Фан ва маданият техник тарацциёт даври


Download 139 Kb.
bet5/7
Sana15.02.2023
Hajmi139 Kb.
#1200337
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
XIX asr oxiri-XX boshlarida madaniyat

Фаннинг ривожланиши. XIX аср - XX аср бошлари фаннинг
ривожланишида алохдда давр булди. Биз техник ихтиролар, фал-
сафа ва сиёсий фанларда юз берган янгиликлар тугрисида дисман
булса-да суз юритдик.

Бу даврда шидцат билан ривожланаётган саноат механика
конунларини англашни, ишлаб чикаришда фойдаланилаётган мод-
далар ва материалларнинг хусусиятларини билиб олишни, тезлик-
ни, босимни улчаш усулларини ва шу кабиларни талаб киларди.
Айни пайтда техник таракдиёт даражаси илмий изланишлар учуй
асбоблар ясаш имконини хам кенгайтирди. Инсон онги ва заковати
табиат сирларини яшириб турган пардани очиб юборгандек булди.
Табиатнинг куплаб кучлари энди инсон измига тушди, давр буюк
кашфиётлар даври булиб, кейинчалик илмий-техник инкилоб деб
аталган жараённи бошлаб берди.

Физика. Шундай кашфиётлар каторида электромагнитизмнинг
очилиши х,ам туради. Бу кашфиётнинг муаллифи машхур инглиз
олими Майкл Фарадей (1791-1867) эди. Рус физиги А.Г. Столетов
Фарадей хддида:
«Галилей давридан буен уеч цачон бир кишидан
чищан бунчалар уайратли ва хилма-хил кашфиётларни дунё курган
эмас ва яцин орада бошца Фарадейни курмайди уам»,
- деб ёзганди.
Фаолиятини китоб дуконида муковачиликдан бошлаган Фарадей
куплаб китобларни мутолаа килди, олимларнинг маърузаларига
кдтнади, охири кироллик институтида лаборант вазифасига эриш-
ди. У машхур химик сэр Деви
4 лабораториясида ишлади. Шу ерда
М. Фарадей электромагнит индукцияси хдцисасини кашф килди. У
агар мис сим магнит кучланишли майдонни кесиб утса, унда электр
токи пайдо булишини сезиб колди. Бу кашфиёт электродвигатель
яратишга киришиш имконини берди. М. Фарадей кироллик акаде-
миясига ва куплаб чет мамлакатлар академияларига аъзо булди. У
буюк мехдаткаш эди, тинимсиз тажрибалар утказарди. Улимидан
сал олдин тугатилган тажриба 16041-ракамлиси эди. Амалда Фара-
дей электр хдкидаги фанни яратди.

Бу даврда кишиларни хдйратга солувчи кашфиётлар давом эта-
верди. Инглиз физиги Жеймс Кларк Максвелл (1831-1879)нинг каш-
фиёти хдм шундайлардан эди.

1887 йили немис мухдндиси Генрих Герц (1857-1894) жахонда
биринчи булиб электромагнит тулкинлари пайдо булишини
аникдади ва х,еч кандай модций жисм унинг таркалишига тусик
була олмаслигини, шунингдек, электромагнит тулкинлари Е кенг-
ликда 300 минг километр секунд тезлик билан таркалишини хам
исботлади. Бу тулкинлар «Герц тулкинлари» деб аталди. Гульельмо
Маркони ва Александр Поповлар айнан ана шу кашфиётлар асосида
Симеиз телеграфии яратдилар ва кейинчалик Г. Марконига Нобель
мукофоти берилди. А. Попов узатган биринчи Симеиз телеграмма
иккита суздан иборат эди: «Генрих Герц».

Олимларнинг изланишлари давом этди. 1878 йили голландиялик
физик Хендрик Антон Лоренц (1853-1928) Максвеллнинг электро-
магнит майдон назарияси устида ишлаб, у моддаларни атом тузи-
лиши нуктаи назаридан изохдашга уриниб курди. Инглиз олими
Жонстон Жорж Стоней (1826-1911) эса 1874 йили электр атом за-
рядининг дастлабки микдорий таърифини бериб, бу зарядни «элек-
трон» деб атади. Лекин тез орада аникдандики, электрон атомнинг
таркибий кисми экан.

1870 йилда инглиз олими У. Крукс сийраклаштирилган хаволи
разряд найида катод нурларини кашф этди. 1897 йилда инглиз оли-
ми Ж. Томсон (1856-1940) катод нурлари манфий зарядли зарра-
чалар — электронлар окими эканлигини курсатди. Электр зарядла-
рининг атом тузилиши америкалик олим Роберт Милликен (1868-
1953) тажрибаларида узил-кесил исботланди. Физика фанининг
ривожланиши шу тарзда давом этиб, табиат сирларини очиб борди.
Бу эса физикада янги даврнинг бошланиши эди холос. Олимларнинг
бир гурухи - Анри Беккерель, Пьер Кюри ва Мария Складовская -
Кюри, Эрнест Резерфорд, Нильс Бор - радиоактивлик ходисасини
ургандилар ва атомнинг мураккаб тузилиши хакидаги таълимотни
яратдилар.

1900 йили немис физиги Макс Планк (1858-1947) иссикликнинг
нур таркатиш конунларига асосланиб, элементар нур таркаткичлар,



деган фикрни уртагаташлади. А.Эйнштейн нурланиш майдонининр
дискрет (квант) структураси тугрисидаги тушунчани киритди, бу
х,ол бир катор физик хддисаларнинг - фотоэффект, люминиценция
конунларининг, фотокимёвий конуниятларнинг сабабини очиб бе-
ришга имконият яратди. Ана шу тасаввурларга асосланиб, даниялик
физик Нильс Бор (1885-1962) 1913 йили атомда электронларнинг
хдракатланишига оид янги конунларни таърифлаб берди. Бор на-
зарияси, унда зиддиятлар булишига карамасдан, бир катор оптик,
кимёвий ва бошка хддисаларнинг сабабларини очиб берди.

Умуман бу даврда бутун физика, аввало майдон назарияси ва
электронлар назарияси тараккиётининг энг мухдм якуни нис-
бийлик назарияси булдики, бу назария макон, замой ва тортилиш
тугрисида янги физик тасаввурларни яратди. Фаннинг бутун ри-
вожи давомида замин хдзирлаб борилган бу янги тасаввурларнинг
яратилиши юкорида тилга олинган машхур олим А. Эйнштейн
номи билан боглик. Бу назарияни А. Эйнштейн 1905 йили нисбий-
ликнинг махсус назарияси ва 1916 йили нисбийликнинг умумий
назарияси хдкидаги маколаларида баён этди. А. Эйнштейннинг
назарияси бутун XX аср фанининг ривожланишига катта таъсир
курсатди.

Киме. Кимё фанининг бу даврдаги ривожланишига, бир то-
мондан, ушбу фаннинг узида килинган кашфиётлар, айникса,
Д.И. Менделеев (1834—1907) яратган кимёвий элементларнинг дав-
рий системаси катта таъсир курсатган булса, иккинчи томондан,
физика сохдсида килинган кашфиётлар, айникса, рентген нурлари,
радиоактивлик хддисалари, электрон ва атом мураккаб тузилиши-
нинг кашф этилиши катта таъсир этди.

Доимо кимёвий ишлаб чикариш эхдиёжларининг кучли таъсири
остида булган кимё фани, айни замонда, назарий сохада эришил-
ган ютукдар асосида, кимёвий технологиянинг тараккий этишига
тобора купрок таъсир курсатиб, илгаридан маълум жараёнлар-
нинг (буяш, металлургия кабилар) такомиллаштирилишига ва янги
кимёвий ишлаб чикаришнинг

ёти учун у 1912 йили Нобель мукофотига сазовор булди. Буёкдар
синтез кдлиш сохдсидаги ишлар амалий ахдмият касб этди.

Немис химиги Иоган Петер Грисе (1829-1888) кашф этган диа-
зотлаш реакцияси азотли буёкдар деб аталган буёкдарнинг катта
бир синфини х,осил килишга имкон берди. Буёкдар синтез килиш
сохдсидаги ишлар дорилар ишлаб чикдришнинг ривожланиши-
га хдм ёрдам берди. 1874 йилдаёк немис химиги Адольф Кольбе
(1818-1884) салицил кислота синтез килди.

1840 йилда рус химиги Г.И. Гесс (1802-1850) кашф этган
иссиклик конунини (Гесс конуни) ривожлантира бориб, бир канча
мамлакатларнинг олимлари (М. Бертео, Ю. Томсон, Н.Н. Бекетов
ва бо шкал ар) физико-кимёвий тадкикотларнинг мустакил сохдси
булган термокимёни яратдилар. Кимёвий жараёнларни текширишга
термодинамиканинг татбик этилиши натижасида кимёвий термоди-
намика пайдо булди. Худди шу даврда эритмалар тугрисидаги таъ-
лимот хдм тез ривожланди. 1887 йили швед химиги Сванте Аррени-
ус (1859-1927) электролит диссоциация назариясини таклиф этди.

1881 йили рус химиги М.Г. Кучеров (1850-1911) ацетилен
углеводлари симоб оксиди тузларининг каталитик таъсири остида
гидратланиши реакциясини кашф этди.

Юза хрдисаларининг ва адсорбциянинг асосий конунларини
1878 йили америкалик физик Жозайя Гиббс (1839-1903) топ-
ди. Кумир ва бонща адсорбентларда содир буладиган ва амалий
жихдтдан мухцм ахдмиятга эга булган адсорбция жараёнларининг
бир канчаси урганилди.

Физик тасаввурларни татбик этиш асосида кимёвий реакция-
ларнинг тезликлари ва кимёвий мувозанат тугрисидаги таълимот
янада ривожлантирилди. 1879 йили норвегиялик олимлар физик
Максимилиан Гульдберг (1836-1902) хдмда химик Петер Вааге
(1833-1900) таъсир этувчи масалалар конунини кашф этдилар.

хосил булишида электронлар иштирок килса керак, деган дастлаб- -
ки гипотезалар пайдо булди. Бундай гипотезалар электронларнинг
бир атомдан бонща атомга утиши тугрисидаги тасаввурга асослан-
ган эди.


  1. йили немис химиги Вальтер Коссель (1888-1956), 1916
    йилда эса америкалик машхур химик Гилберт Льюис (1875-1946)
    валентликнинг ва кимёвий богланишнинг дастлабки электрон на-
    зариясини яратдилар. Бу назарияларнинг тавсифий томони Н.Бор
    тузган моделга яхши мувофик келарди.



Download 139 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling