«etnomadaniyat»

 
“Odame ersang demagil odame - 
 
Onikim yо‘q xalq g‘amidin g‘ami 
 
Mutafakkirlar e’tirof etganidek, о‘zini anglagan inson,  о‘zi uchun nima foydaliligi va 
nimalarga  qodir  ekanligini  yaxshi  tushunadi.  U  qо‘lidan  keladigan  ish  bilan  shug‘ullanish 
asnosida о‘z ehtiyojini qondiradi va saodatga erishadi. Har qanday xato va baxtsizliklardan 
xoli  bо‘ladi.  Buning  natijasi  о‘laroq,  u  о‘zga  odamlarni  qadrlay  oladi  va  ulardan  ezgulik 
yо‘lida  foydalana  biladi.  Oqibatda  о‘zini  kulfatlardan  asraydi.  О‘zligini  anglagan  odamda 
mehr,  muruvvat  kuchli  bо‘ladi.  Manmanlik  kabi  salbiy  qusurlarni  xush  kо‘rmaydi. 
“Manmanlik,  -  degan  edi  mashhur  ma’rifatparvar  Abdulla  Avloniy,  -  johilona  kibru 
g‘ururdan paydo bо‘ladurgan eng yomon xulqlarning biridurki, kishini har yerda mayus va 
mahjub  qilur”
20
.  Avloniy  inson  manmanligi  haqida  gapirayapti.  Agar  manmanlik  kasaliga 
millat,  xalq  yoki  biron  bir  din  vakillari  uchrasa  ne  oqibatlarga  olib  keladi?  Misollar 
talaygina.  Birgina  о‘z  xalqi  ongiga  “oliy  irq”qa  mansublik  g‘oyasini  singdirishga  uringan 
fashizmning  butun  insoniyat  boshiga  yog‘dirgan  balolarni  yoki  buyuk  davlatchilik 
shovinizmi  sobiq  Ittifoqda  yashagan  elat  va  xalqlarga  keltirgan  azob-uqubatlarni  eslash 
kifoY.  Ayrim  siyosatdonlar  bugungi  kunda  ham  diniy,  irqiy,  milliy  ziddiyatlarni  avj 
oldirishga  harakat  qilayotgani  va  oqibat  о‘laroq  dunyoning  turli  chekkalarida  urush  olovi 
alangalanayotgani barchaga ma’lum.  
 
2-masalaning  bayoni:  Milliy  о‘zlikni  anglash  muayyan  etnik  birlikka,  milliy 
davlatga  mansub  bо‘lib,  uning  oldidagi  burch  va  mas’uliyatni  anglash,  shu  millatning 
moddiy va ma’naviy qadriyatlarini, manfaatlarini himoya qilishga va rivojlantirishga, milliy 
                                                           
19
  Haqikat manzaralari. 96 mumtoz faylasuf. -T.: Yangi asr avlodi, 2002. 92-bet. 
 
20
 Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar. 2-jild. -T.: Ma’naviyat, 1998. B. 80. 

 
225 
birlik  va  hamjihatlikni  ta’minlashga  yо‘naltirilgan  umumlashgan  nazariy  qarashlar  hamda 
amaliy harakatlarning ifodasidir
21
.  
Milliy  о‘zlikni  anglash  masalasiga  tavsif  berishda  kompleks  yondashuv  an’anaviy  va 
hozirgi zamon institutlarining (oila, mahalla, maktab, OAV, davlat va nodavlat tashkilotlar, 
fondlar) faoliyatlarini bugungi reallik asosida о‘rganish zaruriy ahamiyatga egadir
22
.  
О‘zlikni  anglash  muammosi  individual  va  ijtimoiy  ong,  fan  va  amaliyot  uchun 
fundamental  ahamiyatga  ega,  uning  turli  aspektlari  bilan  falsafa,  ruhshunoslik, 
antropologiya, 
sotsiologiya, 
siyosatshunoslik, 
madaniyatshunoslik, 
dinshunoslik, 
huquqshunoslik,  tarix  va  boshqa  fanlar  shug‘ullanadi.  О‘zlikni  anglash  siyosat,  amaliyot, 
xalqaro  munosabatlar  va  boshqaruv  nuqtai  nazaridan  ham  о‘ta  ahamiyatlidir
23
.  Har  bir 
millat  boshqalarga  о‘xshamagan  udumlari,  о‘ziga  xos  yashash  tarzi  bilan  gо‘zal.  Demak, 
taraqqiy etgan davlatlarda har bir millatning milliy xususiyatlariga hurmat bilan qaralishida 
ulkan ma’no bor. Shu jumladan, О‘zbekistonda ham millatlar orasidagi tenghuquqlilik, har 
bir  millatning  urf-odatlari,  an’analariga,  tili  va  udumlariga  hurmat  bilan  qarash  tamoyillari 
qonun bilan kafolatlangan.  
 
Mashhur fransuz gumanist yozuvchisi fashizmga qarshi urushda jonini fido qilgan 
Antuan de-Sent-Ekzyuperi insonning о‘zini anglashini ahli bashar oldidagi mas’uliyat hissi 
bilan  bog‘laydi.  “Inson  bо‘lish  -  bu  mas’uliyat  sezishingdir,  -  yozadi  u,  -  о‘zingga 
aloqasizday  tuyulsa  ham  qashshoqlik  oldida  andisha  qilishingdir.  О‘z  gashtingni  qо‘ya 
turib,  dunyodagi  bunyodkorlikka  kо‘maklashganingni  his  etishingdir”
24
.  Lо‘nda  qilib 
aytganda,  о‘zga  millat  va  xalqlarni  kamsitgan  millat  hech  qachon  buyuk  bо‘lolmaydi. 
Buyuk Alisher Navoiy bu haqda shunday deydi:  
“Naf’ing agar xalqqa beshak erur,  
Balki bu naf о‘zingga kо‘prak erur”.  
 
Milliy о‘zlikni anglash aynan ma’naviy qadriyatlarni о‘zlashtirish, о‘z xalqining 
tarixi,  madaniy  merosini  о‘rganish,  bugungi  holati  va  ertangi  istiqbolini  aniq  tasavvur 
etishdan  boshlanadi.  Har  bir  insonning  mehnati,  faoliyati,  hayotiy  maqsadlari  ma’lum  bir 
qadriyatlarga erishish, moddiy va ma’naviy boyliklarga ega bо‘lishga yо‘naltirilgan bо‘ladi. 
О‘z  о‘rnida    milliy  ma’naviy    qadriyatlar,  etnik  madaniyat  va    milliy  о‘z-о‘zini  anglash 
tushunchalari    umuminsoniy  madaniy  qadriyatlar  bilan  uyg‘un  tushunchalardir.  Zotan, 
О‘zbekistonda  istiqomat  qilayotgan  kо‘p  millatli  xalqqa  xos  bо‘lgan  umummilliy  milliy 
qadriyat  -  bag‘rikenglik,  о‘zaro  ahillik,  madaniy-ma’rifiy  yaqinlikdir.    Istiqlol  –о‘zaro 
xurmat,  bir  –birini  tan  olish  va  bir  –birini  qadrlash  asosida  mamlakat  fuqarolari  о‘zaro 
munosabatlarida  ham  jaxon  davlatlari  о‘rtasidagi  aloqalarda  ham  ana  shu  umuminsoniy 
me’zonlar asosida yashash demakdir.
 
            Etnomilliy  о‘zlikni  anglash  xalqning  milliy  va  mental  xususiyatlari,  uning  hozirgi 
va  uzoq  muddatga  mо‘ljallangan  manfaatlarini  rо‘yobga  chiqarish  shart-sharoitlari  va 
omillari  tо‘g‘risida  tasavvurlar  beradi.  An’anaviy  qadriyatlar  о‘z-  о‘zini  anglashning  ichki 
salohiyati  ekanligidan  hamda  jahonda  rо‘y  berayotgan  global  ijtimoiy  va  siyosiy 
о‘zgarishlar tufayli dunyoning kо‘plab mamlakatlari madaniyatiga singib ketgan qadriyatlar 
tobora muhim ahamiyat kasb etayotganligini anglashga kо‘mak beradi.  
                                                           
21
 Xayitov Z. Mustaqillik sharoitida millatlarning milliy о‘zligini anglashining rivojlanish xususiyatlari (о‘zbek xalqi 
misolida): avtoreferat. kand. filos. nauk. – T.: 2007. – B. 11. 
22
 Mamanazarov N. Mustaqillik va milliy-etnik jarayonlar. – T.: Moliya instituti, 2004. – B. 107. 
23
 Fayzullayev A. Millat, davlat va insonning о‘zini anglashi // Tarix va о‘zlikni anglash: О‘zbekiston va Germaniya 
XX asrda. – T.: 2007. – B 28. 
24
 Tafakkur gulshani. Vatandosh hamda xorijiy allomalarning aforizmlari va hikmatli sо‘zlari. –T.: Adabiyot va san’at 
nashriyoti, 1989. B. 34. 

 
226 
         Turli  xalqlarning  turmush  tarzi  va  madaniyati,  milliy  xarakteri,  mentaliteti  tabiiy- 
geografik  muhitga  va  shu  asosda  shakllangan  xо‘jalik  faoliyati  hamda  uning  madaniy-
xо‘jalik an’analari bilan chambarchas bog‘liqdir. Chunki tabiiy sharoitning ta’siri, belgilari 
etnik  madaniyatning  barcha  sohalarida,  ya’ni  ishlab  chiqarish  vositalari,  ayniqsa  mehnat 
qurollari,  turar  joylar,  uy-joy  qurilishi,  kiyim-kechaklari  va  rо‘zg‘or  buyumlari,  xо‘jalik-
madaniy an’analari hamda xalqlarning etnik xususiyatlarida ham namoyon bо‘ladi.  
Shubhasiz,  bu  borada  О‘zbekistonning  turli  tarixiy  etnografik  mintaqalarida  yashovchi 
etnik  va  etnografik  guruhlarning  etnomadaniy  identikligi  (etnik  о‘zlikni  anglash),  nafaqat 
etnologlar uchun qiziqarli ilmiy muammo, balki zamonaviy etnomadaniy jarayonlarni tahlil 
qilishda ham muhim ahamiyatga molik bо‘lgan mavzulardan biri sanaladi.  
      О‘zbekiston  Prezidenti  Islom  Karimov  ta’kidlaganidek:  “О‘zbekiston  –  kо‘p  millatli 
mamlakat. Albatta, asosiy kо‘pchilikni о‘zbeklar va boshqa tub xalq vakillari tashkil etadi. 
Ammo  biz  bugungi  kunda  tuprog‘imizda  yashayotgan  yuzdan  kо‘proq  millat  va  elat 
vakillarini, ularning madaniyatlari va an’analari rivojini ham о‘ylamasak bо‘lmaydi”
25
.  
          Aynan  mustaqillik  yillarida  mamlakatimiz-  dagi  130  dan  ortiq  xalqlar  va  elatlar 
bilan  birga  О‘zbekistonda  yashovchi  arablarda  ham  milliy  о‘zlikni  anglash,  an’analar
26
  va 
ma’naviy qadriyatlarni e’zozlash tuyg‘ulari rivojlanmoqda. Bunday tuyg‘ular etnik о‘zlikni 
anglash  bilan  birga,  umuman  insoniy  qadriyat  va  manfaatlar  mushtarakligini  ta’minlashga 
qaratilmog‘i lozim.  
          Bugun О‘zbekistonda  yashab kelayotgan turli  millatlarning etnik о‘zlikni anglashi 
birinchidan,  yosh  avlodning  milliy  о‘zlikni  anglashida,  ularda  axloqiy  yetuklikni 
shakllantirishda  va  turmush  tarzining  rivojida    muhim  о‘rin  tutsa,  ikkinchidan,  
О‘zbekistonda  yashab  kelayotgan  о‘zbek,  qozoq,  qirg‘iz,  turkman,  arab  va  boshqa  millat, 
elat vakillarining etnik о‘zlikni anglashida milliy urf-odat  va an’analarimizning ham о‘ziga 
xos о‘rni bor.   
              3-masalaning bayoni:  Insonning  о‘zligini  anglashi    genezisi  uning    turmush  tarziga 
borib    taqaladi.  Turmush  tarzi  –  shaxs  ijtimoiy  guruh,  elat,  millat,  xalqning  kundalik 
hayotini  ifodalovchi  tushuncha  bо‘lib,  turmush  tarziga  turli  jihatlar:  falsafiy,  sotsiologik, 
ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-guruhiy va boshqa nuqtai-nazardan yondashiladi. Shaxs, ijtimoiy 
guruh turmush tarzi muayyan davr shart-sharoitlarining butun majmuasi bilan belgilanadi. 
  
Turmush  tarzi  ijtimoiy  kategoriY.  U  turmush  darajasi  deb  ataladigan  iqtisodiy 
kategoriyaga nisbatan kengdir. Turmush darajasi, asosan, miqdor kо‘rsatkichiga ega bо‘lsa, 
turmush  tarzining  mohiyati,  mazmuni  va  namoyon  bо‘lish  shakllari  kо‘p  holatda 
kishilarning  hayot  kechirishi,  mehnati,  sog‘ligi  va  hatto  xulq-atvori  bilan  ifodalanadi. 
Muayyan elat, millat va xalqning turmush tarzi ularning yashash joylari bilan bog‘liq holda 
shakllanib о‘zgarib boradi. О‘zbek xalqi о‘z hayot faoliyatida kamtarlik, kattalarga hurmat, 
mehnatsevarlik,  bag‘rikenglik,  sofdillik  kabi  axloqiy  hislatlarga  alohida  e’tibor  beradi. 
О‘zbek  xalqida  bunday  fazilatlar  milliy  urf-odat  va  an’analarda,  kundalik  hayot  tarzi  va 
millatlararo  munosabatlarda  aks  etgan.  Xalqimiz  hayotida  odob-axloq  meyorlari  asosidagi 
rasm-rusumlar, an’analar va odatlarning ahamiyati beqiyosdir. О‘zbek xalqi azaldan jamoa 
bо‘lib  yashab,  mahalla, qо‘shnichilik udumiga qat’iy rioya qilgan.  Oilada tug‘ilgan har  bir 
gо‘dakka  yaxshi  niyat  bilan  ism  qо‘yilgan,  savodini  chiqarish  uchun  uni  ustoz-muallim 
qо‘liga  topshirilgan.  Farzandlarni  hunarli  va  uy-joyli  qilish  ota-onalar  faoliyatining  eng 
                                                           
25
 Karimov I. A. Istiqlol yо‘li: muammolar va rejalar // О‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. – T. I. – 
T.: О‘zbekiston, 1996. – B.13. 
26
  An’ana  –  о‘tmishdan  kelajakka  meros  qoladigan,  avloddan  avlodga  о‘tadigan,  jamiyat  hayotining  turli  sohalarida 
namoyon bо‘ladigan moddiy va ma’naviy qadriyat. 
 

 
227 
muhim  vazifasiga  aylangan.  Odamlarning,  xususan,  yoshlarning  yurish-turishi,  ular  amal 
qiladigan tamoyillar hamisha jamoa nazarida bо‘ladi. 
 
Demak,  turmush  madaniyati  -  oila  va  kundalik  turmushda  mavjud  bо‘lgan  oilaviy 
burch,  о‘zaro  hurmat,  sadoqat,  or-nomus  kabi  an’analarni  avloddan-avlodga  о‘tkazish 
asosida  davom  ettirish  vositasi  hisoblanadi.  Shuningdek,  turmush  madaniyatida  inson 
adolatli  jamiyat  qurish  va  unda  boy-badavlat,  tinch-totuv,  baxtli  yashash  g‘oyasini  ilgari 
suradi. Turmush madaniyatiga, xususan, keng ma’noda madaniyatga, xalqimizning ijtimoiy 
madaniyatiga  Prezidentimiz  I.A.Karimov  о‘zining  «Tinchlik  va  xavfsizligimiz  о‘z  kuch-
qudratimizga,  hamjihatligimiz  va  qat’iy  irodamizga  bog‘liq»  nomli  asarida  quyidagi  о‘z 
fikrlarini  bayon  etadi:  «Madaniyat,  shu  jumladan,  sport  madaniyati,  sport  bilan 
shug‘ullanish  –  bu  avvalo,  muhim  ijtimoiy  masala.  Shuning  uchun  ham  bu  omillar  albatta 
odamlarning  ishga  bо‘lgan  munosabatiga  о‘z  ta’sirini  о‘tkazadi.  Madaniyat  degan  sо‘zni 
keng  ma’noda  tushunish  kerak.  О‘z  vaqtida  ishlab,  о‘z  vaqtida  dam  olish  -  bu  ham 
madaniyat. Quriladigan uyni guvaladan emas, pishiq g‘ishtdan mustahkam qilib qurish - bu 
ham madaniyat. О‘z uyi, о‘z mahallasining tozaligi va obodonchiligiga e’tibor berish ham – 
madaniyat
27
. 
       Insonni dunyoga kelishi, faqat tug‘ilishdan iborat tabiiy-biologik hodisa emas, balki tug‘ilgandan 
keyin о‘z zamonasining tarakqiyoti darajasiga kо‘tarilishi, mavjud ijtimoiy-tarixiy tajribani egallashi, 
jamiyatda о‘z о‘rnini belgilab olishi, tarixiy jarayonning faol ishtirokchisiga aylanishi, о‘z e’tiqodiga, 
о‘zligiga,  hayotda  о‘z  о‘rniga,  mavqeiga  ega  bо‘lishi  va  buning  uchun  tarbiya  olishi  kerak 
bо‘ladi.  Bu  jarayonda  katta  avlod  о‘zining  yashash,  kurash  va  mehnat  tajribasini,  bilim  va 
malakalarini  kichik  avlodga  beradi.  Bu  esa  tarbiya  deb  ataladigan  insonning  shakllanishida, 
rivojlanishida muhim о‘rin tutadigan ijtimoiy hodisa orqali amalga oshiriladi. Jamiyat rivojlangan 
sari barkamol, yetuk  hamda о‘zligini anglashga qodir shaxslarni yetishtirish  zarurati ham ortib boradi. 
О‘zlikni    anglashning  genezisi  va  funksiyasini  о‘rganishda  etnopsixologiya  va 
etnopedagogika usullaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. 
             Shu  о‘rinda  etnopedagogika  va  etpsixologiya  atamalarining  mazmun  va 
mohiyatiga  e’tibor  qaratish  maqsadga  muvofiq.    Ma’lumki,  pedagogika  atamasi  ham 
lug‘aviy  ma’nosi  jihatidan  «bola  yetaklovchi»  ya’ni  tub  ma’nosiga  qaraydigan  bо‘lsak 
«tarbiyachi»  degan  ma’noni  anglatadi.  Ta’lim-tarbiya  ishlarini  olib  borishda,  tarbiyaviy 
jarayonda о‘zbek pedagogikasining durdonalari bо‘lgan shoh asarlardan, ularda tasvirlangan, 
ilgari  surilgan  ilg‘or,  milliy  g‘oyalardan  foydalanish,  ulardan  yoshlarni  bahramand  qilish, 
tarbiyalanuvchilar  ongida  axloqiy  mavzulardagi  fikrlarni  singdirish,  Sharq  mutafakkirlari 
asarlardagi  pedagok  g‘oyalarni  о‘rgatish,  ta’lim  jarayonida  ulardan  foydalanish  ijodiy 
fikrlashni,  о‘zlikni  anglashni,  e’tiqodga  sodiqlikni  vatanga  muhabbat,  millati  farovonligi 
yо‘lida  qayg‘urishii,  davlatni  yuksaltirish  sohasida  jonkuyarlikni,  barcha  gо‘zal  insoniy 
fazilatlarni mujassamlashtirish yо‘lida qо‘yilgan yuksak qadam bо‘ladi. Chunki, о‘zbek xalq 
pedagogikasi  va  manbalari  bо‘lgan  xalq  donoligi  namunalari  asrlar  osha  bizni  ezgulikka, 
insoniylikka yetaklaydi. 
О‘zbek  xalq  pedagogikasi  turkiy  xalqlar-ota-bobolarmiz  uzoq  moziyda  yaratgan  va  kо‘z 
qorachig‘iday  asrab-avaylab,  saqlab  kelgan  ota  meros,  Sharq  xalqlarining  boy  va  betakror 
odobnomasi,  xalq  pedagogikasidagi  eng  yaxshi  namunalar,  buyuk  namunalar,  buyuk 
allomalar  yaratgan  asarlari  bilan  qо‘shilgan  holda  shakllanganligi,  rivojlapganligi  va  boyib 
borganligini e’tirof etish birdan bir tо‘g‘ri yо‘ldir. 
                Darhaqiqat Vatan taqdiri, xalq ravnaqi, mustaqil yurtning kelgusi boshqaruvchisi 
-  yangi  avlod  tarbiyasi  birinchi  о‘ringa  chiqdi.  Shu  sababli  ham  yoshlarni,  kelajakni 
                                                           
27
 Karimov I.A. Tinchlik va xavfsizligimiz о‘z kuch-qudratimizga, 
 
hamjihatligimiz va qat’iy irodamizga bog‘liq. T.12. – T., 2004. – B.151-153 

 
228 
davomchilarini  tarbiyalashdek  og‘ir,  mashaqqatli,  ma’suliyatli  hamda  sharafli  ishni  bajarish 
pedagogikani zimmasida ekan bu yо‘lda hech qanday kamchilik, xatoliklarga yо‘l qо‘ymaslik 
kerak bо‘ladi. 
           “Etnopsixologiya”  -  etnologiya  va  psixologiya  fanlarining  qо‘shilishidan  tashkil 
topgan  bо‘lib,  grekcha  “etnos”  xalq,  qabila,  “psixologiya”-  ruh  ilmi,  degan  ma’nolarni 
anglatadi. Bu fan ma’lum millat va etnik birlik vakillarining о‘ziga xos ruhiy qiyofasi, xulk-
atvorini,  zamonaviy  termin  bilan  aytsak,  “mentalitetini”  о‘rganadi.  Har  bir  xalqqa  xos 
bulgan  milliy  xarakter,  urf-odat  va  an’analar,  milliy  tuyg‘ular  va  did  (ta’b),  etnik  ong  va 
milliy  о‘zini  о‘zi  anglashni  vujudga  kelishi,  namoyon  bо‘lishi,  о‘zgarishi  va  rivojlanishi 
kabi masalalar ham etnopsixologiyaning о‘rganish obyekti hisoblanadi.  
               Tadqiqotchilar  tomonidan  etnopsixologiya  masalalarini  о‘rganishda  ma’lum 
muvaffaqiyatlarga  erishilgan  bо‘lsa  ham,  lekin  uning  kо‘p  muammolari  hali  о‘zining 
yechimini tо‘la topgan emas. Shulardan biri - milliylik va baynalminallik xususiyatlarining 
о‘zaro  munosabatidir.  Millat,  sinflar  va  turli  ijtimoiy  guruhlarni  о‘rganishda  faylasuflar, 
sotsiolog  va  tarixchilar,  asosan,  ularning  moddiy  va  ma’naviy  madaniyati,  tarkibi,  ijtimoiy 
munosabatlariga  e’tiborni  qaratgan  bо‘lsalar,  psixologlar  esa,  shaxs  psixologiyasini 
о‘rganish  bilan  cheklanib  qolishgan.  Ayrim  psixologlar  esa  (S.L.Rubinshteyn)  umuman  
ijtimoiy va etnopsixologiya fanlarining mavjud bо‘lishligini shubha ostida olgan. 
           Etnopsixologik  muammolarni  tadqiq  etuvchi  jahon  olimlarining  juda  kо‘pchiligi, 
bu  muammolarni  о‘rganish  qiyin  ekanligini,  bu  sohada  uchraydigan  murakkabliklarni 
ta’kidlashadi.  Chunki  etnopsixologik  xususiyatlari  empirik  tadqiq  etish  qiyin.  Barcha 
murakkabliklarni  qamrab  oluvchi  metodlar  yaratilmagan.  Boz  ustiga  bir  mamlakatda, 
boshqa  bir  madaniyatni  о‘rganish  uchun  yaratilgan  metodlar,  ikkinchi  bir  xalqlarni 
о‘rganishda  natija  bermasligini,  hatto,  qarama-qarshi  kо‘rsatkich  berishi  mumkin.    Bu 
sohadagi  muammo  yana  shundaki,  bir  etnos  ichidagi  turli  sinflar,  sotsial  guruhlarda  milliy 
xususiyatlarning  namoyon  bulishi  ma’lum  darajada  bir  biridan  farklandi.  Shuning  bilan 
birgalikda,  tadqiqotchi  etnik  psixologiyadagi  о‘ziga  xoslik,  boshqa  etnik  guruhlardan  farq 
qiluvchi  maxsuslik  va  umumiylik  tomonlarni  ochib  bera  olishi  kerak.  Va  nihoyat, 
etnopsixologik  xususiyatlar  qotib  kolgan,  о‘zgarmaydigan  narsa  emas.  Ular  ma’lum  bir 
ijtimoiy  о‘zgarishlar  natijasida,  ayrim  bir  xususiyatlarini  о‘zgartirishi,  yangi  ijtimoiy 
munosabatlarni aks ettiruvchi xislatlarni hosil kilishi mumkin. 
            Konkret  odam  ruhiyatining  etnik  xususiyatlarini  о‘rganishga  qadim  vaktlardan 
buyon  katta  diqqat-e’tibor  berib  kelishgan.  Bu  qiziqish,  ayniqsa,  keyingi  yillarda  xududiy, 
turli milliy, etnik nizolar va tо‘qnashuvlarning kuchayib ketayotganligi bois yanada ortdi. 
         Boshqa  xalqlarga,  etnik  guruhlarga  xos  bulgan  ruhiy  xususiyatlarni,  qо‘shni 
qabilalarning  yashash  tarzini  о‘rganishga  bо‘lgan  qiziqish  qadim  vaqtlardayoq  bir  qancha 
amaliy  ehtiyojlar,  avvalo  iqtisodiy,  savdo-sotiq  va  harbiy  maqsadlar  natijasida  vujudga 
kelgan. 
                4-masalaning bayoni: Muayyan xalqning etnopsixologik xususiyatlari  shu xalq  
madaniyati,  tarixi  bilan    chambarchas  bog‘langan.  Birinchidan,  ajdodlarimizning  tarixiy 
evalyusiya  davrlarida  qо‘lga  kiritgan  yutuqlarini;  ikkinchidan,  xalqimizning  madaniy-
ma’rifiy  merosi,  milliy  qadriyatlari,  urf-odatlari,  rasm-rusumlarini;  uchinchidan, 
xalqimizning  axloq-odob  saboqlaridan  namunalarni    о‘rganish  jarayonida  uning  tarixiga 
murojaat qilib, madaniyati bilan rо‘baru kelamiz. 
        Millat  va  millat  bilan  bog‘liq  bо‘lgan  kо‘plab  omillar  ijtimoiy  va  siyosiy  hayotda 
muhim  rol  о‘ynab  kelgan  va  bundan  keyin  ham  uzoq  davrgacha  о‘z  ahamiyatini 
yо‘qotmaydi. Olimlarning kо‘rsatishicha ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotining turli 
bosqichlarida turgan tо‘rt mingga yaqin millat, ellat va turli xalqlar mavjud ekan. Ularning 

 
229 
har  birini  о‘z  tarixi,  madaniyati  va  milliy  qadriyatlari  bor.  Ularni  о‘rganish  millatlararo 
munosabatlarini  tashkil  qilishda,  turli  iqtisodiy,  madaniy  aloqalarni  о‘rnatishda  katta 
yordam beradi. 
          Lekin  yaqin  davrgacha  bizning  ijtimoiy  fanlar  tizimida  milliy  masalalar  va  unda 
psixologik omillarning tutgan о‘rniga yetarlicha baho berilmay kelindi. Ayrim hollarda esa 
asossiz  ravishda  inkor  etildi.  Hatto  ba’zi  bir  tadqiqotchilar  milliy  xususiyatlar, 
etnopsixologiya masalalarini о‘rganishga shubha bilan qarashdi. Bunda ular etnopsixologiya 
masalalarini  о‘rganish  bir  xalqni  maktab,  ikkinchisini  kamsitishga  olib  kelishi,  irqchilik, 
millatchilikni  kelib  chiqishiga  sabab  bо‘ldi,  deb  xavotirlanishdi.  Bu  hadiksirashda  ma’lum 
asos  ham  bor  edi.  Etnopsixologiyaga  oid  ayrim  tadqiqotlarda  mualliflar  о‘z  millatlartni 
haddan  tashqari  kо‘klarga  kо‘tarib  yuborish,    boshqa  qо‘shni  xalqlardan  ustun  qо‘yish 
hollari  bо‘lganki,  bu  tabiiy  turli  noroziliklarni  tug‘ilishiga  sabab  bо‘lgan.  Shuning  bilan 
birgalikda xalqlarning voqelik va tabiatni idrok qilish, kiyinish, avlodlar tarbiyasi, avlodlar 
о‘rtasidagi  munosabatlardagi  о‘ziga  xosligini  hisobga  olmaslik  ham  mumkin  emas.  Etnik 
о‘ziga  xosligini  inkor  etish,  milliy  munosabatlarda  hisobga  olmaslik  turli  salbiy 
munosabatlarni,  hatto  etnik  nizolarni  keltirib  chiqaradi.  Qadimgi  dunyo  mutafakkirlari 
Aristotel, Gerodot, Gippokrat, Demokrit, Pifagor va boshkalar barcha ijtimoiy va psixologik 
xodisalarni  tushuntirib  berish  uchun  yagona  bulgan  umumiy  tamoyillarni,  nazariyalarni 
kidirib  topishga,  xususan,  xalqlarning  turli  psixologik  xususiyatlariga  ega  bulishining 
sabablarini  tushuntirib  berishga  xarakat  kiladilar.  Etnopsixologik  xususiyatlarning  vujudga 
kelishini ular asosan, tabiy-geografik muxitning ta’siri bilan boglab tushuntirdilar. Masalan, 
qadimgi    dunyoning  buyuk  mutafakkiri  Gippokrat  (eramizdan  avvalgi  460-375)  uzining 
“Xavo,  suv  va  kuruklik”,  degan  asarida  xalqlarning  turli  ruxiy  va  jismoniy  xususiyatlarni 
bevosita iklim sharoiti bilan boglagan xolda tushuntirib berdi. 
          Xalqlarning  xarakter  va  temperament  xususiyatlarining  vujudga  kelishini  ular 
iste’mol  kilayotgan  ozik-ovkatlar  bilan  boglab  tushuntirishga  xam  urinishlari  bulgan. 
Mashxur  matematik  va  faylasuf  Pifagor  (eramizdan  avvalgi  570-500)  ning  tushuntirishiga 
karaganda,  xayvon  gushti  va  yogini  kup  iste’mol  kilinishi,  xalqlarda  kattikkullik  va 
dagallikni vujudga keltiradi. Aksincha, usimlik mevalari va sabzavotlarni mutassil iste’mol 
kilinishi esa tana faoliyatini suslashtirib, odamlar tabiatini muloyimlashtiradi. 
            Antik dunyoning buyuk akl egasi Aristotel (eramizdan avvalgi 384-322 y) , xaddan 
ortikcha  issik  yoki  sovuk  iklim  sharoitida  yashaydigan  xalqlar  kattikkul,  shafkatsiz 
bulishadi, deb ishongan.  
             Buyuk  bobomiz  A.R.Beruniy  “Osori  boqiya”  (Abadiy  qadriyatlar)  asarida  turli 
xalqlar: qadimgi  greklar, eroniylar, sug‘dlar, xorazmliklar, xristianlar va dinlar, yaxudiylar, 
musulmonlarning  ruxiy  xususiyatlari  va  ularning  eralarini  boshlanish  sabablarini  kursatib 
bergan. U bu xalqlarning ma’lum davrlar  ish vaktlarga tugri keladigan mashxur bayramlari, 
xotira  kunlari,  xamda  bir  xalqni  ikkinchisidan  farklantiradigan  urf-odatlari,  turli  xalqlar 
kullayotgan  yil  xisoblash  usullari,  oy  va  yillarning  farki  kabi  masalalarni  bayon  kilib 
bergan. 
          Turli  xalqlarga  xos  xususiyatlarni  o‘rganish  uchun  Beruniy  uziga  xos  ilmiy  metod 
yaratadi.  Buning  uchun,  deb  kursatadi  u,  qadimgi    xalqlar  rivoyatlarini  xamda  utmish 
avlodlar  tugrisidagi  ma’lumotlarni  bilishi  lozim.  Shuning  uchun  “Mukaddas  kitob”  larga 
amal  kiluvchi  xalqlar,  muayyan  akidalarga  rioya  etuvchi  dinlar,  mazxablarga  e’tikod 
kuyganlar  izidan  borishga  tugri  kelishligini  kursatadi.  Bunda  ularning  turli  karashlari  asos 
kilib  olinadi  va  isbot  kilish  maksadida  keltirilgan  suz,  fikrlarni  va  faktlarni  bir-biri  bilan 
solishtirib  kurish  lozim.  Shu  yul  bilan  olingan  ma’lumotlarni,  ularga  kushilib  ketgan 
afsonalardan tozalash kerak buladi, deydi. 

 
230 
          Beruniy  uzining  mashxur  “Xindiston”  asarida  xindlarning  dini  va  tafakkur  qilish 
xususiyatlari, diniy va dunyoviy xayoti bilan bog‘liq bulgan urf-odatlari, ularning xudolarga 
ishonishlari,  materiya  va  shakl,  jonning  kuchib  yurishi,  duzax  va  jannat  xakidagi 
tasavvurlari bayon kilingan. 
             Xalqlarning psixologik xususiyatlarni iklim va boshka tabiiy omillar bilan boglab 
tushuntirish keyingi davrlarda  yashab ijod kilgan XVII-XIX asr mutafakkirlari-Monteskye, 
J.J,Russo,  Didro,  Gumboldt,  shuningdek,  xozirgi  davrdagi  ayrim  tadkikotchilar  faoliyatida 
xam  uchraydi.  Sotsiologiyadagi  “geografik  determinizm”  okimining  asoschilaridan  biri-
fransuz  ma’rifatparvari  SH.Monteskye  (1689-1755  y)  xam  xalqlar  urtasidagi  ruxiy 
tafovutlarni asosan, kishilar tanasiga doimiy ta’sir etadigan turli-tuman tabiiy-iklim natijasi, 
deb  tushuntiradi.  Uning  fikricha,  iklim  va  zamin  xalqlarning  axlok  normalarigagina  ta’sir 
etib  kolmasdan,  shuning  bilan  birga  davlat  siyosatiga,  madaniy  tarakkiyot  darajasiga 
“psixologik  kiyofa”  siga  xam  kuchli  ta’sir  kursatar  ekan.  Iklimning  rolini  xaddan  tashkari 
oshirib  yuborish  natijasida  Monteskye  sovuk  iklimda  yashaydigan  xalqlar  chidamli, 
bakuvvat,  issik  iklimda  yashaydigan  xalqlar  esa  jismoniy  jixatdan  zaif  va  oniz  bulishida, 
degan xulosaga keladi 
Iklim  sharoiti  ta’sirida  inson  tanasida  buladigan  fiziologik  jarayonlarni  ijtimoiy-siyosiy 
xodisalar va axlok normalari vujudga kelishi uchun moddiy asos kilib olinishi, biologik va 
sotsial konuniyatlarni bir-biri bilan chalkashtirib yuborish xisoblanadi. Bu esa oxir okibatda 
ijtimoiy-tarixiy xodisalarni tushurib berishda notugri xulosalar kilishga olib keladi. Iklimiy 
omillarning  rolini  oshirib  yuborish  etnik  xususiyatlarni  uzgarmaydigan  va  doimiy  bulgan 
xodisa,  degan  xulosa  kilishga  olib  keladi.  Vaxolanki,  kurramiz  iklimida  keyingi  yuz  yilda 
deyarli  keskin  uzgarishlar  sodir  bulmagan  bulsa  xam,  insonlar  xayotida  katta  ijtimoiy-
tarixiy uzgarishlar bulib utdi, bu uzgarishlar uz navbatida xalqlarning psixologik kiyofasida 
xam katta uzgarishlar bulishiga olib keldi. 
            Shuning  bilan  birgalikda  etnopsixologik  xususiyatlarning  shakllanishida  tabiy-
geografik muxitning rolini xam butunlay inkor etib bulmaydi. Geografik joylashish urni va 
iklim  sharoiti  xalqning  yashashi  uchun  zarur  bulgan  shart-sharoit  sifatida  uning  iktisodiy 
rivojlanishida,  psixologiyasining  shakllanishida  ma’lum  rol  uynaydi.  U  yoki  bu 
mamlakatdagi ishlab chikarishning rivojlanishi, xujalik  yuritish xususiyatlari va xayot tarzi 
kup  jixatdan  tabiy-iklim  sharoitlari  bilan  belgilanadi.  Lekin  ijtimoiy  tizim  va  tarixiy 
uzgarishlar mamlakatning geografik joylashishiga, tabiy sharoitlariga bog‘liq xolda vujudga 
kelmaydi. 
           XX asrda Yevropada yangi bir goya-”xalq ruxi” keng tarkala boshlandi. Bu goyaga 
kura  xar  bir  xalq,  etnik  gurux  avvaldan  instintiv  ravishda  berilgan  uz  “ruxi”  ga  ega  ekan. 
Xar bir irk, xalq ma’lum anatomik tuzilishiga ega bulgani kabi uz ruxiga xam ega bulib, u 
xalq  takdiri  va  kelajagini  belgilab  turadi.  Bu  rux  xalqning  siyosiy  tuzumini,  e’tikod  va 
ishonchni,  diniy  karashlarini  boshkarib  turadi.  “Xalq  ruxi”  nazariyasining  tula  bayoni, 
ayniksa,  Gegel  falsafasida  uz  aksini  topdi.  Gegel  xar  bir  xalqning  utmishi  va  kelajagini 
mana  shu  “Mutlok  rux”  bilan  boglab  tushuntiradi.  Turli  xalqlarning  ma’naviy,  siyosiy, 
iktisodiy,  xatto  irkiy  tafovutlarining  asosini  xam  shu  “rux”  tashkil  etadi,  deb  kursatadi. 
Shunga  kura  u  ayrim  Osiyo  xalqlari  tugrisida  bulmagur  fikrlar  bayon  etgan  xolda,  nemis 
millatini  eng  oliy  irk  va  tarixiy  utmishga  ega  bulgan  millat,  deb  davo  kilib  chikadi.  Xitoy 
xalqi  tugrisida  “ular  xamma  ma’naviy  narsalar  -  erkin  aklok-odob,  yuksak  tuygu,  diniy 
e’tikod va xakikiy san’at xislatlaridan maxrum”, deb  yozadi (Gegel. Soch., t. 8. M., 1935, 
s.131). 
             Nemis  faylasufi  M.Lotsarus  va  tilshunosi  G.Shteyntallar  1859  yilda  “Xalq 
psixologiyasi  va  lingvistikasi  jurnali”  ni  chop  eta  boshladilar  va  birinchi  marta  “Xalq 

 
231 
psixologiyasi”,  degan  terminni  muomalaga  kiritib,  xakli  ravishda  etnopsixologiya  fanining 
asoschilari bo‘lib qolishdi. 
 
Etnopsixologiya  masalalarini  tadkik  etishda  nemis  psixologi  V.Vundtning  katta 
xizmatlari  bor.  1900  yilda  uning  “Xalqlar  psixologiyasi”,  degan  10  tomlik  asari  bosilib 
chiqdi. V.Vundt qarashlarining muxim tomoni shundaki, u etnopsixologik xususiyatlarning 
shakllanishi  va  rivojlanishini  tarixiy  jarayonlar,  ijtimoiy  xodisalar  asosida  tushuntirib 
berishga  xarakat  qildi.  Masalan,  u  nemis  xalqining  psixologik  xususiyatlarini  tahlil 
qilganda, ular xarakterida tadbirkorlik, har bir ishni xisob-kitob bilan qilishlik, batartiblik va 
Vatan  oldidagi  burchni  yaxshi  xis  qilish  kabi  ijobiy  xislatlar  bilan  birgalikda  boshqalarga 
ko‘r-ko‘rona  ergashish  va  taqlid  qilishlik  ham  borligini  ko‘rsatib  o‘tadi.  Bu  kamchilikning 
vujudga  kelishida  Germaniyaning  siyosiy  faoliyatida  Yevropadagi  boshqa  mamlakatlarga 
qaraganda  keyinroq  maydonga  chiqishi  va  Germaniyada  o‘rta  asrchilik  diniy  mutaasiblik 
bilan  yangi  davr  o‘rtasidagi  uzoq  yillar  mobaynida  davom  etgan  kurash  natijasi  bo‘lib,  bu 
tarixiy jarayon nemislarning psixologik qiyofasiga o‘z ta’sirini ko‘rsatgan, deb yozadi.