Фалсафа 2-семестр Ражаббоев Равшанбек

АРИСТОТЕЛНИНГ МАНТИҚИЙ КАРАШЛАРИ
Аристотелнинг мантиқ тўғрисидаги қарашлари унинг фал-сафий таълимоти билан чамбарчас боглиқ бўлиб, илоҳиёт тўғри-сидаги фикрларини тушунишга срдам беради.
Дарҳақиқат, Аристотел тафаккур ва унинг қонунлари тўғри-сидаги тизимлаштирилган фан, яъни мантиқшуносликнинг «ота-си» ҳисобланади. У мантиқ тўғрисида таълимотини яратишда ўзидан илгари ўгган юнон файласуфларидан Демокрит, Пла-тон ва бошқаларнинг таълимотларига таянган. Бироқ улардан бироитаси ҳам мулоҳаза юритувчи кишининг фикрлаш фаоли-яти ҳақида ҳақиқий ва тўлақонли илмий таълимот ярата олиш-маган. Аристотел фикрича, мантиқ фақат мустақил фан бўлмай, фанлзрнииг қуроли, калитидир. Унинг мантиқ тўғрисидаги бу фикрини файласуфнинг мзнтиқий таълимотига бағишланган барча асарларини биргаликда шархловчилар «Органон», яъни ҳар фаннинг қуроди дейишган. Маълумки, Аристогелнинг «Ор-ганон»и олтита асардан ташкил топган: «Категориялар», «Шарҳ-лаш», «Биринчи аналитика», «Иккинчи аналитика», «Топика», «Софистик мулоҳазалар ва раддиялар».
«Биринчи аналитика»да муҳокама ва хулосанинг силлогис-гик шакллари тадқиқ қилинади. «Иккинчи аиалитика»да исбот-далил ва унинг ибтидоси ҳақида фикр юритилади. «Топика» асарида гафаккурнинг асосий қонунлари ифодалаиган. Унда ҳақиқат ҳам, ёлғои ҳам бор, мулоҳазага таъриф берилган ва уларнинг турлари аниқлатан. Файласуф силлогизмнииг учта шакпи, уларнинг 16 та модусларини кўрсатади, далил-исбот-нинг учта турини аниқлайди, ундаги типик хатоларни кўрсата-ди. АЙни вақтда инлукдия ва аналогияни ҳам аниқлайди.
Тафаккур қонунлари. Аристотс;! анъанавиЙ мантиқнинг тўртта қонунидаи иккитасини: қарама-қаршиликгш ман этувчи ва учин-чисини ш^кор этувчи қонунни қабул қилди. Аристотелда айни-ят ва етарли асос қонунларни исботловчи билим сифатида и;1- мий билиш ҳақидаги таълимотида кўрсатиб ўтилган. Шунинг-дек, «ҳеч нарсани аниклаб бўлмайди, агар бир нарсани айният қонуни бўйича фикрламасанг», деган тезисида ҳам шу фикр такрорланади. Битта нарса бир вақтнинг ўзида биргаликда бир-гина нарсага бир маънода тааллуқли ски тааллуқпи бўлмаслиги мумкин эмас, дейди. «Метафизика» асарида қарама-қаршилик қонуиининг мантиқий аспекти ман этилиши ифодаланган. Бир жисм ҳақида бир-бирига қарама-қарши тасдиқ ёки инкор тўғри бўлиши мумкин эмас. Бу қонун ^истотелнинг мантиққа оид асарларида тахдил қилинган. Уни тўғридан-тўғри асослаш мум-кин эмас, бироқ қарама-қарши қарашни асоссиз деб рад этиш мумкин. Аслини олганда қарама-қаршилик қонуннинг ман эти-лиши билан баҳс юритувчи ҳар қандай киши ундан фойлала-иади. Ундан ташқари, бу қонун тан олинмаса, ҳамма нарса ажратиб бўлмас яхлитликни ташкил этади. Киник фалсафий мактабнинг намояндаси Антисфен фикрича, инсон бу инсои демакдир лейиш ксрак, лекин инсон тирик мавжудот ёки оқ танли, ёки илмли дейиш ярамайди. Бундай дсйиш қонунни бузишдир. Биз инсонни илмли инсон деб таъкидласак, унда «а» «а» эмас, дсб таъкидлаган буламиз. Чунки «илмли» бу инсон деган гап эмас. Гўё қарама-қаршиликни ман этувчи қонун буни тасдиқлаган бўлади. Бунлан хулоса шуки, инсонни илмли дсб гаъкидлаш демак, инсон айни бир иақтиинг ўзида «а» (инсон), ва «а» эмас (илмли) деган маъиони англатади. Лекин «илмли» инсонга қарама-қарши деган нарса эх*ас Яъни «а» эмас, деган хулоса чиқмайди.
«А» айни бир вақтнинг ўзида «в» ва «в» эмас деб тасдиқлаш ман этилади, яъни гап субъектга тааллуқли, лекин ундан фарқ қиладиган предикат ҳақида бормоқаа. Лекин гап субъект билан предикат ўртасидаги фарқ ҳақида борастгани йўқ. Софистик таълимотга кўра уларни қарама-қаршилик деб айтиш мумкин.
Антисфен фикри шу маънода тўғрики, агарда муайян нарса субъектда рад этилса ёки тасдиқланса, предикатда ҳам шу нар-са рад этилади ёки тасдик^кшади. Масалан, ноборлиқ (мавжуд эмас), лекин ноборлиқ мавжуд (демак, у мавжуддир).