Фаолият Режа: Фаолият хакида умумий тушунча. Фаолият ва психик жараёнлар. Фаолиятнинг интериоризацияси ва экстериоризацияси хакида тушунча. Фаолиятни эгаллашда фаоллик ва ишчанлик. Куникма ва малакалар


Download 236 Kb.
bet4/5
Sana13.04.2023
Hajmi236 Kb.
#1355456
1   2   3   4   5
Bog'liq
фаолият

Саъи-харакатларнинг ижро этилиши усуллари узгаради. Бунга кадар уз холича юз бериб келган катор жузъий саъи-харакатлар ягон жараёнга, таркаибга кирувчи адохидасодда саъи-харакатлар уртасида тускинлар ва узулишлар мавжуд булган бита мураккаб саъи-харакатга кушилиб кетади. Масалан, укувчи боскичли харакат сифатида бажарадиган харакатни узгартириш жараёни тажрибали шофёр томонидан бир марта кули силликкина ишлатган холда бажарилади. Ортикча ва кераксиз саъи-харакатлар бартараф этилади.

  • Харакатни сенсор назорат килиш усуллари узгаради. Саъи-харакатларнинг бажарилишини кури шоркали назорат килиш купрок мушаклар ёрдамида (кинестетик) назорат Билан илмашади. Бунга тажрибани машинистканинг харфларга карамасдан ёзиши, малакали слесарнинг искананинг устидан болга Билан ураётганда куриш назоратини ишга солмаслиги (слесарь болгани ураётиб, искананинг калпогига эмас, балки унинг тигига караб туради0 ва шу кабилар оддий мисол булиши мумкин. Саъи-харакатларнинг характерини белгилайдиган турли хилдаги улчамларнинг нисбатини боглаш имконини берадиган махсус сенсор синтезлар хосил булади. Масалан, шофёрда тезликни куз Билан чамалаш ва сезиш, дурадгорда ёгочни хис килиш, токарь ва силликловчида улчовлврни жуда яхши фарк килиш, учувчида фазода холатни хис килиш туйхуси утки булади. Харакат натижаларини назорат килиш учун мухим булган мулжалларни тез фарклаш ва ажратиш кобилияти ривожланади.

  • Харакатни марказдан туриб бошкариш усуллари узгариб бормокда. Диккан харакат усулларини идрок этишдан холи булиб, у харакатнинг асосан вазияти ва натижасига каратилган булади. Баъзи хисоб-китоблар, ечимлар ва аклий мехнат талаб уиладиган бошка жараёнлар тез ва бирга кушилган холда (фахимланган тарзда) амалга оширила бошлайди.

    Кулланилиши лозим булган усулларнинг бутун бошли занжирини ёки турларини ана шу тарзда онг ёрдамида олдинидан кура билиш антиципация деб аталади.
    Уз негизи эътибори Билан бу тадкикот килишга уринишларни ва танлашни уз ичига оладиган механизмдир. Киши майян харакатни бажаришга уриниб куради ва унинг натижасини назорат килиб туради. Муваффакиятли саъи-харакатлар, узини оклаган мулжаллар ва бошка усуллари аста-секин танланади ва мустахкамланади ,муваффакиятсиз чикканлари ва узини окламаганлари эса кулланишдан чикарилиб, бошкалари юилан алмаштирилади. Майян харакатлар ёки фаолият турларини узлашитириш максадида уларни англаган тарзда хамда онгли равишда назорат килишга ва тузатишаг асосланган холда куп марталаб такроран бажариш фаолияти машк деб аталади.
    Машк кила борган сари иш харакатлари характерининг узгариши бу харакатларни бажариш чогида унинг психик фаолияти тузилишида юз ьерлиган узгаришларни акс эттиради. ОНгли тарзда назорит килиниб ва тузилиб туриладиган хар бир Янги уруниш харакат усуллари ва вазифаларни факат эслаб колишдагина акс этмайди. Одатда у вазифани текшириш усулларининг, уни хал кили шва тузатиш йулларининг хам узгаришига олиб келади.
    Такрорланиб турадиган Амалий урунишларсиз хуч кардай малакани хосил килиб булмайди. Баъзи бир психологлар, жумладан, бихевиористлар анна шу фактга таянган холда хайвонларда ва одамларда малакалар хосил булиши жараёнини айнан бир хил нарса деб хисоблашга уринадилар. Лекин физиологик механизмнинг ухшашлиги бу жараённинг бир-биридан принципиал жихатдан фаркини йукка чикармаслиги керак. Одамларда харакатларнинг бажарилиши, куриб утганимиздек, хамиша онг Билан идора килиб турилади.
    Кишининг малакаси онгли равишда автоматлаштирилган харакат сифатида хосил булади. У харакатни бажаришнинг автоматлаштирилган усули тарзида амалга оширилади. Унинг роли онгни харакат усулларини бажарилишини назорат килишдан холи килишдан ва уни харакатнинг максади хамда шарт-шароитларини идрок етишга йуналтиришдан иборатдир.
    Хар кандай малака хам киши аллакачон егаллаб олган малакалар системасида амал килади ва таркиб топади. Уларнинг бири янги малакаларнинг таркиб топишига ва амал килишига ёрдам беради, учинчи бир хили эса уни узгартиради ва хаказо. Бундай ходиса психологияда малакаларнинг узаро таъсири деб юритилади.
    Харакат унинг максади, объект ва шарт-шароитлари (вазият) билан белгиланади. Унинг узи эса харакатлантирувчи ижронинг, сэнсор назорат кили шва марказий бошкарунинг муйян усуллари системаси сифатида амалга оширилади.
    Малакка хосил килишнинг умумий конуни шундан иборатки, киши Янги вазифага дуч келганда олдинига фаолиятнинг узида шу чокда мавжуд булган усулларини фойдаланишга урунади. Бунда у, уз-узидан равшанки, шу хилдаги масалаларни хал этиш учун унинг из тажрибасида кулланишга тугри келган усулларни мазкур масалани ечишга тадбик этиш вазифасидан келиб чиккан холда иш тутади. Фаолият усулларини кучиришнинг муваффакиятлилиги масалаларнинг уларни хал етиш усуллари ухшашлиги качалик тугри бахоланишига богликдир. Бу уринда бир-биридан фарк киладиган килинадиган иккита холат мавжуд булиши мумкин.
    Биринчиси- бажарилиши, назорат килиниши ва марказдан бошкарилиши усулларига кура гарчи амлда бир хил булса хам, иккита харакатнинг максади, ёки уларнинг объектлари, ё шарт-шароитлари киши томонидан ухшаш деб тасввур килинишидир. Бундай вазиятда харакатнинг самарасиз усуллари бошлангич нукта булиб колади. Уларнинг нотугрилигини пайкаб олиш, бартараф етиш ва янги тугри усулар билан алмаштириш вакт ва куп марталаб уринишларни такозо етади. Малаканинг шаклантирилиши кийинлашади ва секинлашади. Бундай холларда малакаларнинг тескари кучирилиши, яъни интериференцияси юз бериш тугрисида гапирилади.
    Эхтимолдаги иккинчи бир карама-карши холат иккита масаланинг тугри хал етилиши учун зарур булган харакатларнинг бажарилиши, назорат килиб ва марказдан бошкариб орилиши усуллари жихатидан ухшаш булган бир пайтда уларнинг максади, объектлари ва шарт-шароитлари ташкаридан караганда турлича эканлигидир.
    Ишнинг тугри харакатлар килишдан бошланишига эрилишилади ва малаканинг хосил булиши анча енгиллашади. Шундай пайтларда малакаларнинг ижобий кучириш ёки индуксцияси хакида гапирилажи.
    Харакатни унинг шаклланган шароитлардан ажратиб олиш ва Янги шарт-шароитларга . Янги объектларга кучириш келажвкда яхши окибатларга олиб келадиган жуда мухим вокеа хисобланади. Биз хозирдаек шуни биламизки,харакатнинг бундай кучирилиши куп холлард вазифаларнинг Янги турларини шу захотиек,синовларсиз ва бехато ,муваффакиятли бажариш имконини бермокда яъни хатти-харакатнинг принципиал жихатдан Янги ткр акл-идрок Билан иш куришга йул очиб бермокда .Унгинг анна шундай мухим ахамиятга эга эканлиги муносабати Билан узи хосил булган конкрет шарт-шароитланридан ажратилган холдаги бундай харакатни операция деган термин Билан атаймиз.
    Хаар кандай хулк атвор Янги шароитларда ёки Янги объектларга нисбатан жараёнларнинг кучиши асосида таркиб топади.Кучиш эса шарт-шароитлар ёки нарсаларнинг фаолият максадлари учун мухим булган белгилари буйича ухшашлигига таянади. Куникма ,яъни куйилган максадга мувофик тарзда харакат усулларин танлаш ва амалга ошириш учун мавжуд билимлар ва малакалардан фойдаланиш деб хисоблаш мумкин .Куникма экстериоризация килишни – билимларнинг жисмоний харакатга мужассамлашувини таккозо этади.
    Унинг бошланиш нуктаси ахборотнинг юксак даражада яъни онгда кайта ишланишидан иборатдир .Шундай килиб «куникма» атамаси фаолият субъектининг узида мавжуд билимлар ва малакалар Билан максадга мувофик бошкарилиши учун зарур психик ва Амалий харакатларнинг мураккаб системаси эгаллаб олишини ифодалайди .
    Куникмаларнинг таркиб топиши билимларда мужассамлашган ахборотни ва нарсадан олинадиган ахборотни кайта ишлаш жараёнларининг ,анна шу ахборотни аниклаш ,уни харакат Билан таккослаш ва узаро боглаш жараёнларининг бутун бир системаси эгаланишини билдиради.
    Киши фаолияти онгли равишда фаоллик сифатида унингонгги шакллана ва ривожлана бориши туфайли таркиб топади ва ривожланади.Унинг узи онгнинг шаклланиши ва ривожланиши негизи, унинг мохияти манбаи булиб хизмать килади.Фаолият хамиша кишининг бошка одамлар Билан муайян муносабатлари системасида юз беради. У бошка одамларнинг ёрдами ва иштирокини таккозо этади .Яъни биргаликдаги фаолият хусусиятига эга булади.Бошкача сузлар Билан айтганда фаолиятда кишининг шахси ифодаланади ва Айни чогда фаолият унинг шахсини шакллантиради .
    Фаолликнинг Ушбу шакллари Билан биргаликда коммуникатив хулк атвор болага уз эхтиёжлари ва истакларини кондириш ижтимоий талабларини ва ахборотни узлаштириши учун ёрдам берадиган асосий восита ривожлана бошлайди .
    Хаётининг биринчи йилларидаёк болада фаолиятнинг оддий шаклларини узлаштириши учун дастлабки шарт-шароитлар таркиб топа бошлайди.Улардан биринчиси уйин фаолияти хисобланади.
    Хайвон болаларида эса худи анна шу харакатлар шунчаки фаолият урнида содир булади ва узининг реал биологик максадларидан ажралгандир.Улар уйин фаолиятининг узига хос хусусияти анна шунда мужассамлашгандир. Унинг максади узининг ёрдами туфайли мувафок булинадиган Амалий натижаларга эришишдан эмас балдки амалга ошириладиган «фаолият»нинг узидан иборат.
    Фаолиятнинг узидан кузидан максад унинг социал жихатидан мустахкамланган натижасига кучирилади . яъни ютиб чикишга каратилган булади .Амалда анна шу уринда уйиндан чикиш бошланади.Ижтимоий белгиларига кура уйин булиб коладиган(фаолият хамон Бирон бир фойдали махсул бермайди)бу фаолият психологик тузилиши жихатидан мехнатга ( максад фаолият курсатишнинг узидагина эмас балкинатижага эришишидан иборат) ва таълимга (максад уйинн узлаштириб олишдан иборат)якинлашади.
    Боланинг хулк атвори ва фаолияти ривожини урганар эканмиз бита энг мухим фактга дуч келамиз болада бир нечтагина оддий шартли рефлекслардан ташкари унда кейинчалик кузатиладиган бошка барча хулк атвор шакллари фаолият турлари олдинига й УК булади.
    Бола хулк атворининг тугма биологик хусусиятларига олдиндан катъий холи эканлиги унинг хайвон боласига нисбатан энг мухим афзаллиги хисобланади. Анна шундай афзаллик туфайли хулк атвори турлари ва фаолияти усуллари эволюциясининг бошланиши унинг организмнинг биологик ривожланиши Билан эмас балки,жамиятнинг тарихий ривожланиши Билан белгилана бошлайди.
    Фаолиятнинг алохида тури бола хаётида содир буладиган вакт хам етиб келади. Бу максади бевосита муайян ахборотни ,харакатларни ,хулк атвор шаклларини узлаштиришга каратилган фаолиятдир. Субъектнинг урганишни узига максад килиб олган бундай узига хос фаолияти таълим деб аталади.У куйидагиланрдан таркиб топади :
    А) идеал ва Амалий фаолиятнинг уёки бу турини мувафокиятли ташкил этиш учун зарур булган ташки оламнинг мухимахамиятли хоссалари хусусидаги ахборотнинг узлаштирилиши (бу жараённинг максадлиги – билимлардир.,
    Б) фаолиятнинг анна шуб арча турлари таркиб топадиган усуллар ва жараёнларнинг узлаштирилиши ( бу жараён махсули малакалардир);
    В) куйилган вазифа илгари сурилган максадга мувофик келадиган усуллар ва жараёнларни тугри танлаш хамда назорат килиш учун курсатилган ахборотдан фойдаланиш йулларининг эгалланиши (бу жараён махсули –куникмалар хосил килинишидир).
    Шундай килиб ,таълим кишининг харакатлари муайян билимлар ,малакалар , куникмалдарни узлаштириб олишга каратилган онгли максад Билан идора килинган жойдагина юз беради.
    Бундан куриниб турибдики, таълим узига хос инсоний фаолиятдир. Хайвонларда эса факат урганиш булиши мумкин.
    Укув фаолиятнини шакллантиришнинг энг биринчи асосий шарти – болада муайян билимларни, куникма ва малакаларни узлаштириш учун англанилган мотивлар тугилиши хсобланади.

    Download 236 Kb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   2   3   4   5




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling