Ф. Хўжаев, К. Рахимқулов, Б. Нигманов

«Қутқариб ол» ўйини. Тўрт ўйинчидан бошқа ҳамма ўйинчилар доира ҳосил қилиб турадилар. Тўрт ўйинчи эса доирадан ташқарида туради, улардан иккитасининг қўлида лентачалар бўлади. Лентача ушлаган ўйинчилар доира бўйлаб югурадилар. Қолган икки ўйинчи эса уларни қувлайди. Қочиб кетаётган ўйинчи доирада турганлардан бирининг олдига туриб олиб, унинг қўлига лентачани тутқазса, унинг орқасида турган ўйинчи югуриб кетиши лозим. Агар унга етиб олишса, у лентачани қувлаб келаётган ўйинчига беради ва ўрин алмашадилар.

Югуриб борувчи ҳамда қувловчи ўйинчи доирада турганларга тегиб кетмаслиги лозим. Доира бўйлаб икки мартадан ортиқ югурмаслик керак. Қувловчи икки-уч кишини қувиб етиб олмаса, уни алмаштириш мумкин.

7-9 СИНФ ЎКУВЧИЛАРИ УЧУН ҲАРАКАТЛИ ЎЙИНЛАР.

8. 
   синфни жисмоний тарбия дарсида ўтиладиган ҳаракатли ўинларни сони ўқитувчи томонидан қўйилган вазифага, шуғулланувчиларнинг таркибига ва иш шароитига боғлиқ бўлади.
   

Жисмоний тарбия дарсида ўсмирларни ўйин билан шуғилланиш жараёнида асосий вазифалар қуйидагилардан иборат: ўйин вазиятида гимнастика машқлар (умбалоқ ошишлар, таяниб сакрашлар, тирмашиб чиқиш машиқи, мувозанат сақлаш), енгил атлетика машқлари (паст ва юқори старт, тез юриш, югуриб келиб узунликка ва баландликка сакраш, кичик ва катта коптокларни улоқтириш), тўпни эгаллаш малакаларини (баскетбол, футбол, волейбол ўйини учун) мустахкамлаш ва такомиллаштириш; ўз жамоасини жавобгарлигини хис қилиш, ўзаро ёрдамдлашиш малакаларини, жамоа маанфати учун оқилона таваккал қилишни билишни тарбиялаш; ўйин қоидаларини бузганга чидай олмасликни ҳаракатни аниқ бир мақсадга қаратилганлигини, ўзини тута билишлигини, диққатини тақсимламоқни, ҳаракатда ориентерини тез ола билишни тарбиялаш; командали ўйинларда ташкилотчилик малакларини, спорт ўйинига бир мунча яқин бўлган мураккаб ҳаракатли ўйинларида хакамлик малакалрини ривожлантириш.
Бу вазифаларни барчасини ўсмирларни ўзлаштиришга ва гимнастика ва енгил атлетика, кросс тайёргарлиги машғулотларида уларни ортирган малакаларига боғлиқ, шунингдек кичик синфларда ўтилган ўйинларни кетма-кет хал этилади.
Ўйин кичкина синфдагилар билан тақослаганда бирмунча мураккаблашиб боради.
Шуни хисобга олиш керакки, ўсмирлик ёшидаги қизиқиш ва жисмоний имконияти кўпроқ ўзига хос бўлиб боради. Шундайки қизларни рақс элементалри, билан ўйналадиган ўйинлар, ҳаракат координациясини ривожланишига (бўйни тез ўсиб бориши билан боғлиқ) ёрдам берадиган ўйинлар, қизиқтирабошлайди; болаларда эса мушак кучи тез ривожланабошлайди ва шунинг учун уларни қаршилик кўрсатиш билан куч ишлатиладиган ўйинлар қизиқтиради. Гоҳида гуруҳга оид метод билан ўйин ўтказилиши керак: ўғил болаларга бир вақтда, бўлиш мумкин бўлган, куч ишлатиладиган ўйин; қиз болаларга акробатика рақс элементлари билан ўйналадиган ўйин бир вақтни ўзида таклиф
қилианди. Гурух усулиётида ўтказиладиган ўйинни ташкил қилиш ва ўтказилишида ўқувчиларини ўзларини жалб қилиш зарур, чунки уларда ташкилотчилик малакаларини ривожлантиради. Шу билан бирга ўқитувчиларга ва ўқувчилар орасида ажратилган рахбарларни ўйинда ҳаракатини бажаришини кузатиш енгил бўлади ва ўйин техника ва тактикасини тўғри эгаллашни кузатади.
Куч ишлатиладиган ўйинларни ўғил болалар учун алохида – алохида ўтказиш зарур ва қиз болалар учун ёки мусобақа уюштириш унда жуфтликлар унда ўғил болалрдан ёки қиз болалардан ташкил этилган бўлади.
Ўсмирлар катта қизиқиш билан ўйинда ҳаракат техникасига тегишли бўлган ўйинларни ва уни такомилаштиришни яхши кўрадилар, айниқса тўпни эгаллаш техникасини басектбол, футбол, волейбол (ўғил болалар учун) элементлари бўлган ўйинлар жуда фойдалидир.
Ўсмирлар билан ўйинни кенгроқ қилиб ўтказишни тавсия қилинади, унда нафақат тезликни, шунингдек топшириқни бажариш сифатини хам хисобга олинади. Масалан, спорт ўйинлари, енгил атлетика элементлари билан ўтказиладиган эстафеталар нафақат тезликни ва бироқ вазифани сифатли бажришини ҳам хисобга олинади ва бу эса ғалабани аниқлайди (тўпни узатишни, ҳалқага ташлашни, тўпни олиб юришни, эстафета таёқчасини узатишни, баландликкка ва узунликка сакрашни тўғри бажарганлигини).
Бу ёшдаги ўқувчилар спорт ўйинларини ўйнашни яхши кўрадилар шунинг учун кўпчилик ҳаракатли ўйинлар бўйсинадиган аҳамиятга эга бўлиб боради.
Ўйинда югуриш масофаси, сакраш баландиги, ўйиндаги ҳар хил қийинчиликлар 7-9 синф ўқувчилари учун назорат меъёрлари чегарасида бўлиши шарт. Ўқувчиларни топширишга мос келадиган меъёрларга тайёрлаш учун ўйинчи “Алпомиш” ва “Барчиной” тест меъёрларига кирувчи машқларни киритиш жуда зарурдир.

8. 
   синфларда ҳаракатли ўйинларни ўтказишда фақатгина асбоб анжом ва жихозлардан фойдаланилади. Ўйинни яхши ташкил қилинганда унда резинали, тўлдирма тўпдан нафақат узатиш учун, балки бир-бирига отишда ҳам фойдаланиш мумкин.
   

Ўқувчилар ўқитувчининг топшириғри бўйича асбоб-анжом ва ўйин учун майдончани мустақил равишда тайёрлашлари керак.
Ўйинбоши ва капитанлар ролига алохида ўкувчиларни тавсия қилиш мумкин, лекин асосан ўқувчиларни ўзлари сайлашлари мақсадга мувофиқ бўлади.
Командаларга бўлишда ва шулар қаторида капитанларни сайлашда барча усулиётлардан фойдаланилади, бироқ уни охирига етказмаслик керак ўсмирларни нафсониятига тегмаслик учун, қолган 6-8 кишини бир-иккига санаши керак.
Шу билан бирга ўсмирлардаги қўзғалиш ва тормозланиш жараёни ҳам қарор топмаган, шунинг учун қўзғалиш тез-тез тормизланишдан устунлик қилади хаёт фаолиятини жўшқинлиги эса ўйинда жуда баланд бўлади. Ўсмиларга хос бўлган ортиқ қизишиб кетиши охирги мақсадга тез эришишга ҳаракат қилиши билан боғлиқ бўлади.
Бундай вазиятда уларни диққатини ўйин жараёнига қаратилиши керак қаттиқ асбобларни қўзғалмаслиги учун, ўйинни тўхтатиш тавсия қилинади, чунки бунда ўйинни техник ва тактикасини тушинтириб боради, ўйновчиларнинг нотўғри хатти-ҳаракатини ишонтиришга мос келадиган жарима бериб тўсиб қўяди ва айрим вазиятларда ўйин қоидаларини бузганлиги учун ўйиндан чиқарилади. Хаддан ташқари асаблари бузилган ўйинчиларни раҳбарни ёки хакамни ёрдамчиси қилиб тайинлаш мумкин.
Ўсмирларда таъби нозик бўлади, шунинг учун раҳбар айрим ўйинчиларни мувоффақиятсизликларига умумий диққатни жалб қилмаслик керак. Энг яхшиси бошқаларга сездирмасдан уларга хатоларни тўғрилашга, ўинни техника ва тактикасини эгаллашга ёрдам бериш керак. Айниқса қиз болалар ўғил болалар иштирокида танқидий мулохазани ўзига оғир оладилар.
Ўсмирлар мустақил ташаббускорлик билан ҳаракат қлишни яхши кўрадилар. Бу мустақил ҳаракат қилишни ўйинда фойдаланиш керак: ўқувчиларни ўзларини ўйинда ҳаракат қилиш режасини тузишни топширилади. Айниқса бу муносабатда жойларда
ўтказиладиган ўйинлар мухим ахамиятга эгадир, унда ўсмирларни ижодий ташаббусларидан кенг фойдаланиш мумкин. Шунинг учун ўқувчиларга янги қоидаларни, ўйин вариантларини (айниқса “Қувноқ стартлар” учун) тузишни таклиф қилади, уларга ўйин мустақил равишда ўтказишни, топширишни тавсия қилинади.
Ўсмирлар хали ўйинда чегарадан ташқари чиқмаслик бўлмайди. Улар ўзларини имкониятларига ортиқча бахо бериб юборадилар, шунинг учун ўйинда кучни тўғри тақсимлаш ва юкламани кузатиб бориш мухимдир.
7-9 синфларда айниқса ўйин бўйича мусобақани мактаб ичида қандай ўтказилса худди шундай синфдан ташқари вақтда мактаблар орасида ўтказилишини тавсия қилинади.
Ўсмирларни ҳаракатли ўйинларда хакамлик қилишлари олдингиларга қараганда, янида ҳам кўпроқ қаътий бўлиши шарт. Ўқувчиларни хакамликка кенг жалб қилиш керак.
Ҳаракатли ўинлар хусусан дарсни асосий қисмида айрим пайтларда якуний қисмида фойдаланилади.
Спорт гимнастика, енгил атлетикага ва б.қ бағишланган, дарсларда, ўйинларни киритилиши кам учрайди.
Гохида улар шуғулланувчиларни организимига юкламани оширишга ва эгаллаган малакаларини мустахкамлаш учун дарсни асосий қисми охирида ўтказилади.
7-9 синфларда кўп дарслар спорт гимнастикасига ажратилагн (айниқса ўкув йилини учинчи чоргида). Ҳаракатли ўйинллар бу дарсларга қарийб киритилмайди. Айрим холатларда ўйинни қачонки шуғулланувчилар ўзларнинг навбатларини узоқ вақт кутиб қолганда, спорт асбоб-анжомларида машқларни бажариб бўлгандан кейин ўтказиш мумкин. Бундай вазиятда ўйин юкламаси юкламани оширишга имконият беради. Шунингдек, таяниб сакрш ёки акробатика элементларини мустахкамлашга ёрдам берадиган ўйинларни (таяниб сакраш, умбалоқ ошишлар билан эстафета) ўтказиш мумкин.
Гохида ўйинни дарсни тайёрлов қисмида разминка сифатида ўтказилади уни мақсади – дарсни асосий қисмини мазмунини ўзлаштиришга уларни тайёрлаш, шуғулланувчиларни қизиқтиришдир.
Белгиланган жисмоний тарбия вазифасини хал этишда ўқитувчи шуғулланувчиларни холатини хисобга олиш мажбурдир. У олдин бўлган ёки ўтган жисмоний тарбия дарсларини, синфдаги машғулотни характерини хисобга олиш керак. Ҳаммадан кўра ўйинни агарда дарс жадвал бўйича охиргиси бўлса ёки ўкувчиларни тинч холатига келтириш мумкин бўлганида дарсни якуний қисмида ўтказилдиган. Агарда дарс бошқа у ёки бошқа спорт ўйинларини ўргатишга бағишланган бўлса яъни унга тайёрловчи барча ҳаракатли ўинлардан дарсни ҳама қисмлардан фойдаланиш мумкин. “Жуфт бўлиб эстафета”, “Олдинга юр”, “Доирадан чиқариш”, “Ким кучли”, “Арқон тортиш”, “Ким тезроқ”, “Тўсиқ қўйиб ўйналадиган лапта”, “Доира бўйлаб кросс”. (24 расм)