Fakulteti iqtisodiyoti kafedrasi

Qishloq xo’jaligi marketingida taqsimlash kanallari va
mahsulot (xizmat)lar harakati
Qishloq aholisi asosan qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirib, ularni
iste’molchilarga sotish hisobiga asosan daromad oladilar. Ularning xo’jalik faoliyati
turlicha sharoitda kechadi, mahsulotlarga bo’lgan talablarni o’rganish, hajmi,
miqdori, tarkibi, rivojlanish tendensiyalari va qonuniyatlari xududiy rivojlanish,
shakillanish xususiyatlari va boshqa marketingga xos ma’lumotlardan yetarli darajada
xabardorlar deyish qiyin.
Qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirayotgan xo’jalik (shaxsiy xo’jaliklar,
fermer xo’jaliklari, xususiy tadbirkorlik, QSXVining boshqa tashkilotlari, muqobil
mashina-traktor parklari, qishloq xo’jalik kimyo, paxta sanoati, SFUlar, qayta ishlash
korxonalari va boshqa)larning imkoniyatlarini o’rganish va istiqbolini aniqlash
xo’jalik rahbarlari va mutaxasislariga o’ta murakkab talablarni ijobiy va samarali ijro
etishlariga to’g’ri keladi. Chunki iqtisodiy izlanishni o’tkazishda mahsulotlarni
iste’molchilarga yetkazish tizimada sarflanadigan xarajatlar muhim rol o’ynaydi.
Qishloq xo’jalik bo’lim va bo’linmalarining faoliyatiga yetib boruvchi
marketing xizmatlarining ta’sir etuvchi mexanizmlari (ko’priklari)ni qurish, ya’ni
ijrochilar, buyurtmachilar, tashqi muhit, davlat siyosatiga qarab tashkiliy, ijtimoiy,
iqtisodiy va xuquqiy mexanizmlari, hamda ma’lumotli, mehnatga bog’liq tizimni
takomillashtirish lozim. Bu tadbirkorlar, rahbarlar, fermerlar va xodimlarga ko’pgina
bog’liq.
52
Agar respublikamizdagi qishloq xo’jalik mahsulotlarining 97-99% xususiy
ob’ekt va sub’ektlar yetkazib berayotgan bir vaqtda agrosanoat majmui
(kompleksi)ning infratuzilmasida xizmat qilayotganlar soni 9-10%ni tashkil etadi, uni
60-70%ga ko’tarish uchun katta ilmiy-texnika va ijtimoiy- iqtisodiy evolyutsiyani
bosib o’tish yo’llar bilan bog’liq. Shu bois soha mutaxasislari, menejerlari,
tadbirkorlari, rahbarlari chuqur bilim egasi bo’lishlari bilan birga bozor mexanizmini
dehqonchilik va chorvachilik taraqqiyotida va boshqa tarmoqlarni bir-biriga qo’shib
olib borish vazifalarini hal qilishlari lozim.
Ma’lumki, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi murakkab tabiiy muhit sharoitida,
katta maydonlarda,tarqoq ob’ektlarda, aksariyat noqulay yo’l sharoitida amalga
oshiriladi. Agar yer rel’efi holati, melioratsiyasi, o’simliklarning biologik mohiyati,
ishlab chiqarish tarixi va an’analarini e’tiborga oladigan bo’lsak, ishlab chiqarish o’ta
murakkabligiga ishontirish muhtojligini sezmaydi. Lekin qishloq xo’jalik
mahsulotlarini yetishtiruvchilar faoliyatiga eng katta ta’sir ko’rsatadigan
funksiyalardan biri bu marketingning taktikasi va siyosati. Bo’lim va bo’linmalardagi
chegarani marketingning tadqiqot talablari aniqlaydi, ularga mos ravishda ko’priklar
qurishga yo’l ochadi.
Marketing taktikasi bevosita qishloq xo’jalik bo’lim va bo’linmalarining
xarajat ko’rsatkichlari bilan ifodalansa, ta’minot va sotish, narx-navo, mahsulotni
rejalashtirish, iste’molchilarga xizmat ko’rsatish, tashish, marketing tadqiqotlarini
bajarish, ya’ni qishloq xo’jalik mahsuloti harakati yo’nalishi, funksiyalarini
ta’minlashda marketing siyosatidan foydalaniladi.
Qishloq xo’jalik tuzilmasi (shaxsiy, fermer, dehqon xo’jaliklari) mahsulotni
ishlab chiqarishi uchun yerni ekinga tayyorlash, mineral va organik o’g’itlarni
tegishli yerlarga olib chiqish, yerga ishlov berish (erni xaydash), gerbitsidlar olib
chiqish, ekindan oldingi kul’tivatsiya qilish, ekish, ekinlarni parvarish qilish ishlari,
xosilni yetilishini aniqlash, hosilga mahsulot sifatini berish (standartlash, sifatni
aniqlash, sifat toifasini va belgilarini aniqlash, hosilni mahsulot sifatiga
shakllanganligini aniqlash, mahsulotlik darajasini baholash), hosilni yig’ish, terish
yoki uzish, hosilga mahsulotlik ishlovi(mahsulotni sifati va o’lchamiga qarab ajratish
va guruhlash, tahlash ishlarini tashkil etish, hosilga tovarlik ishlovchi berishni tashkil
etish), berish kabi jarayonlardan iborat. Ushbu ishlab chiqarish elementi, operatsiyasi
va jarayoni bilan qishloq xo’jaligi infratuzilmalari o’z faoliyatini tugata olmaydi.
YAna mahsulotlarni qayta-qayta bir joydan ikkinchi manzillarga tashishni tashkil
etishlari, lozim bo’lsa qayta ishlov berishlari, xarid qilishni tashkil etishlari, o’z
mahsulotlariga talabni oshirish maqsadida reklama qilishni tashkil etishlari kerak. Bu
jarayonlarga sarflanadigan moliyaviy vositalar va mehnat sig’imlari tuzilma
faoliyatini, ayniqsa uning iqtisodiy ko’rsatkichlariga ijobiy yoki salbiy ta’sir etadi.
Har bir qishloq xo’jalik tuzilmasi ma’lum ishni bajaradi va oxirida, iste’molchi
ham qishloq xo’jalik mahsulotining marketing bozorini tarqatish kanali tarkibiga
kiradi.
53
Marketing bozorini tarqatish kanalining uzunligi yoki davom etishi orqali
tuzilmalarga bog’liq. Misol uchun, sabzavot, meva-uzum mahsulotlarining marketing
bozorini tarqatish kanallari har xil cho’ziqlik (uzunlik) da bo’lishi mumkin:
-ishlab chiqaruvchi-iste’molchi (nolinchi kanal);
-ishlab chiqaruvchi (etishtiruvchi)-chakana do’konlar-iste’molchi;

-ishlab iste’molchi; -ishlab	chiqaruvchi-ulgurji	(ko’tara)	do’kondor-chakana	do’kondor
chiqaruvchi-ulgurji	do’kondor-kichik	ulgurji	do’kondor

chakanado’kondor-iste’molchi;
-ishlab chiqaruvchi-tayyorlovchi-ulgurji do’kondor kichik ulgurji do’kondorchakana do’kondor iste’molchi;
-ishlab chiqaruvchi- tayyorlovchi-sanoat yo’li bilan qayta ishlovchi-ulgurji
do’kondor-kichik ulgurji do’kondor-chakana do’kondor – iste’molchi.
Shaxsiy, fermer va dehqon xo’jaliklari yetishtirgan qishloq xo’jalik
mahsulotlarini to’g’ridan to’g’ri iste’molchiga xarid qilsa bu marketing bozorining
no’linchi pog’onadagi tarqatishi kanali tarkibidir.
Bir pog’onali kanal nulinchi kanal plyus bir o’rtada turuvchi (vositachi)dan
tashkil topadi. Odatda meva-sabzovot-uzum mahsulotlarining marketing bozorida
o’rtada turuvchi chakana do’kondor bo’ladi, mahsulot bozorida ko’pincha sotish
bo’yicha agent yoki broker (dallol) bo’ladi, bulardan tashqari tayyorlovchi va sanoat
qayta ishlash tomonidan bo’lishi mumkin.
Ikki pog’onali kanal o’z ichiga ikki vositachini oladi. Sabzavot-uzum-meva
mahsulotlarining marketing bozorida ikki vositachi bo’lib ulgurji va chakana
do’kondorlar bo’ladi.
Uch pog’onali sabzavot–uzum–meva mahsulotlarining marketing bozorida
tarqatish kanali o’z tarkibiga uchta vositachini oladi. Bu ulgurji, kichik ulgurji va
chakana do’kondor (savdogar)lardan iborat.
Muammolarni tarqatish kanallari (ko’priklari) bo’yicha muammolar hal
qilingach mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazish masalalarini yechishga o’tiladi.
Ularni o’z vaqtida tayyorlash, tashish, saqlash va sanoat yo’li bilan qayta ishlash
hamda iste’molchiga yetkazish yo’li bilan aholini oziq-ovqat va qishloq xo’jalik xom
ashyosi bilan uzluksiz ta’minlash murakkab agrosanoat majmuidir. Uning tarkibiga:
qishloq xo’jalik uchun ishlab chiqarish vositalari, ishlab chiqaruvchi, uni moddiytexnik jihatdan ta’minlovchi va unga xizmat ko’rsatuvchi sohalar, pirovard
mahsulotni tayyorlashni, sanoat yo’li bilan ishlab chiqarishni, realizatsiya (xarid)
qilishni ta’minlovchi sohalar va ishlab chiqarish tarmoqlari kiradi. Demak, shaxsiy,
fermer va dehqon xo’jaliklarini faoliyat yo’nalishlari uchun infra (quyi) tuzilmalarga
sharoit yaratib berish lozim. Ular ishlab chiqarish va ijtimoiy (bevosita aholiga
xizmat ko’rsatish) tuzilmalar shaklida bo’lishi mumkin.
Ishlab chiqarish infratuzilmasi xom-ashyo, yarim fabrikatlar va tayyor
mahsulot zaxiralarini saqlashni va ular harakatini ta’minlaydi. Uning tarkibiga savdo,
aloqa, tayyorlov ob’ektlari, transport, moddiy texnika ta’minoti, gaz magistrali, elektr
tarmog’i va aloqa, suv va issiqlik ta’minoti kabilar kiradi.
54
Qishloq xo’jalik korxonalari va tarmoqqa kerak tuzilmalarni belgilash va
samarali pirovard natijaga erishish uchun iqtisodiy va marketing tadqiqotlari va
hisoblashlari bajariladi. Barcha mahsulotlarning marketing kanallari, tarmoq va
sohalarda, ularning tashkiliy tadbirlari, yangi qurilish yoki bunyod etish loyihalarini
dalillashda iqtisodiy tadqiqotlar bajariladi.