Farg’ona Davlat Universiteti Sirtqi bo’lim Iqtisodiyot yo’nalishi c 20. 23 guruh talabasi Mirzayev Muhriddinning Pul va Banklar fanidan
Inflyatsiya va unga qarshi kurashish yo’llari
Download 1.15 Mb. Pdf ko'rish
|
Mirzayev Muhriddinning PUL VA BANK fanidan mustaqil ishi
3. Inflyatsiya va unga qarshi kurashish yo’llari.
Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan qarama- qarshi qarshiliklar yuzaga kelishiga olib keladi. Shuning uchun davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini barqarorlashtirish chora- tadbirlarini ishlab chiqadi. Inflatsiyaning qarshi kurashning asosiy shakllari: inflyatsiyaning qarshi siyosat va pul islohati hisoblanadi. Har davlatda pul muomalasi ma‘lum qonun qoidalar asosida tartibga solib turiladi. Oldingi markazlashgan rejali boshqaruv asoslangan iqtisodiy tizimda pul muomalasi rejalashtirish asosida boshqarib kelingan. Axolining daromadi va xarajatlarini davlat tomonidan muvofiqlashtirib turilgan. Tovar ishlab chiqarishni kengaytirish axoliga kreditga tovar berish, baxolar tizimini o‘zgartirib turish va hokazolar. Barcha jarayonlar davlat tomonidan boshqarilgani uchun pul muomalasi qonuni buzilganda davlat o‘z vakolati doirasida narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan pul reformasi bilan pul muomalasini tartibga solib kelgan. Bozor iqtisodi sharoitida pul muomalasini ma‘lum usullar yordamida tartibga solib turadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashish quyidagicha amlga oshirilishi mumkin: Pul islohatlari (revolvasiya, devolvatsiya, nulifikasiya va denominasiya); Antiinflatsion siyosat: daromadlar siyosati va deflyatsion siyosat. Daromadlar siyosati (ijtimoiy noroziliklarni yuzaga keltirishi mumkin) ish haqi va narxlar o‘sishini parallel nazorat qilgan holda, ish haqi o‘sishini chegaralash yoki muzlatishdir. Deflatsion siyosat pul- kredit siyosati va soliq mexanizmlari orqali boshqarish bo‘lib, unda davlat xarajatlari kamaytiriladi va soliq stavkalari oshirilishi yoki Markaziy bankning pul-kredit siyosati instrumentlari orqali pul massasini boshqarishdir. Markaziy bank pul muomalasini barqarorlashtirish va inflyatsiyani oldini olish borasida quyidagi pul-kredit siyosatini olib boradi: 12 1. Qayta moliyalashtirish siyosati 2. Majburiy rezervlar me‘yorlari 3. Ochiq bozordagi operatsiyalar 4. Valyuta siyosati Markaziy bankning qayta moliyalash siyosati Markaziy bank tomonidan tijorat banklarini kreditlash bilan bog’liq bo’lgan tadbirlarning majmui bo’lib, ushbu siyosat quyidagi uch xil kreditlash usulidan foydalanilgan holda amalga oshiriladi: a) tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan ularning balansidagi trattalarni qayta hisobga olish yo’li bilan kreditlash usuli; b) tijorat banklarini Markaziy bank tomonidan ularning balansidagi qimmatli qog’ozlarni garovga olish yo’li bilan kreditlash usuli; v) tijorat banklarini to’g’ridan to’g’ri kreditlash usuli. Mazkur usulda berilgan kreditlar overdraft shaklida yoki muddatli kreditlar shaklida beriladi. Mamlakatimizda Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan qayta moliyalashtirish stavkasi haqida so‘z yuritadigan bo‘lsak u quyidagi ko‘rinishga ega bo‘lgan: Mamlakatimizda ham O‘zbekiston Respublikasining Markaziy bankining tijorat banklari beriladigan kreditlari uchun o‘rnatiladigan qayta moliyalash stavkasi inflyatsiyaga qarshi kurashda asosiy stavkalardan biri sifatida xizmat qiladi. Respublikamizda milliy valyuta so‘m muomalaga kiritiladigan paytda qayta moliyalash stavkasi yiliga 150% ni tashkil etar edi.Ammo milliy valyuta kiritiladiguncha bo‘lgan inflyatsiyaning inersiya kuchi shu darajada katta ediki tezda qayta moliyalash bu darajasi yetarli emasligi ma‘lum bo‘lib qoldi. Inflyatsiyani kamaytirish borasida yanada qat‘iyroq siyosat yuritish maqsadida markaziy bank 1994- yil oktabrdan boshlab qayta moliyalash stavkasini 150% dan 225 %gacha ko‘tardi. Majburiy zaxira siyosati Markaziy bank pul-kredit siyosatining an‘anaviy instrumentlaridan biri hisoblanadi. Ushbu instrument dastlab tijorat banklarining kredit ekspansiyasini jilovlash maqsadida AQSH bank amaliyotiga joriy qilingan edi. Hozirgi davrga kelib majburiy zaxira siyosati muomaladagi pul massasini tartibga solishning, milliy bank tizimining likvidliligiga Markaziy bank tomonidan ta‘sir etishning muhim, ta‘sirchan vositasiga aylandi. Majburiy zaxira siyosati kam sonli davlatlarda pul-kredit siyosatining instrumenti sifatida qo’llanilmaydi. Markaziy bank pul-kredit siyosatining instrumentlaridan foydalanish amaliyoti takomillashmagan mamlakatlarda, xususan, ko’pchilik o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida majburiy zaxira siyosatidan Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy instrumentlaridan biri sifatida foydalanilmoqda. Majburiy zaxira siyosati O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy, an‘anaviy instrumentlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, Markaziy bankning ochiq bozor operatsiyalarining rivojlanmaganligi majburiy zaxira siyosatining ahamiyatini yanada oshiradi. Mamlakatimizda majburiy rezervlar meyorlarini belgilash O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1994 – yil 13 1 – maydan boshlab amalga oshirib kelinmoqda. Bu ko‘rsatkich 15 % gacha tushdi va bu ko‘rsatkich 2007- yilga kelib 13 % gacha pasaytirildi. Lekin 2008 yilda vujudga kelgan jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi tufayli yana 15 % ga ko‘tarildi. 2009 – yilga kelib jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozini bartarf etish barobarida pul – kredit siyosati sohasidagi islohotlarga ehtiyoj sezildi va shu sababli O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan yaxshilangan va zamon talablariga javob beradigan to‘rt xil toifadagi guruhlash tizimi joriy etildi. Markaziy bankning valyuta siyosati uning an‘anaviy pul-kredit instrumentlaridan biri hisoblanadi. SHu sababli, valyuta siyosatining pirovard maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta‘minlash hisoblanadi. 2016 yilda valyuta siyosati milliy valyuta almashuv kursi keskin tebranishlari oldini olishga, inflyatsion jarayonlarni jilovlashga hamda mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalarning ichki va tashqi bozorlardagi raqobatbardoshligini qo'llabquvvatlashga yo'naltirildi. Bunda valyuta bozorini samarali tartibga solish maqsadida valyuta kursining o'zgarib boruvchi boshqariladigan strategiyasini qo'llash orqali so'mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichma- bosqich pasaytirish choralari ko'rildi. Mamlakatimiz tashqi savdo operatsiyalarining asosiy qismi AQSh dollarida amalga oshirilishini inobatga olib, so'mning boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslarini belgilashda operatsion mo'ljal sifatida so'mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursidan foydalanildi. Shunga muvofiq, so'mning AQSh dollaridan boshqa xorijiy valyutalarga nisbatan almashuv kurslari ushbu valyutalarning tashqi valyuta bozorlaridagi AQSh dollariga nisbatan kurslari dinamikasi va ichki valyuta bozorida so'mning AQSh dollariga nisbatan almashuv kursi ta'siri ostida shakllandi. Mazkur davrda so'mning Buyuk Britaniya funt sterlingiga nisbatan almashuv kursi 11 foizga, evroga nisbatan 2,8 foizga, Xitoy yuaniga nisbatan 15,8 foizga, Yaponiya ienasiga nisbatan 17 foizga va Janubiy Koreya voniga nisbatan 8,7 foizga pasaydi. Markaziy bank milliy valyuta almashuv kursini maqsadli koridor doirasida ushlab turish uchun valyuta bozorida xorijiy valyutalarni sotuvchi va sotib oluvchi sifatida qatnashib, valyuta operatsiyalarini amalga oshirib bordi. Markaziy bankning valyuta siyosati bilan pul-kredit siyosati o’rtasida qaramaqarshilik tez-tez uchrab turadi. Masalan, respublikamizda tijorat banklariga naqd pul tushumi bo’yicha «naqd pullarni qaytish koeffitsienti» deb nomlanuvchi ko’rsatkich sifatida majburiyat yuklangan. Bundan tashqari respublikamiz tijorat banklarining aylanma kassalariga kelib tushgan naqd pullarning asosiy qismi (75- 80%) birinchi darajadi to’lovlarni (davlat byudjetining kassa ijrosi bilan bog’liq bo’lgan to’lovlar) to’lashga yo’naltirilmoqda. Natijada, respublikamizning tijorat banklarida so’mdagi naqd pullarning etishmasligi muammosi yuzaga keldi. Bunday sharoitda tijorat banklari naqd xorijiy valyutalarni sotib olishdan manfaatdor bo’lmaydi. CHunki naqd xorijiy valyutalarni bank tomonidan sotib olinishi uning 14 so’mdagi chiqimlari summasining oshishiga olib keladi va buning oqibatida naqd pullarning etishmasligi muammosi yanada chuqurlashadi. Xorijiy mamlakatlarning amaliyotida ham pul-kredit siyosati bilan valyuta siyosati o’rtasidagi qarama- qarshilikni ko’zatish mumkin. Masalan, Rossiyada 1998-2000 yillarda milliy bank tizimidagi zaxiralarning o’sishi sharoitida rubldagi pul massasining ma‘lum qismini muomaladan olish imkonini beradigan moliyaviy instrumentlar etarli bo’lmaganligi sababli pul agregatlarining o’sishi yuz beradi. Buning natijasida baholarning o’sish jadallashdi. SHunday qilib, pul-kredit munosabatlarini muvofiqlashtirish uchun Markaziy bank tomonidan pul-kredit siyosatining diskont, ochiq bozorlardagi operatsiyalar, majburiy zaxira normalari va valyuta siyosati instrumentlaridan foydalaniladi. Ushbu instrumentlardan foydalanishdan bosh maqsad mamlakat pul birligi barqarorligini ta‘minlashdan iborat. Bunga erishish uchun esa pul bozorida talab va taklifga ta‘sir ko’rsatish orqali muomaladagi pul massasini muvofiqlashtirishdan iboratdir.Markaziy bankning valyuta siyosati doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalarining uch asosiy turi xalqaro bank amaliyotida keng qo’llanilmoqda. Ular quyidagi operatsiyalardan iboratdir: 1. Valyuta intervensiyasini amalga oshirish maqsadida o’tkaziladigan operatsiyalar. Valyuta intervensiyasi doirasida amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari xorijiy valyutani milliy valyutaga sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir. Respublikamizda intervensiya vositasi sifatida ishlatilayotgan bazaviy valyuta AQSH dollari bo’lganligi sababli, shu maqsadda amalga oshirilayotgan operatsiyalar AQSH dollarini sotib olish va sotish operatsiyalaridan iboratdir. Odatda, markaziy banklar valyuta intervensiyasining samaradorligini ta‘minlash maqsadida intervensiya fondidan sotilgan xorijiy valyutadagi mablag’larning miqdorini va intervensiya hisobarqamining qoldig’ini sir tutadilar. Buning sababi shundaki, valyuta intervensiyasining samaradorligi deganda uning vositasida milliy valyutaning xorijiy valyutaga nisbatan almashuv kursining favqulodda va keskin tebranishiga barham berilishi hisoblanadi. Agar xo’jalik yurituvchi sub‘ektlar Markaziy bank tomonidan xorijiy valyutani sotish hajmining o’sib borishi sharoitida milliy valyutaning qadrsizlanishi davom etayotganligini sezib qolsalar, bu holat valyuta bozorida ruhiy vahima holatini yuzaga keltiradi va buning natijasida xorijiy valyutaga bo’lgan talab keskin ortishi mumkin. Bunga xalqaro amaliyotdan ko’plab misollar keltirish mumkin. Masalan, 1992 yilning sentyabr oyida G’arbiy Evropadagi valyuta bozorlarida yuz bergan inqiroz natijasida Buyuk Britaniya funt sterlingi va Italiya lirasining nominal almashuv kursining keskin pasayib ketishi natijasida ular Evropa valyuta tizimidan chiqib ketdi. Buning sababi shundaki, Angliya va Italiya markaziy banklari o’z milliy valyutalari kurslarining favqulodda tebranishiga valyuta intervensiyasi orqali barham berishning uddasidan chiqa olmadilar. Masalan, Angliya Markaziy 15 banki valyuta intervensiyasi doirasida AQSH dollarini sotish hajmini oshirishi bilan London valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan AQSH dollarini sotib olish hajmi ham oshib bordi. Buning oqibatida valyuta intervensiyasi samara bermadi. CHunki bozorda ruhiy vahima kuchli edi. Bu esa, bozorda AQSH dollariga nisbatan kuchli talabni yuzaga keltirdi. 2. Hukumatning tashqi qarzini to’lash bo’yicha Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan valyuta operatsiyalari. Ma‘lumki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida, xususan, AQSH, GFR, Fransiyada hukumat xorijiy valyutalarda zaxiralarga ega emas, chunki bu mamlakatlarda davlatga tegishli barcha oltinvalyuta zaxiralari Markaziy bankning balansiga qonuniy asosda o’tkazilgan. Bunday sharoitda hukumatning tashqi qarzi Markaziy bankning balansidagi oltin-valyuta zaxiralari hisobidan to’lanadi. To’lov amalga oshirilgandan so’ng, Markaziy bank, xorijiy valyutada to’langan mablag’ning milliy valyutadagi ekvivalentini hukumatning joriy hisobraqamidan chegirib oladi. Hukumatning tashqi qarziga xizmat ko’rsatishning mazkur shakli hukumatning tashqi qarz botqog’iga botib qolishdan saqlaydi. CHunki Markaziy bank hukumatning to’lanishi lozim bo’lgan tashqi qarzining milliy valyutadagi ekvivalenti mavjud bo’lmagan sharoitda to’lov topshiriqnomasini qabul qilmaydi. SHu o’rinda ta‘kidlash joizki, hukumatning tashqi qarziga xizmat ko’rsatishning mazkur tartibidan foydalanishda Markaziy bankning iqtisodiy va siyosiy jihatdan mustaqilligining ta‘minlanganligi muhim rol o’ynaydi. Chunki Markaziy bankning mustaqilligi to’liq ta‘minlangan sharoitdagina uning Prezidenti hukumatning tashqi qarzini qonuniy to’lanishini talab qila oladi. Aks holda, Hukumat Markaziy bankni tashqi qarzni to’lashga majbur qiladi. Bunday sharoitda hukumat Markaziy bankning kreditlaridan tashqi qarzni to’lashda manba sifatida foydalanishi mumkin. Xalqaro bank amaliyoti tajribalarini o’rganish natijalari shuni ko’rsatadiki, hozirgi davrda, Markaziy bank o’zining balansidagi oltin valyuta zaxiralarini boshqarishda asosan quyidagi usullardan foydalanadi: – valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish usuli; – valyutaviy svop operatsiyalaridan foydalanish; – Gold svop operatsiyalaridan foydalanish; – ochiq valyuta pozitsiyalarini qisqartirish. Valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish deganda tarixan bir vaqtning o’zida bir nechta yetakchi va barqaror valyutalarda zaxiralar tashkil qilish tushuniladi. Shunisi harakterliki, so’nggi yillarda bir qator iqtisodchi olimlar tomonidan (masalan, L. Krasavina, A. Kireev va boshq.) tomonidan valyuta zaxiralarining tarkibini nobarqaror valyutalarni sotish va ularning o’rniga barqaror valyutalarni sotib olish yo’li bilan yangilash operatsiyalari ham valyuta zaxiralarini diversifikatsiya qilish sifatida e‘tirof etilmoqda. Fikrimizcha, bu e‘tirof mantiqan asoslidir. CHunki valyuta zaxiralarining tarkibini oldi-sotdi operatsiyalari orqali yangilash valyuta zaxiralarining 16 diversifikatsiya darajasining sifatini oshiradi va valyuta zaxiralarining riskka uchrash xavfini pasaytirishga xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishning hozirgi bosqichida milliy valyuta bozorida oldi-sotdi ob‘ekti vazifasini AQSH dollari bajarayotganligi, xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarning xorijiy valyutadagi zaxiralarining 80 foizdan ortiq qismini AQSH dollarida shakllanganligi, mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan chet el valyutasida berilgan kreditlarning 66 foizdan ortiq qismini (2006 yilning 1 yanvar holatiga) AQSH dollarida berilganligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki xorijiy valyutalardagi zaxiralarining diversifikatsiya darajasiga salbiy ta‘sir qilmoqda. Oltinni xalqaro oltin bozorlarida (asosan London va Syurix bozorlarida) qulay bozor baholarida sotish malakali mutaxassislarning mavjud bo’lishini taqozo etadi, mabodo, respublikamiz Markaziy bankida bunday kadrlarning, ya‘ni oltin savdosi bilan shug’ullanuvchi kadrlarning etishmasligi muammosi mavjud bo’lsa, u holda Gold svop operatsiyalarini xalqaro hisob-kitoblar banki orqali amalga oshirish mumkin. Halqaro hisob-kitoblar banki markaziy banklarga valyutalar va oltindagi zaxiralarni svop sharti bo’yicha joylashtirish, depozit-ssuda operatsiyalarini amalga oshirishda amaliy yordam ko’rsatadi. SHuningdek, Markaziy bank O’zbekiston hukumatiga, uning xorijiy investitsiyalar va xalqaro kreditlar bo’yicha bergan kafilliklari bo’yicha majburiyatlarini bajarishda, Gold svop operatsiyalari orqali amaliy yordam ko’rsatishi mumkin. YA‘ni, Markaziy bank hukumatning xorijiy valyutadagi to’lovlari uchun zarur bo’lgan miqdordagi tushumni olish imkonini beradigan miqdordagi spot sharti bo’yicha sotadi. Xorijiy valyutada olingan tushumni hukumatga beradi. Undan keyin esa, Markaziy bank bilan hukumat o’rtasida to’zilgan to’lov shartnomasining muddatidan kelib chiqqan holda, Markaziy bank xorijiy Markaziy bank bilan forvard valyuta shartnomasini to’zadi. Forvard shartnomasining muddati tugashi bilan O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Hukumatdan olingan xorijiy valyutadagi tushum hisobidan oltinni forvard kursi bo’yicha sotib oladi. Milliy valyuta kursining iste‘mol tovarlarining bahosiga nisbatan yuzaga kelishi mumkin bo’lgan salbiy ta‘siriga barham berish markaziy banklarning valyuta siyosatida muhim o’rin egallaydi. Xulosa Inflyasiya va valyuta kursi o’rtasida o’zviy aloqadorlik mavjud. Odatda, milliy valyuta kursining pasayishi kelgusida inflyasiyaning o’sishiga olib keladi. Inflyasion tayziq foiz stavkalarining o’sishi bilan susayishi mumkin, ammo foiz stavkalarining o’sishi investitsion va iste‘molchi talabining pasayishiga olib kelishi mumkin. Agar milliy valyutaning qadrsizlanishi xo’jalik yurituvchi sub‘ektlarning investitsiya portfelining o’zgarishi natijasi bo’lsa, u holda, bunday qadrsizlanish yuqori darajadagi inflyasiyani yuzaga keltirishi mumkin. Bunday sharoitda foiz stavkalarining 17 o’sishini ta‘minlash inflyasiyani jilovlashning oqilona yo’li hisoblanadi. Foiz stavkalari va inflyasiya o’rtasida bevosita aloqadorlikning mavjudligi ko’zatilmagan sharoitda, milliy valyutaning nominal va real almashuv kurslarining import qilinayotgan tovarlarning va eksport qilinayotgan tovarlarning bahosiga ta‘sirini tahlil qilish va yuzaga kelishi mumkin bo’lgan salbiy ta‘sirning oldini olish O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosatida muhim o’rin tutishi lozim. Download 1.15 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling