалари бўлими учун зарур Британия музейи, Берлин ва Всна кутубхоналари, Фраиция Миллий кутубхонасининг каталоглари олинди. Ҳадя тариқасида ва китоб алмашиш бўйича олинган босма бирликлар миқдпри: 1925	1930	1931	1932	1933	1934	1935	1937	1938	1939	1940
560	2709	2824	6630	1262	2470	696	17609		149	220

1925. 
      йили кугубхона ориен галист П.П.Цветковнинг, асосан, ислом динига ва шарқ филологиясига бағиц|лангаи инглиз, француз ва немис тилларидаги жами 700 жиллдан иборат асарларни сотиб олишга муваффақ бўлди.
      
1926. 
      йили кугубхона ўзкомстарис билан ҳамкорликда Н.В.Дми1ровскийнинг китоблар коллекциясини унинг меросхўрларидан согиб олди. Мазкур коллекцияда ўлкашунослик масалаларига оид жуда
      

114




кўп ноёб материаллар, шу жумладан, Дмитровский томонидан тузилган *Туркисгон тўпламлари» жамланган эди.
1933 Йил 19 апрелда Ўзбекистон ҳукуматининг кутубхонанинг илмий муассаса сифатидаги вазифаларини кенгайтири]]| ва унга қўшимча бино ажратиш тўғрисидаги қарори қабул қилинди”. 1933 йил 25 апрелда ўзССР Халқ комиссарлари кенгашининг «Реснублика қўлёэма китоблар фондларини бирла]итирии1 тўғрисида»ги қарори’’ билан Тошкент Давлат Оммавий кутубхо}]аси Ўзбекистоннинг Маркаэий қўлёзма маҳзани деб эълон қилинди. Қўлёэмаларни ўрганиш, тартибга солиш ва сақлаш учун кутубхонага |]роф. А А.Молчанон, проф. А.Э.Шмидт, проф. А.А.Семёнон каби таниқли шарқшунослар ишга олинди. Қўлёзмаларни ўрганиш ва тартибга солиш, уларнинг каталогларини тузиш кадрлар тайёрла]11]1и тақозо этар эди. Шу сабабли 1939 йил мартда Шарқ қўлёзмалари бўлими қошида «практикантлар инсгитути» очилди. Мазкур инстятут 1941 йилнинг охиригача фаолият кўрсатди.
Кугубхонага республиканинг бошқа шаҳарларида]'и кугубхоналар ва муассасалардан кўплаб қўлёзмалар кела боиглади. Айни вақтда кугубхона йирик шахсий коллскцияларнин! эгаларидан ва аҳолидан ҳам Шарқ қўлёзмаларини сотиб олар эди.
1933 йилда харид қилинган коллекциялар орасида В.Л.Вяткиннинг Шарқ қўлёзмалари тўплами (273 номдан иборат) алоҳида ўрин тутади. Шу Йили Ўзбекистон Фан кўмитаси кутубхонага 1400 та Шарқ қўлёэмасини ва жуда кўп тошбосма нашрларни ҳадя қилди. Кейинги йили иккита йирик қўлёзмалар коллекцияси: Раҳмоновдан (148 нусха) ва проф. Фитратдан (150 нусха) сотиб олинди. Фитрат тўпламидаги қўлёзмалар орасида ноёб қўлёзмалар кўп эди. 1936 йили кутубхона фондлари Бухоро Шарқ қўлёзмалари коллекцияси билан тўддиридди.
1939 йили кузубхона 6297 Шарқ қўлёзмасини олди. 1940 йилда олинган қўлёзмаларни ҳам қўшганда, 1941 йил 1 январга қадар бўлшн ҳолатга кўра, кутубхонада 11662 қўлёзма жамланган эди.
Шарқтошбосма нашрлари тўплами ҳам тўлдириб борилди. 1939 йилга келиб кутубхонада 4982 та тошбосма нашр жамланган эди. 1938 йили Самарқандда 12483 та, 1940 йили - 434 та тошбосма нашр харид қилинди. 1941 йилнинг 1 январига қалар бўлган ҳолатга кўра кутубхонада 17899 та тошбосма нашр жамланган эди Мазкур нашрларнинг бир қисми Ўрта Осиёда чоп этилган бўлиб, улар Туронзамин маданияти тарихини, хусусан, китобат иши тарихини ўрганиш учун катта аҳамияп а эга.


115

1925—1940 йи;и1ар1а доир маълумотларни солиштириш кугубхонага келган адабиётлар соии йилдан-йилга қандай кўпайиб борганлиги ҳақида тасаввур ҳосил қилигп имконини беради. 1925	1926	1929	1930	1931	1932
46228	56426	58726	120330	111015	155628
1933	1934	1935	1936	1937	1938	1939	1940
238366	156111	136623	139253	158766	147629	144649	196811

1940 йили кслган адабиётлар сони 1925 йилга нисбатан тўрт баравар кўпайди вл йилига 196811 босма бирликкаетди. 1941 йилнинг 1 яиварига қадар бўлган ҳолатга кўра Ўзбекистон Давлат кутубхонасининг (|)ондларида (қўлёамалар ва тошбосма нашрларни ҳам қўшганда) 1246561 босма бирликдан иборат адабиётлар сақланар эди. Давлат Омманий кутубхонасида айрим йилларда сақланган кутубхона бирликларинииг (яхлитлаштирилган) умумий миқдори; 1925	1926	1929	1931	1932	1933	1937	1940
140000	186000	250000	400000	500000	600000	1000000	1250000

1937. 
      йил 17 майда ташкил этилган Кутубхоиашуиослик ва библи011)3(310« кабинеги Даилат кузубхонаси ҳузуридаги методик марказга айланди^’.
      

Унинг асосий иази(1)аси жойларда кутубхона ходимларини тайёрлашда ва кутубхоначилик ишини ташкил этишда ёрдам кўрсатишдан иборат эди. Кутубхона ходимлари жойларда курслар ташкил этиш ҳамда Хина, Урганч, Самарқанд, Бухоро ва бошқа шаҳарлардаги педагогика билим юртларида кутубхоначилик <3)анларидан дарс бериш учун рсспублика бўйлаб хизмат сафарларша '1иқар эдилар. 1937 йил окгябрда кутубхона ходимлари Самарқанд, Каггақўрғон, Бухоро, Қўқои, Наман1ан ва Исбоскан кугубхоналарига амалий ёрдам кўрсатиш учун биринчи марта гуруҳларга бўлиниб жойларга чиқдилар. Мазкур ишда Е.К.Бетгер, О.В.Маслова, М.Н.Латипова, Е.А.Войцеховская, Д.Д.Сушкин фаол иштирокэтди.
Қабинет мунтазам равишда йўл-йўриқпар кўрсатар, методик йиғилишлар, мак.чузалар, адабиётларнинг шарҳларини ўтказар эди; ҳар куни кугубхоначилик ишининг барча масалалари бўйича.


116

чунончи, байрамлар ва муҳим саналарға қаидай гайёргарлик кўриш тўғрисида маслаҳатлар берарди. Бу ерда мактаб ва болалар кутубхоналарининг ходимлари ҳам таҳсил олардилар. Қиитоқ кутубхоналарига алоҳида эътибор бсриларди. Шу тариқа, ЎзССР Давлат кугубхонасининг саъй-ҳаракатлари билан рсспубликада кутубхоначилик ишига методик раҳбарлик тизими шакллана бошлади. Китобхонлар сони узлуксиз ўсиб борди. Аммо бинолар тақчишгиги уларга яхши хизмат кўрсатиш имконини бсрмас эди. Қироатаоналар учга кичкина хонала жойлаппан эди. Ксйинчалик ҳукумат маблағлари срдамила икки йилда (1929—1930 йилларда) майдони ку^убхоианинг олдинги қироатхонаси майдонидан икки баравар катга бўлган ва 920 кишига мўлжалланган қироагхона қуриб бигказилди. Ку^убхонага зиёлилар, талаба ёиглар ва ишчилар тобора кўнроқ гашриф буюра бошлади. 1925—1934 йилларда кутубхона ўқувчилари сони қарийб икки баравар кўнайди ва 3699 тадан 6661 тага, шу жумладан талабалар сони 2215 тадан 4108 тага, мутахассислар ва илмий ходимлар сони 892 тадан 2270 тага етди. Ўқувчиларнинг миллий гаркиби ҳам ўзгарди: 1925 йили ўзбеклар сони 257 та бўлса, 1934 йили 777 тага етди. 193.5 Йили умумиЙ қироатхонага қўшимча тарзда илмий ходимлар шуғулланйши учун хона ҳам ташкил этилганидан сўнг кугубхонага ташриф буюрувчилар сони кунига ўрта ҳисобда 800 кишига етди. 1921 — 1940 йилларда китобхонлар! а қандай хизмат кўрсатилгани қуйидаги жадвалда тавсифлангагр: Ташрифлар яа берилган китоблар сони