Фалсафа 2-семестр Ражаббоев Равшанбек

Давлат таркибига айрим шахслар, оилалар ва қишлоқлар кириши керак. Бироқ алоҳида шахсларнинг ҳаммаси ҳам давлат таркибига тааллуқли бўлмайдилар, қуллар унга кирмайди, дей-ди у. Аристотел қулларни одам ўрнида кўрмай, уларни ўз хўжа-йинларининг жонли қуроли дсб ҳисоблайди. Жамиятда ўзаро бир-бири билан боғланпш барча унсурлар бир бутунликни таш-кил этади. Ҳукмронлик ва итоаткорлик барча ҳолда намосн бўлади. Бу табиатнинг умумий қонуни. Шунинг учун унга тирик мавжудот бўйсунади. Бундан Аристотел қулчиликнинг табиати ва вазифасини келтириб чиқаради. Унинг фикрича, ўзлигига эга бўлмаган киши табиатан қуддир. У фақат жисмоний ишлар-га мўлжаллангандир. Хўжайин фақат қулнинг хўжайини.
Аристотел Платон сиигари адолатли жамият тўғрисида фикр юритади. У ўзининг адолатли жамият идеалини ўз давридаги давлат тузумининг иқтисодий таркиби ва типлари асосида кўради. Мустақил сиёсий фикрли тадқиқотчи олим сифатида у ўз дав-ридаги мавжуд давлатларнинг олиб бораётган сиёсатини, дав-лат ҳуқ>-қий назариясини танқид қилди. Аристотел ўз мактаби-ла маслакдошлари билан биргаликда кўнгина юнон шаҳар-дав-латларининг конституцияларини изчил равишда ўрганди. Маъ-лумотларга қараганда, у 158 та конституция матнлари билан танишиб чиққан. Булардан фақат биттаси 1890 йшш Мисрда Афина конституцияси ^ «Афина полития»си номида топилган эди. Аристотел ўз давридаги давлат сиёсий тузилмаларидан, айниқса, Афина демократияси, Снарта давлати ва Македония монархиясини қаттиқ танқид қилган. Сиёсий назариялардан эса ўз устози Платоннинг назариясини ҳам танқид қилган ҳамда бошқа назарияларга, масалан, халкидалик Фалейнинг тенглик утопиясига озми-кўнми эътибор берган.
Аристотелнинг ижтимоий қарашлари, умуман олганда, Платонникига ўхшаб кетади, чунки у ҳам қулдорлик синфи-нинг манфаатларини ҳимоя қилган. Узининг идеал давлатини қуриш режасида барча ишлаб чиқариш ишларини, жисмоний ишларни қуллар елкасига юклаган. Бироқ қулдорлар жамияти-нинг эркин киигиларига нисбатан Платоннинг ерга эгалик тўғри-сидаги қарашларини Аристотел гаркидунсчилик, фуқаролар ҳуқуқини камситувчи ғоя деб билади. Платон қулдорлар лавла-тилаги эркин кишиларнинг ерга эгз бўлишлари, улзрга турмуш тарзини таъмишшб, тиииб турувчи жилов, деб қараган. Аристо-тел эса мсъёрга биноан яшаш, сахий яшаш, леган бошқа фор-мулани илгари суради.
Спарта тузумининг асосий иллатини Аристотел унинг тузу-мида деб билди. Уиинг қонунчилиги фақат жасоратга, ҳарбий жзсоратга мўлжалланган. Худди шу жасорат ҳокимликни қўлга олишда фойда бсради. Спартачилар уруш одиб борастган давр-ларида мустаҳкам турганлзр. Чунки улар буш вақтни қандай ўтказишни ва ҳарбий ишдан муҳимроқ бирон-бир иш билан игутулланишни билмаганлар. Нафақат Спарта. балки бошқа дяв-латлар ҳам фақат ҳарбий соҳага катта эътибор бериш билан чегараланиб, фақат уруш кетаётган вақтлагина позициялари мустаҳкам бўлган, лекин ҳукмронликни ўз қўлларига олгач, инқирозга юз тута бошлаганлар. Аристотелиинг фикрича, дав-латда дам олиш ва тинчликка имконият яратувчи фазилатлар аниқ ифодаланган бўлиши шарт. У фақат вақти уруш билан банд бўлган одамларнигина яхши одам, чунки уларнинг бў"ш вақти йўқ, тинч, бўш вақтга эга бўлганлар эса қуллардир, дегаи фикрни беъмзнилик деб ҳисоблайди.
У ўз давридаги мавжул давлат тузумларининг назариялари-ни. шакллярини тэнқид қилган ҳолда, уларга ўзининг илеал давлат лойиҳасини қарама-карши қўяди. Унинг фикрича, идсал давлат қуриш учун мавжуд тузумни ағдариш, инсонни қайта тарбиялаш талаб қилинмайди.
Сиёсатчи ва қонунчинииг вазифаси бузилган срда қурилиш билан шуғулланиш эмас, «Сиёсат киишларни ярагмайди, улар-ни табиат қанлай яратган бўлса, шундай қабул қила олади». Шундай давлат тузумини жорий этиш керакки, у мавжуд шарт-шароитда мақбул бўлсин. Дамат тузумини яхшилаш уни қуриш-дан бирмунча осонроқ. Яхши қонунчи ва ҳақиқий сиёсатчи давлатнинг муайян шароитларига мос келалиган, нисбатан яхши шаклларини ҳам назарлан четга чиқармаслиги лозим.
Мавжуд давлат тузумининг шаклларини такомиллаштириш-да сиссий раҳбар давлат тузумининг умуман қанча тури борли-гини билиш керак. Шунинг учун Аристотел илгари сураётгзн идсал давлат лойиҳасида Қадимги Юнонистонда маълум бўлган давлатнинг барча типлари кўриб чиқилган. Аристотелпинг таз>-кидлашича, давлат тушунчаси турлича таърифланади.
Давлатдаги сиссий тузум шундай тартибки, унда давлатни бошқариш асослари ётади ва у давлатда олий ҳок>1мият леб ифолаланади. Сиёсий тузум қонун ҳукмини кўзлайди, қонун ҳукмронлик қилмагзн ерда сиёсий тузум йўқ- Хокимлар ҳоки