«etnomadaniyat»


Download 5.23 Kb.
Pdf ko'rish
bet29/41
Sana13.07.2017
Hajmi5.23 Kb.
#11133
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   41

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Etnoijtimoiy va etnomadaniy jarayonlarning milliy o’z-o’zini 
anglashning yangilanishidagi ahamiyati                                                                                                             
    Etnomadaniyat  millatning  botiniy  (ichki)  va  zohiriy  (tashqi)  salohiyatini 
о‘zida  ifoda  etadi.  Ularsiz  millatni  tasavvur  ham  etib  bо‘lmaydi.  Zero, 
millatning  shakllanishi  etnogenetik  jarayon  kabi  uzoq  davom  etadigan  tarixiy 
jarayon  bo`lib,  millat  etnik  tarixning  eng  yuqori  yuksak  cho`qqisi,  kamolat 
bosqichiki,    bu  bosqichga  ko`tarilgan  xalqning  davlati  millat  nomi  bilan 
yuritiladi; millat nomi bilan yuritilgan davlat chegaralari qat`iy, daxlsiz, jaqon 
jamoatchilik  tashkilotlari  tomonidan  tan  olinadi;    aniq  hududiy  chegarada  
muomilada bo`lgan umum  millat tili davlat  tili maqomi darajasiga ko`tariladi; 
to`rtinchidan,  aholining  o`zlikni  anglash  darajasi  fuqoralapning  hayot 
mazmuniga, kundalik turmuz tarziga aylanadi va hk. 
 
Etnomadaniyatda millatga xos bо‘lgan “fazilat” va “qadriyatlar”ning 
aks etishi 
Fazilatlar” va qadriyatlarni etnomadaniyat tizimi  fazilatlari” bilan millatning 
urf-odat, an’ana, kiyim, о‘yinlar bayramlari boshqa о‘ziga xosligini kо‘rsatib 
turuvchi  madaniyati  о‘rtasida  quyidagi  farqlar  mavjud.  Birinchidan, 
yuqoridan  yoki  bu  millatga  xos  bо‘lgan  “etnomadaniyat”  tizimidagi  о‘rni 
ularning moddiyligi bilan alohida ajralib turadi.  
 
Milliy о‘z-о‘zini anglashdagi plyuralizmning milliy tiklanish   bilan  
bog‘liqligi 
 Milliy  о‘z-о‘zini  anglash,  milliy  tiklanish  jarayonlari    g‘oyalar  rang-
barangligini inkor etmaydi, aksincha ular zamirida, ya’ni plyuralizm asosida 
rivojlanadi. 
Plyuralizm  (lot  pluralis  –xilma  xillik,  rang-baranglik)  –ijtimoiy-  siyosiy 
hayotda turli qatlam, partiya, guruhlar  manfaatlarini  ifoda etuvchi g‘oyaviy 
rang-baranglikni, 
qarashlar 
fikrlar 
xilma-xilligini 
ifodalaydigan 
tushunchadir.   
 

 
247 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Demokratiya sharoitida etnik ongga ta’sir qiluvchi omillar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Demokratik islohotlar xalqlar  etnik ongidagi о‘zgarishlar omili. Etnik 
ongdagi 
 ijobiy va salbiy omillar. 
 
Bugun  demokratik  islohotlar  xalqlar    etnik  ongidagi  о‘zgarishlar  omili 
sifatida e’tirof etilmoqda.  Xush, demokratiyaning о‘zi nima, belgilari, asosiy 
shartlari  nimalardan  iborat?  Demokratiyada  erkinlik,  tenglik,  ma’naviyat, 
qadr-qimmat  qanday  bо‘ladi?  Va,  biz  demokratiyani  qanday  tushunamiz? 
 
“Demokratiya”ning  birinchi  manosi  uning  etimologiyasi,  ya’ni  atama 
sifatida  kelib  chiqishi  bilan  bog‘liq.  Qadimgi  Gretsiyada  paydo  bо‘lgan 
“demokratiya”  atamasi  demos  —  „xalq",  kratos  —  „hokimияt"dan  iborat 
bo‘lib „xalq hokimияti",  deb tarjima qilinadi. 

 
248 
 
 
3-ilova: 
1-O‘quv topshirig‘i: 
“FSMU ” usulidan foydalanib, javob toping:  
 
 
 
 
 
  
ФСМУ технологиyaси 
 
 
 
 
 
  
 
Jadvalni to‘ldiring 
1-guruh 
 
Savol 
Etnoijtimoiy 
va 
etnomadaniy 
jarayonlarning 
milliy 
о‘z-о‘zini 
anglashning  yangilanishidagi  ahamiyatni 
izohlang... 
(F) Fikringizni bayon eting 
 
(S)  Fikringiz  bayoniga  sabab 
ko‘rsating 
 
(M)  Ko‘rsatgan  sababingizni 
isbotlovchi dalil keltiring 
 
(U)Fikringizni umumlashtiring 
 
2-guruh 
Savol 
Milliy о‘z-о‘zini anglashdagi plyuralizmning 
milliy tiklanish   bilan  bog‘liqligini misollar 
bilan sharxlang...  
 
(F) Fikringizni bayon eting 
 
(S)  Fikringiz  bayoniga  sabab 
ko‘rsating 
 
Ushbu  texnologiya  munozarali  masalalarni  hal  etishda  xamda  о‘quv 
jarayonini  baxs-munozarali  о‘tkazishda  qо‘llaniladi,  chunki  bu  texnologiya 
talabalarni  о‘z  fikrini  ximoya  qilishga,  erkin  fikrlash  va  о‘z  fikrini 
boshqalarga  о‘tkazishga,  ochiq  holda  baxslashishga  hamda  shu  bilan  birga 
baxslashish  madaniyatini  о‘rgatadi.Tinglovchilarga  tarqatilgan  oddiy 
qog‘ozga о‘z fikrlarini aniq va qisqa holatda ifoda etib, tasdiqlovchi dalillar 
yoki inkor etuvchi fikrlarni bayon etishga yordam beradi. 
F – fikringizni bayon eting 
S – fikringiz bayoniga sabab kо‘rsating 
M – kо‘rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil keltiring 
U-   fikringizni umumlashtiring 
 
 

 
249 
(M
Ko‘rsatgan 
sababingizni 
isbotlovchi dalil keltiring 
 
(U)Fikringizni umumlashtiring 
 
3-guruh 
Savol 
Etnomadaniyatda millatga xos bо‘lgan “fazilat” 
va “qadriyatlar”ning aks etishini asoslang...  
 
(F) Fikringizni bayon eting 
 
(S)  Fikringiz  bayoniga  sabab 
ko‘rsating 
 
(M
Ko‘rsatgan 
sababingizni 
isbotlovchi dalil keltiring 
 
(U)Fikringizni umumlashtiring 
 
4-guruh 
Savol 
Demokratik  islohotlar  xalqlar    etnik 
ongidagi  о‘zgarishlar  omili  ekanligini 
izohlang
... 
(F) Fikringizni bayon eting 
 
(S)  Fikringiz  bayoniga  sabab 
ko‘rsating 
 
(M
Ko‘rsatgan 
sababingizni 
isbotlovchi dalil keltiring 
 
(U)Fikringizni umumlashtiring 
 
4- ilova: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Mustaqil о‘qish uchun tavsiya etiladigan adabiyotlar: 
1. Jabbarov I.M. О‘zbek xalqi etnografiyasi. - 
Toshkent:О‘qituvchi, 1994. 
2. Bekmurodov M. О‘zbek mentaliteti. - Toshkent:“Yangi 
asr avlodi”, 2004. 
3. Mamanazarov N. Mustaqillik va milliy etnik jarayonlar. - 
Toshkent:     2004. 
4. Karabayev U.X. Etnokultura. – Toshkent: Sharq, 2005. 
 
 

 
250 
MAVZU: Yangilangan milliy о‘z-о‘zini anglash strukturasida  
                            etnomadaniy jarayonlar  
Reja: 
1.
 
Etnoijtimoiy  va  etnomadaniy  jarayonlarning  milliy  о‘z-о‘zini  anglashning 
yangilanishidagi ahamiyati.  
2.
 
Milliy о‘z-о‘zini anglashdagi plyuralizmning milliy tiklanish   bilan  bog‘liqligi.   
3.
 
Etnomadaniyatda millatga xos bо‘lgan “fazilat” va “qadriyatlar”ning aks etishi.  
4.
 
Demokratik islohotlar xalqlar  etnik ongidagi о‘zgarishlar omili.  Etnik    ongdagi 
ijobiy va salbiy omillar. 
 
 
          1-  masalaning  bayoni:  Etnomadaniyat  har  doim  nihoyatda  muhim  mavzu  bо‘lib 
kelgan,  bundan  keyin  ham  uning  dolzarbligi  oshib  boraveradi.  Chunki,  u  millat 
mavjudligining  asosi,  uning  bugungi  va  istiqbolini  ta’minlaydigan  ma’naviy  boylik 
hisoblanadi. 
Ayniqsa, mustamlaka va qaramlik azoblarini о‘z boshidan kechirgan, etnomadaniyati 
toptalgan  xalqimiz  uchun  uni  о‘rganish,  hali  yuzaga  chiqmagan  imkoniyatlarini  ochish, 
ommaviylik  darajasiga  kо‘tarilmagan  jihatlarini  xalqimizga,  ayniqsa  yoshlarimiz  ongi  va 
qalbiga  singdirish  milliy  tiklanishimiz  jarayoni  ketayotgan  bugungi  kunda  uning 
dolzarbligini  yana  ham  oshirib  bormoqda.  Chunki,  ana  shunday  sharoitda  milliy 
mentalitetimizni  zо‘ravon kommunistik g‘oyalar asosida о‘zgartirish, uni  mazmun  yagona, 
shaklan “milliy” bо‘lgan g‘ayri ilmiy va g‘ayri milliy “ma’naviyat” asosida rivojlantirishga 
qaratilgan siyosatning olib borilishi oqibatida etnomadaniyatimiz zaiflashdi, milliy urf-odat, 
an’ana,  qadriyat,  udum  va  marosimlarimiz  toptaldi,  millatimiz  ulardan  nafaqat  mahrum 
etildi,  shuning  bilan  birga  ulardan  uzilib  qoldi  va  buning  natijasida  millatimiz  ongi  va 
qalbida “begonalashuv” ruhiyatini shakllantirish ham amalga oshirildi. 
  
Prezidentimiz  Islom  Karimov  mazkur  jarayonlar  haqida  “Yuksak  ma’naviyat 
yengilmas  kuch”  asarida  shunday  yozadi:  “...biz  boshimizdan  kechirgan  sobiq  mustabid 
tuzum  davrida  milliy  ma’naviyatimizni  rivojlantirishga  mutlaqo  yо‘l  qо‘yilmagan. 
Aksincha,  xalqimizning  tabiati,  yashash  tarziga  yot  bо‘lgan  kommunistik  mafkurani  har 
qanday yо‘llar va zо‘ravonlik bilan joriy etishga harakat qilishgan”. 
 
Etnoijtimoiy  va  etnomadaniy  jarayonlarning  milliy  о‘z-о‘zini  anglashning 
yangilanishidagi ahamiyati juda katta.   Etnomadaniyat millatning botiniy (ichki) va zohiriy 
(tashqi) salohiyatini о‘zida ifoda etadi. Ularsiz millatni tasavvur ham etib bо‘lmaydi. Zero, 
millatning  shakllanishi  etnogenetik  jarayon  kabi  uzoq  davom  etadigan  tarixiy  jarayon 
bo`lib, millat etnik tarixning eng  yuqori  yuksak cho`qqisi, kamolat bosqichiki, birinchidan, 
bu  bosqichga  ko`tarilgan  xalqning  davlati  millat  nomi  bilan  yuritiladi;  ikkinchidan,  millat 
nomi  bilan  yuritilgan  davlat  chegaralari  qat`iy,  daxlsiz,  jaqon  jamoatchilik  tashkilotlari 
tomonidan  tan  olinadi;  uchunchidan,  aniq  hududiy  chegarada    muomilada  bo`lgan  umum 
millat tili davlat tili maqomi darajasiga ko`tariladi; to`rtinchidan, aholining o`zlikni anglash 
darajasi  fuqoralapning  hayot  mazmuniga,  kundalik  turmuz  tarziga  aylanadi;  beshinchidan, 
millatga  xos  milliy  mentalitet  shakllanadi;  oltinchidan,  davlat  jamiyat  tomonidan 
boshqariladi, ya`ni davlat millatning xoxish-irodasini bajaruvchi mexanizmga aylanadi. 
 
Millatni  til,  territoriya  va  etnomadaniy  jihatdan  birlashtiruvchi  omil  iqtisodiy 
negizdir.  Millatning  iqtisodiy-xo`jalik  birligi  asosida  til  va  territoriya  hamda  etnomadaniy 
birliklar  shakllanib  boradi.  Millatning  iqtisodiy  va  siyosiy  birlashishi  xalq  og‘zaki  tilining 
(lahjalarining) yaqinlashishi asosida yagona milliy til-yozma adabiy tilning paydo bo`lishiga 
olib  keladi.  Lahjalar  o`rnini  milliy  adabiy  til  egallaydi.  A.Navoiy  va  M.Z.Bobir  tillari  eski 
o`zbek adabiy tili bo`lib, bu tilda Mahmur, Mashrab, Uvaysiy,  Nodira, Ogahiy, Avaz O`tar, 

 
251 
Huvaydolar ijod qildilar. Bu til Komil Xorazmiy, Munis, Feruz, Muqimiy, Furqat, Zavqiylar 
zamonasida  yanada  sayqal  topib,  jadidlar  davrida  o`zining  yuksak  cho`qqisiga  ko`tarildi. 
Uning  zaminida  shakllangan  hozirgi  zamon  o`zbek  adabiy  tilida  Abdulla  Qodiriy,  Oybek, 
G‘ofur G‘ulom, Hamid Olimjon, Zulfiya kabi badiiy ijodning darg‘alari qalam tebratdilar. 
Hozirgi  zamon  o`zbek  adabiy  tiliga  davlat  tili  maqomini  berilishi  o`zbek  millatining 
mustaqil hayot sari qo`ygan birinchi dadil qadami bo`ldi. Bu qadam o`zbek millati tarixida 
oshkoralik  va  demokratiya    uchun  kurash  amaliy  hayot  bilan  bog‘lanib  ketgan  damlarda 
qo`yildi.   
Mustaqillik  tamoyillarining  siyosiy  va  mafkuraviy  tamal  toshlarini 
qo`yish esa o`zbek millati tarixida  1991 yil 31 avgustdan boshlandi. Mustaqil O`zbekiston 
davlati  o`zbek  millatini  uzil-kesil  shakllanishining  bosh  omili  sifatida    jahon  xaritasida 
paydo  bo`ldi.    Har  bir  xalqning  o`ziga  xos,  o`ziga  mos  etnoijtimoiy  va  etnomadaniy 
jarayonlari  bor.  Ularning  shakllanishi  ham  uzoq  davom  etadigan    ijtimoiy-psixologik 
jarayon  hisoblanadi    va  о‘z  о‘rnida      jamiyat,  millat,  jamoaning  tarixan  tarkib  topgan 
tafakkur  darajasi,  ma`naviy  salohiyati,  insoniy  qadr-qiymati,  ularning  hayot  qonunlarini 
tahlil etish kuchi, muayyan ijtimoiy sharoitlarda shakllangan aqliy qobiliyati, ruhiy qiyofasi 
va  quvvati  bо‘lgan  mintalitetni  yuzaga  keltiradi.    Mentalitet  xalqning  millat  darajasiga 
ko`tarilgan  ijtimoiy,  iqtisodiy,  siyosiy  va  etnomadaniy  hayoti  davomida,  uning  ijobiy  va 
salbiy  sifatlarini  mujassamlashtirgan  ijtimoiy-psixologik  holati  va  xarakter  yig‘indisi 
sifatida,  o`ziga  xos  tarixiy,  etnomadaniy  va  tabiiy-iqlimiy  shart-sharoitlar  doirasida 
shakllanadi.  Milliy  o`ziga  xoslik  esa  uzoq  tarixiy  jarayonlarga  munosabatda,  ijtimoiy-
iqtisodiy  va  siyosiy  jarayonlar,  o`zaro  etnomadaniy  aloqalar,  diniy  mansubliklar  asosida 
tarkib topadi. 
           2- masalaning bayoni: Bugungi kunda jahon miqyosida milliy omilning roli beqiyos  
darajada  о‘sib  bormoqda.  Millatlarning  milliy  zaminlarga  bо‘lgan  intilishlari  oshib,  milliy 
о‘zlikni anglash jarayonlari kuchayib bormoqda. Ayni paytda millatlarning ongi va qalbini 
egallash,  etnomadaniyatlarini  zaiflashtirish  hamda  shu  yо‘l  bilan  ularni  о‘z  g‘oyalari  va 
ma’naviyatlari  asosiga  yо‘naltirishga  bо‘lgan  turli  kuchlar  va  oqimlar  ham  faol  harakat 
qilmoqda.  Prezidentimiz  Islom  Karimov  ta’kidlaganidek  “...  bir  haqiqat  barchamiz  uchun 
ayon  bо‘lishi  kerak:  hushyorlik,  ogoh  bо‘lib  yashash  –  bu  bir  kunlik  yoki  bir  oylik 
mavsumiy masala emas, balki kundalik ish, kundalik amaliy harakat bо‘lishi lozim”. 
Bunday sharoitda millatning о‘zligini anglashini rivojlantirish, uni ana 
shunday xavf-xatarlardan himoya qilishda etnomadaniyatning roli ortadi.        
         Etnomadaniyat nafaqat milliy-ma’naviy boylikni о‘zida namoyon etadi, shuning bilan 
birga  u  milliy  birlikni  mustahkamlaydigan  muhim  omillardan  biridir.  Milliy  birliksiz  esa 
taraqqiyot  ham  bо‘lmaydi.  Shu  ma’noda  bozor  munosabatlari  sharoitida  yuzaga  keladigan 
keskin tabaqalanish va uning natijasida sodir bо‘lishi mumkin bо‘lgan milliy tarqoqlikning 
oldini olishda etnomadaniyatning millatni birlashtirishdagi imkoniyatlardan foydalanishning 
zaruriyati bor. 
 
 Dunyoda rang-barang dunyoqarashlar, turli milliy, diniy, siyosiy oqimlarning о‘ziga xos 
g‘oyalari mavjud. Ularning ba’zilari о‘zaro uyg‘un holda bir-birlarini taqazo etsa, ayrimlari 
bir-biriga  mutloqo  ziddir.  G‘oyalar,  mafkuralar  kurashi  natijasida  dunyoning  ayrim 
mintaqalarida  ommaviy  qirg‘inlar,  fojialar  yuz  berayotgan  bо‘lsa,  boshqa  hududlarda  esa 
ba’zi  davlatlarning  yuksak  darajada  rivojlanayotganini  kuzatish  mumkin.  Demak,  har 
qanday  davlat  yoki  mamlakatning  taqdiri  kо‘p  jihatdan  mafkuraviy  muammolarining 
qanday hal qilinishiga ham bog‘liq. 
 
   Mafkuraviy muammolar ichida mafkuraviy xavf, tahdidni bartaraf etish muhim nazariy 
va  amaliy  ahamiyatga  ega.  Hozirgi  kunda  jiddiy  mafkuraviy  xavflar  sifatida  diniy 
ekstremizm,  millatchilik,  shovinizm,  ma’naviy  qashshoqlik  axloqsizlikni  targ‘ib  qilishga 

 
252 
asoslangan  g‘oyaviy  qarashlar  tizimi  va  amaliyotini  kо‘rsatish  mumkin.  Bu  xavf  va 
tahdidlarni bartaraf etish  milliy о‘z-о‘zini anglashga, milliy tiklanishga zamin yaratadi.  
 
Milliy  о‘z-о‘zini  anglash,  milliy    tiklanish  g‘oyalar  rang-barangligini  inkor  etmaydi, 
aksincha ular zamirida, ya’ni plyuralizm asosida rivojlanadi. 
 
Plyuralizm  (lot  pluralis  –xilma  xillik,  rang-baranglik)  –ijtimoiy-  siyosiy  hayotda  turli 
qatlam,  partiya,  guruhlar  manfaatlarini  ifoda  etuvchi  g‘oyaviy  rang-baranglikni,  qarashlar 
fikrlar xilma-xilligini ifodalaydigan tushunchadir. 
 
Mamlakatda  ilg‘or  g‘oyalar,  qarashlar  qancha  kо‘p  bо‘lsa,  ya’ni  plyuralizm  hukmron 
bо‘lsa,  taraqqiyotning  samarali  yо‘lini  tanlab  olish  uchun  imkoniyat  shunchalik  keng 
bо‘ladi.  Fikriy  kurash  qarashlarning  ma’no  va  mazmun  jihatdan  boyishiga,  bir-birini 
tо‘ldirishga hizmat qiladi. 
 
Plyuralizm  ijtimoiy  taraqqiyotga  xizmat  qiladigan  yangidan  yangi  g‘oyalarning  paydo 
bо‘lishi, turli xalqlar, elatlar, millatlar va siyosiy guruhlarning manfaatlarini umumiy tarzda 
rо‘yobga chiqishiga sharoit yaratadi. U muqarrar sur’atda kо‘ppartiyaviylik tizimini taqozo 
etadi.  Siyosiy  partiyalar  esa  о‘zlari  mansub  bо‘lgan  qatlamlar  siyosiy  guruhlarning 
manfaatlari, intilishlari, orzu-umidlarini umumlashtirgan holda о‘z harakat dasturlari orqali 
namoyon  qiladi.  Agar  mafkuraviy  plyuralizm  ijobiy  hodisa  bо‘lsa,  mafkuraviy  poligon 
tushunchasi uning ziddidir. 
 
Mafkuraviy  poligon-odamlar  va  xalqlarning  qalbi  ongini  egallashga  qaratilgan  turli 
g‘oyalarning  о‘ziga  xos  sinov  maydonidir.  Odatda,  “poligon”  deganda  qurol-aslaha  va 
texnikani  sinash,  qо‘shinlarni  harbiy  tayyorgarlikdan  о‘tkazish  yoki  harbiy  sohada 
tadqiqotlar  olib  borish  uchun  mо‘ljallangan  maxsus  maydon  tushuniladi.  Tarix  о‘zga 
hududlarni  zabt  etish  maqsadida  ishlatiladigan  urush  qurollarining  uzluksiz  takomillashib 
borganini  kо‘rsatadi.  U  nayzalardan  tortib  avtomatik  qurollargacha,  zambaraklardan  –  yer 
yuzining  har  qanday  nuqtasiga  yetib  boradigan  qit’alararo  ballistik  raketalargacha  bо‘lgan 
uzoq takomil yо‘lini bosib о‘tdi. Bu qurollar bosib olinishi kerak bо‘lgan hududlar aholisini 
jismonan  yо‘q  qilini-shiga  qaratilgan  edi.  Bugungi  kunda  esa,  о‘zga  hududlarni  zabt  etish 
uchun  ularning  aholisini  jismonan  mahv  etish  shart  emas.  Zero,  tur-li  mafkuraviy  ta’sirlar 
oqibatida  ongi  va  shuuri  zabt  etilgan,  qa-rash  va  kayfiyatlari  “ma’qul”  yо‘nalishga 
о‘zgartirilgan  yerlik  aholi  kо‘magida  har  qanday  boylik,  tabiiy  resurslarga  egalik  qilish 
mumkin. Bu esa shu joy aholisining ongi va qalbi yot va begona g‘oyalar sinab kо‘riladigan 
maydonga aylanganini bildiradi. 
 
Prezidentimiz ta’kidlaganlari kabi, hozirgi davr g‘oyaviy  qarama-qarshiliklar  murakkab 
tus  olgan,  mafkura  poligonlari  yadro  poligonlaridan  ham  xavfliroq  bо‘lib  borayotgan 
davrdir.  Xususan,  mamlakatimiz  ichida  о‘zlarining  zararli  g‘oyalarini  tarqatishga  harakat 
qilgan,  yoshlarni  chalg‘itish,  ongini  zaharlash,  ular  yordamida  mamlakatni  о‘z  taraqqiyot 
yо‘lidan  chetlatib  yuborishni  kо‘zda  tutgan  vahhobiylar,  “hizbut  tahrir”chilarning 
harakatlarini aynan shunday baholash mumkin. 
 
Mafkuraviy  tahdidlarga  kurashning  eng  yaxshi  usullaridan  biri  о‘z  vaqtida  mafkuraviy 
profilaktika ishlarini olib borishdir. Mafkuraviy profilaktika – ijtimoiy institutlar tomondan 
amalga  oshiriladigan  turli  shakllardagi  g‘oyaviy-tarbiyaviy,  ma’na-viy  mafkuraviy  ishlar 
majmui  bо‘lib,  u  butun  g‘oyaviy  tarbiya  tizi-mini  qamrab  oladi.  Mafkuraviy  profilaktika 
g‘oyaviy  bо‘shliqni  tugatish,  mafkuraviy  parokandalikning  oldini  olish  yoki  biron-bir 
hudud, qatlam, guruhni yot va zararli ta’siridan xalos qilish maq-sadida amalga oshiriladi.  
 
Ta’lim-tarbiya va targ‘ibot-tashviqot tizimi mafkuraviy profi-laktikani amalga oshirishga 
yordam  beradi.  Sog‘lom  mafkurani  xalq  qalbi  va  ongiga  singdirishga  xizmat  qiladigan 
ijtimoiy  tuzilma-lar,  oila,  maktab,  mahalla,  davlat  va  jamoat  tashkilotlari  ham  unda  о‘z 
о‘rniga ega. 

 
253 
 
Shuningdek,  Vatan,  xalq  manfaatlarini,  dо‘stlik  va  birodarlikni  о‘zaro  hurmat  va 
bag‘rikenglikni,  targ‘ib-tashviq  etuvchi  ertaklaru  dostonlar,  qо‘shiqlaru  raqslar,  turli 
kо‘rinish  mazmundagi  ma’naviy  tadbirlar  mafkuraviy  profilaktikani  amalga  oshirish 
shakllaridir.  
 
3-  masalaning  bayoni:    Etnomadaniyat  sohasida  qator  ilmiy  izlanishlar  olib  borgan 
olimlardan biri U.X. Qoraboyev о‘zining “Etnokultura” monografiyasisida etnomadaniyatga 
quyidagicha ta’rif bergan: “Etnomadaniyat -bu tarixiy ijtimoiy-madaniy shakllangan meros, 
qadriyat, fikrlar tizimi, obrazlar, qarashlar, tafakkur, tamoyillar, xalqning о‘z asosi, bebaho 
an’analari,  ommaning  tajribasi,  avloddan  avlodga  о‘tadigan  va  hayotda  о‘z  о‘rnini  topgan  
ma’naviy-axloqiy yо‘nalish (oriyentatsiya)lardir”
28

Etnomadaniyat    о‘z  ichiga  yuqorida  prof.  U.X.Qoraboyev  tomonidan  kо‘rsatilgan 
bayram  urf-odat  madaniyati,  an’anaviy  о‘yinlar  madaniyati,  xalq  hordiq  madaniyati, 
an’anaviy xalq ijodiyoti, xalq ekologiyasi madaniyati kabilar bir qatorda har bir millatga xos 
bо‘lgan  “fazilat”  va  “qadriyatlar”ni  ham  oladi.  Jumladan,  о‘zbek  etnomadaniyati  tizimiga 
ularga  xos  bо‘lgan  kamtarlik,  vazminlik,  andishalilik,  xushmuomalalik,  mehribonlik,  oila 
muqaddasligi  tuyg‘ularning  ustivorligi,  sharm-hayolik,  о‘zaro  yordam,  kattaga  hurmat, 
kichikka  izzat,  oqkо‘ngillilik,  bag‘rikenglik  va  boshqa  fazilatlar  ham  kiradi.  Ular  qaysidir 
darajada va kо‘rinishda boshqa millat va elatlarda ham mavjud bо‘lishi mumkin. Lekin ular 
hech qachon aynan о‘zbeklarda mavjud bо‘lgan kо‘rinish va darajada takrorlanmaydi. Xudi 
shuningdek,  о‘zbeklarda  ham  aynan  boshqalarda  bо‘lgan  fazilat  va  qadriyatlar 
takrorlanmaydi.  Shuning  uchun  ham  millatlarni  bir-biridan  farq  qildiradigan  omillarning 
markazida  ana  shu  fazilatlar,  qadriyatlar,  urf-odat,  an’ana,  kiyimlar  va  boshqalar  turadi. 
Ya’ni millatning keng ma’nodagi “ma’naviy axloqiy ruhiy boyliklari va ularni о‘zida ifoda 
ettiradigan moddiy boyliklari “etnomadaniyati”ni – tashkil qiladi. 
 Masalan,  milliy  bayramlarda  qо‘llaniladigan  udumlar,  о‘yinlar,  xalq  ijodiyoti 
natijasida vujudga kelgan moddiy asboblar, kiyimlar va boshqalarda moddiylik о‘z ifodasini 
topgan.  Shuning  uchun  ham  ularni  boshqalarnikidan  farqlashda  alohida  mutaxassis  bо‘lish 
ham  shart  emas;  Ikkinchidan,  ular  millatning  aql-  zakovati,  estetik  didi  va  qо‘l  mehnati 
bilan  vujudga  kelgan.  Ularda  “mavhumlik”  yо‘q,  aksincha  milliylik  aniq  namoyon  bо‘lib 
turadi. “Fazilatlar” qanchalik “milliy” bо‘lmasin, ularda “mavhumlik” nisbatan о‘z ifodasini 
topgan. Jumladan,  milliy,  ma’naviy-axloqiy  va ruhiy fazilatlarni faqat xatti-harakatlar  yoki 
turli  munosabatlarda  solishtirish  orqali  farqlash  mumkin.  Ammo,  ular  о‘rtasida  uzviy 
bog‘liq  mavjud.  Ularni  birini  ikkinchisisiz  tasavvur  qilib  bо‘lmaydi.  Millatning  moddiy 
madaniyati,  uning  aql  zakovati,  mehnati  natijasida  vujudga  keladi.  Shuning  uchun  ham 
undamilliy ruhiyat, milliy “menlik” о‘z ifodasini topadi. 
Agar о‘zbeklarga xos bо‘lgan fazilatlarning qaysi birini olib kо‘rilsa, ulardagi о‘ziga 
xoslik  “moddiy  madaniyatda”  aniq  namoyon  bо‘lishini  kо‘rish  mumkin.    Jumladan, 
о‘zbeklarga  xos  bо‘lgan  vazminlik  ularning  avlod-ajdodlaridan  bizgacha  yetib  kelgan 
me’morchilikda  binolardagi  sokinlik  va  salobatda  namoyon  bо‘lsa,  о‘zaro  yordam,  hashar 
mahallada  yoki  qarindosh  urug‘  о‘rtasida  tо‘y,  maraka  о‘tkazishda  yoki  uy-joy  qurilishida 
bir-birlariga moddiy yordam kо‘rsatish, mehribonlikni biron kishining boshiga mushkul ish 
tushsa  yoki  keksalar,  bolalarga  ota-ona,  aka-ukalar,  opa-singillar,  о‘rtasidagi  о‘zaro 
munosabatlarda  yaqqol  namoyon  bо‘lishini  kо‘rish  mumkin.  Ularning  kо‘pchiligi  boshqa 
millatlarda uchramaydi.  
Sotsiolog,  prof.  M.Bekmurodovning  ta’kidlashicha,  о‘zbeklardagi  jamoaviylikning 
ildizlari  uzoq  tarixiy  taraqqiyot  va  turmush  kechirish  shart-  sharoitlari  bilan  bog‘liq.  U 
shunday  yozadi:  “О‘zbek  xalqi  asrlar  mobaynida  jamoa  bо‘lib  istiqomat  qilib  kelgan  va 
                                                           
28
 Karabayev U.X. Etnokultura. – Toshkent: Sharq, 2005. 

 
254 
oilasi,  о‘z  urug‘i,  el-elati,  vatani,  kasbi-koriga  sodiqlik  asosiy  tamal  toshi  vazifasini 
о‘tagan”
29

Download 5.23 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   25   26   27   28   29   30   31   32   ...   41




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling