Fanidan joriy nazorat mavzu: Angliya va Fransiyada Klassik Maktabning Shakllanishi. Bajardi

Angliya va Fransiyada klassik iqtisodiy maktab vujudga kelishining tarixiy shart-sharoitlari



XVII-XVIII asrlarda G’arbiy Evropada sanoatning’ tez rivojlanishi manufaktura davridag’i (tashqi savdo rivojig’a to’siq) protekstionizm siyosati va (tadbirkorlik tashabbusini bo’G’’uvchi) davlatning’ iqtisodiy ҳomiylig’ig’a muҳtojlik yo’qoldi. Ang’liyadag’i XVIII asr o’rtalaridag’i sanoat inqilobi jamoatchilik diqqatini savdodan industriyag’a jalb etdi. Ishlab chiqarish tadbirkorlarni daromad olishning’ asosiy manbai sifatida yanada ko’proq qiziqtira boshladi. Merkantilizm o’rnig’a klassik (lot. namunali, ҳaqiqiy) iqtisodiy maktab vujudg’a keldi. Chunki avvalg’i ta’limot sanoatlashayotg’an soҳibkorlar talablarig’a javob bermay qo’ydi («Klassik maktab» atamasi K.Marks tomonidan berilg’an). Paydo bo’layotg’an yang’i muammolarni ҳal etish yang’i yo’nalish tarafdorlari zimmasig’a to’G’’ri keldi. Uning’ namoyandalari o’z ilmiy tadqiqotlarining’ asosi qilib kishilikning’ ishlab chiqarish soҳasini oldilar va kapitalizmni ilmiy taҳlil qilish bo’yicha dastlabki muҳim qadamni qo’ydilar. Klassik maktab ishlab chiqarishning’ yang’i usuli shakllanayotg’an va mustaҳkamlanayotg’an davrda vujudg’a keldi. Kapitalizm ayrim mamlakatlarda tarixiy shart-sharoitlarg’a mos ravishda feodal munosabatlarning’ saqlang’anlik darajasig’a qarab turlicha rivojlandi. Bu jarayonlar dastlab XVI asrda Ang’liyada ro’y bera boshladi. Feodalizm emirilib, uning’ zaminida kapitalistik, ya’ni bozor munosabatlari shakllana bordi. Uy ҳunarmandchilig’i urnig’a manufakturaning kirib kelishi katta ijobiy voqea bo’ldi. Tarix, xalq xo’jalig’i tarixi va boshqa ijtimoiy fanlarni o’qig’anda ҳunarmandchilik, stex va manufaktura nima ekanlig’i bayon etiladi, uy ҳunarmandchilig’ida ҳamma asosiy ishlar bir odam yoki oila tomonidan bajarilg’an (xom ashyoni tayyorlash, qayta ishlash, sotish...), unda aniq meҳnat taqsimoti yo’q, manufakturada esa (manu - qul, facture - tayyorlash) meҳnat taqsimoti, kooperastiya, yollanma ishchi kuchi, demak, kapitalistik ishlab chiqarishning’ kurtaklari paydo bo’ldi. XVI asrdan boshlab dastlab Ang’liyada deҳqonlarning’ erdan maҳrum qilinishi (er yirik lendlordlar qo’lig’a o’ta boshladi) ro’y berdi, yomenlar - deҳqon sinfi tugatildi, oqibatda kapitalistik fermerchilik yuzaga keldi (ular erni lendlordlardan uzoq muddatli ijarag’a olg’an), ular yollanma meҳnatdan (krepostnoylik emas) keng’ foydalang’an, keyinchalik texnikani, ilmiy texnika yang’iliklarini keng’ qo’llag’anlar. Ag’rar inqilob, isloҳot nomini olg’an bu o’zg’arish manufaktura sanoatining’ rivoji bilan boG’’liq. Dastlabki paytlarda bu soҳada mato to’qish asosiy edi. U niҳoyatda foyda keltiruvchi soҳag’a aylandi. Matog’a talab oshdi, uni qondirish uchun, sanoat uchun kerakli xom ashyo bazasini yaratish talab qilindi. Xom ashyo esa jun bo’lib, qo’ylardan olinardi Mamlakatning’ iqtisodiy rivojlanishig’a yo’l ochib berildi. Lekin ko’plab deҳqonlarning’ ekspropriastiya qilinishi (ersizlantirilishi), ularni zo’rlik yo’li bilan yollanma meҳnatg’a jalb etilishi (chunki boshqa iloj yo’q) qarama-qarshilikni kuchaytirdi, oqibatda 1641-1660 yillarda Ang’liyada inqilob bo’lib o’tdi. XVII asrdag’i Niderlandiyadan keying’i ikkinchi bu inqilob burjua inqilobi bo’lib, u Ang’liyadag’i feodal jamiyatg’a chek qo’ydi. Ang’liya respublika deb e’lon qilindi, parlament vujudg’a keldi, demokratik jarayon kuchaydi. Xalq xo’jalig’ining’ yuksak rivoji ilmiy kashfiyotlarni taqozo etdi. Shu davrda Ang’liyada tabiiy fanlar, ayniqsa mexaniqa, astronomiya va fizika tez rivoj topdi. Bu davrning’ eng’ buyuk vakili Isaak Nyutondir (1643-1727y.), Tomas Gobs (1588-1679yy.) ing’liz faylasufi, mexanistik materializm sistemasining’ asoschisi sifatida katta aҳamiyatg’a eg’a. Uning’ fikricha, jamiyat mexanizmg’a o’xshash narsa, uning’ oddiy elementi inson deg’an G’’oya yotadi. «Inson insong’a bo’ri» iborasi shu olimg’a teg’ishli, uning’cha eg’oizm insonni ҳarakatlantiruvchi kuchdir (bu fikr Smitda yaxshi berilg’an).
Klassikiqtisodiymaktabdeg’andaV.Pettidanboshlanadig’aniqtisodiytadqiqotlartanolinadi,bu ta’limot ishlab chiqarishdagi bozormunosabat larining ichkialoqadorlig’inio’rg’anadivataҳliletadi. V.Petti klassik maktab otasi va statistikaning’ kashfiyotchisidir. Ang’liyada V.Petti, Franstiyada P.Buag’ilber shu maktabning’ boshlovchilari bo’lsa, Franstiyada shu maktabning’ bir yo’nalishi bo’lg’an fiziokratlar vujudg’a keldi (F.Kene, A.Tyurg’o) va u A.Smit, D.Rikardolar bilan yakunlanadi. Bu davr kapitalistik munosabatlar rivojig’a yo’l ochib berdi. R.Xeylbroner va L.Turoularning’ fikricha («Ekonomika dlya vsex»), ishlab chiqarish omillari vujudg’a keldi: meҳnat, er va kapital tovarg’a aylantirildi, bung’acha ular tovar bo’lmag’an. Ҳozirg’i davr tili bilan aytg’anda, bozor tizimi, bozor jamiyati barpo etila boshlandi. Yang’i ta’limotning’ klassik (mumtoz) deb atalishig’a sabab avvalo shuki, ҳozirg’i iqtisodiyotning’ asosida yotuvchi ko’pg’ina nazariya va metodolog’ik qoidalarning’ ҳaqiqiy ilmiy ҳarakteri bilan izoҳlanadi. Ya.S.Yadg’arov klassik maktab rivojlanishida (ma’lum shart bilan) 4 bosqichni ajratadi: 1-bosqich XVII asr oxiri – XVIII asr boshig’a to’G’’ri keladi. Bu bosqichda merkantilizm ta’limotining’ xatolari yoritib beriladi va uning’ asoschilari V.Petti va P.Buag’ilber bir-biridan bexabar qiymatning’ meҳnat nazariyasini ilg’ari surdilar va ҳar qanday qiymatning’ manbai va o’lchovi sifatida tovar maҳsulot yoki boshqa boylikni yaratish uchun sarflang’an meҳnat miqdori ҳisoblanadi. Boylik va farovonlik muomala soҳasi emas, balki ishlab chiqarish soҳasida yaratilishi ko’rsatiladi. Bu bosqich XVIII asr o’rtalarida va 2-yarmida franstiyalik F.Kene va A.Tyurg’olar tomonidan ilg’ari surilg’an fiziokratizm bilan yakunlanadi. Sof maҳsulot (milliy daromad) manbaini qidirish orqali asosiy e’tiborni meҳnat bilan erg’a qaratdilar. Merkantilizm tanqid qilinib, taҳlilda ishlab chiqarish asossiz ravishda muomala soҳasidan to’la ajratib qo’yilg’an. 2-bosqich XVIII asr oxiri va XIX asr boshig’a to’G’’ri kelib, A.Smit asarlaridag’i iqtisodiy G’’oyalarda aks etg’an. 3-bosqich XIX asrning’ 1-yarmig’a to’G’’ri kelib franstiyalik J.B.Sey va F.Bastiya, ing’lizlar D.Rikardo, T.Maltus va N.Senior, amerikalik G’.Keri va boshqalar asarlaridag’i G’oyalar bilan bog’liq. 4-yakunlovchi bosqich XIX asrning’ 2-yarmig’a to’g’ri keladi va J.S.Mill G’’oyalarida o’z niҳoyasig’a etadi. K.Marks ҳam shu bosqich vakili sifatida qaraladi lekin bizning’ fikrimizcha, bu unchalik to’g’ri emas. Bu bosqichlarning ҳususiyatlari tegishli mavzularda yoritiladi. Bizning’ ma’ruzada sostialistik G’oya vakillari bozor iqtisodiyotig’a muҳolif ta’limotlar g’uruҳida qarab chiqiladi, chunki bu olimlarning’ asosiy fikri xususiy mulkchilikka va bozor stixiyasig’a qarshi chiqib, yang’i sostialistik va kommunistik jamiyat yaratish bo’lg’an.

3.