Fakulteti tal`im yo`nalishi kurs guruh talabasi

Disproporsiyalanish reaksiyalari misollar
Masalan, azot oksidi (IV) ning suv bilan o’zaro ta’siri reaktsiyasi:
2NO₂ + H₂O → HNO₃ + HNO₂
yoki kaliy xloratning parchalanish reaktsiyasi:
4KClO₃  KCl + 3KClO₄
Ayrim disproporsiyalanish reaktsiyalari faqat muhitning ma’lum pH darajasida sodir bo’ladi. Masalan, yod, oltingugurt faqat ishqoriy muhitda disproporsiyalanish reaktsiyalariga ega:
3I₂ + 6NaOH  5NaI + NaIO₃ + 3H₂O


2.2. Polimerning polidispersli
Yuqori molekulyar birikmalar polidispers bo‘lgani tufayli ularning molekulyar massasi, yuqorida aytib o‘tilganidek o‘rtacha qiymatda olinadi. Odatda ikki tipdagi: o ‘rtacha adadiy M va o‘rtacha vazniy Mw molekulyar massa aniqlanadi. Polimerning ma’ lum konsentratsiyali eritmasidagi makromolekulalari sonini aniqlash bilan oitacha adadiy molekulyar massa topiladi. 0 ‘ rtacha adadiy molekulyar massa qiymati quyidagicha ifodalanadi:

Bunda M n - o ‘ rtacha adadiy molekulyar massa, — ayrim makro-molekulalaming molekulyar massasi,д^./ V , . - masalasi Mt bo‘ lgan molekulalar soni. Osmotik bosim va kimyoviy usullar yordamida topilgan molekulyar massa o ‘rtacha adadiy molekulyar massa bo‘ ladi.
Nur tarqalishi va sedimentatsion muvozanat bo‘yicha molekulyar massani aniqlash usullari polimerlaming o ‘rtacha massaviy molekulyar massasi to‘ g ‘ risida ma’ lumot beradi, chunki bu usullar bilan o ‘rganiladigan polimerlaming xossalari faqat konsentratsiyaga emas, balki polimer molekulalarining massasiga ham bog‘ liq. O'rtacha massaviy molekulyar massa quyidagicha ifodalanadi:

Bunda M w - o ‘rtacha massaviy molekulyar massasi, MrM2...Mnayrim makro-molekulalaming molekulyar massasi, G,,G2....,G „-shu makromolekulalaming massasi.
Shunday qilib, qo‘ llanilgan usulga qarab, molekulyar massaning 0‘rtacha qiymatini ifodalaymiz. Bu o ‘ rtacha qiymatlar monodispers mahsulot uchun o ‘ zaro teng, ya’ ni Mn= Mw- Ammo polidispers mahsulotlar uchun molekulyar massaning o ‘rtacha adadiy qiymati o ‘rtacha massaviy qiymatiga nisbatan doimo kichik bo‘ ladi, chunki o ‘ rtacha massaviy molekulyar massa polidisperslik ortib borishi bilan ortib boradi. Alohida fraksiyalarning molekulyar massalari bir-biridan qancha ko‘p farq qilsa hamda bu fraksiyalarning o ‘ zaro nisbatlari qancha katta bo‘ lsa, o ‘ rtacha adadiy va o ‘rtacha vazniy molekulyar massalar orasidagi farq shuneha katta b o‘ ladi. Shuning uchun ko‘pincha yuqori molekulyar birikmalaming polidispersligini ifodalash uchun M /Af nisbatdan foydalaniladi, bu nisbat polidisperslik ko‘rsatkichi yoki polidisperslik koeffitsienti deb ataladi.⁶
Polimerlarni qayta ishlash va ulami ekspluatatsiya qilish jarayoni vaqtida sodir bo‘luvchi o‘zgarishlarni molekulyar massa orqali aniqlash mumkin.Molekulyar massa moddaning oquvchanlik temperaturasi chegarasi — bo‘kish va eruvchanlik kabi xossalami belgilaydi. Molekulyar massasining qiymati polimeriaming mexanik xossalariga, jumladan, pishiqligi, deformatsiyalanishi va elastikligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Past molekulyar birikmalarning molekulyar massasi haqidagi oddiy va aniq tushunchalar yuqori molekulyar birikmalarda murakkablashadi. Chunki bu sinf moddalari o‘ziga xos xossalarga, jumladan, polidisperslikka ega.
Polimeming polidispersligi odatda grafik shaklda beriladi, chunki bu usul fraksiyalash natijalarini juda yaxshi ko‘rsatadi (9.8-rasm). Fraksiyalashda olingan ma’lumotlar bo‘yicha molekulyar massaning taqsimlanish egri chizigMni chizish uchun ordinata o ‘qiga har bir fraksiya ogMrligining polimer ogMrligiga nisbati m j m . absissa o‘qiga shu fraksiyaning molekulyar massasi M,qo‘yiladi. Bunda har bir fraksiyaga to‘rt burchak to‘g'ri keladi. U Mt_x dan M, gacha molekulyar massaga ega boMgan makromolekulalaming nisbiy massa qismini bildiradi. 9.9-rasmdako‘rsatilgan integral taqsimlanish egri chizigM deb ataladigan egri chiziq shu polimer gomologlarining ogMrlik qismlarini nisbiy M, 242 taqsimlanishini ko'rsatadi. Integral taqsimlanish egri chizig‘ i differensiallanadi va bu differensial bilan M, 1 /m , dmi/ dM koordinatalar yordamida differensial taqsimlanish egri chizig‘ i chiziladi. Eksperimental ma’ lumotlarga asoslanib tuzilgan differensial taqsimlanish egri chizig‘i integral egri chiziq kabi polimeming molekulyar massasi jihatidan taqsimlanishini juda yaxshi ko‘rsatadi.
0‘rtacha adadiy va o ‘rtacha vazniy molekulyar massalami solishtirish uchun tekshirilayotgan mahsulotning polidisperslik darajasi haqida fikr yuritiladi. Yuqori molekulyar birikmaning polidispersligi ma’ lum bo‘ lsa, jVf,vva M lar annqlanadi. Mu.va Mqiymatlar orasidagi farq makromolekulalaming tarmoqlanganligini ko‘rsatadi.
Polidisperslikni o‘rganish katta nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Polidisperslik polimerlanish yoki polikondensatlanish reaksiyalari mexanizmiga, uningtugallanishiga, polimeming qayta ishlanish usuliga, uning destruksiyasiga va eskirishiga bog‘liq. Tajribalarda polidisperslik polimerni fraksiyalarga ajratish yo‘ li bilan aniqlanadi. Fraksiyalarga ajratish ikki tipga bo‘ linadi: preparativ fraksiyalash, bunda fraksiyalar ajratib olinib, ularning xossalari tekshiriladi; analitik fraksiyalash, bunda alohida fraksiyalar ajratib olinmay turib taqsimlanish egri chizig‘ i olinadi. Fraksiyalab cho‘ktirish, fraksiyalab eritish, fraksiyalab taqsimlash va boshqalar preparativ fraksiyalash deyiladi.
Turbudimetrik titrlash, ul241 trasentrifugalash sedimentatsion muvozanatni aniqlash, nur tarqalishini o‘rganish kabilar analitik fraksiyalashning eng muhim usullari hisoblanadi. Yuqorida aytilgan usullarning deyarli barchasi polimerlaming eruvchanligiga asoslangandir. Ma’ lumki, polimerga ma’ lum miqdorda erituvchi quyilsa, past molekulyar massaga ega boMgan polimer gomologlari birinchi navbatda eritmaga o‘tadi. Agar polimer eritmasiga cho‘ktiruvchi qo‘ shilsa, yuqori molekulyar massaga ega boMgan fraksiyalar avval cho‘kadi. Fraksiyalar sonining ortishi bilan polimemi ajratish aniqligi ortadi. Odatda polimerlar yigirma-o‘ttiz fraksiyaga boMinadi. Shuni esda tutish kerakki, eritib hamda cho‘ ktirib fraksiyalarga ajratish orqali tarkibida bir xil uzunlikka ega boMgan molekulalar bor fraksiyalarni ajratib olish mumkin emas, chunki zanjir uzunliklari orasidagi farqning kamayishi bilan eruvchanlik orasidagi farq juda kamayib ketadi.