Farg’ona davlat universiteti texnalogig talim

3. Sport mashg`ulotlarini vositalari deganda nima tushiniladi 
Tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillar 
Havo, quyosh nuri, suv jismoniy tarbiya jarayonida tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari tarzida jismoniy 
tarbiyaning vositasi sifatida foydalaniladi. Hayotiy sharoit, muhit insonni turli sharoitda moddiy ne’mat yaratish, 
yashashga majbur qiladi. Bunga ko’nikish, unga tayyor bo’lish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun tabiatning 
in’omi – havo, suv,
quyosh nuri inson ish qobiliyatini oshirish, salomatligini mustahkamlashning asosiy vositasidir. 
Gigienik omillar jismoniy tarbiya vositasi sifatida 
Gigienik omillar shaxsiy va jamoat gigienasi talablarini o’z ichiga olib, mehnat gigienasi, ovqatlanish, dam 
olish va tashqi muhitning zararli faktorlari va boshqalar jismoniy mashqlarni bajarish (dars, mustaqil mashq qilish, 
trenirovka) mashgulotlarida gigienik talab va normalarga rioya qilishni taqazo etadi. Ular jismoniy mashqlar 
ta’sirchanligini, Samaradorligini oshirishini ilmiy, amaliy jixatdan isbotlagan. 
Gigienik sharoitni yetarli darajada ta’minlash, jismoniy tarbiya uchun foydalaniladigan moddiy-texnik baza, 
sport anjomlari, jixozlar va mavjud kiyim-boshning holatiga bogliq. 
Jismoniy mashqlar, tabiatning soglomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillarni ratsional qo’llash inson 
salomatligini mustahkamlaydi va jismoniy qobiliyatlarni rivojlantiradi.
Jismoniy madaniyat vositalarini turkumlarga ajratish; 
Jismoniy mashqlarni klassifikatsiya qilish – uni turkumlash, xillash demakdir. Jismoniy tarbiya tizimlarining 
tarixiy tahlili shuni ko’rsatadiki, jamiyatning rivojlanish bosqichlarida jismoniy mashqlar tanlash va turkumlashda 
o’sha jamiyat uchun progressiv va tarbiya vazifasini bajarishga mos keladiganlarigagina e’tibor berilgan. 
Tarixiy rivojlanishning turli bosqichlarida tarbiyaning maqsad va vazifasi o’zgarib turgan, demak, jismoniy 
tarbiya tizimi ham o’zgargan, bu esa uning omillarining ham o’zgarishiga sabab bo’ldi. 
Gretsiyada tarixiy besh kurash – pentatlon, Guts-Mutsning tabiiy harakatlari, Pestalotstsi va SHpisning 
XVIII asr uchun tanlangan «elementar harakatlari» va boshqalar. Demak, davr o’zgarishi bilan jismoniy tarbiya 
tizimi, uning vazifalari va vositalari o’zgardi.
Shvedlarni pedagogik gimnastikasida jismoniy mashqlar anatomik xususiyatga qarab klassifikatsiya kilindi, 
chunki ular tizimining asosiy maqsadi tana tuzilishining ko’rinishi yaxshilash edi. Bu esa jismoniy tarbiya 
tizimining yo’nalishini torroq bo’lishiga olib keldi. 
Chexlarning «Sokol gimnastikasi» jismoniy mashqlar-ning tashqi formasiga qarab sport jihozida 
bajariladigan, sport jihozisiz bajaraladigan mashqlar guruhlari deb turkum-lanadi. Buning ijobiy tomoni shundaki, 
paydo bo’lgan yangi jismoniy mashqlar bu turkumlarning birida o’z o’rnini topar edi. Frantsuzlarning Eber 
sistemasida jismoniy mashqlar qisqa utilitar mazmuniga qarab: yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chiqish, ogirlik 
ko’tarish mashqlari, uloqtirish, suzish, hujum va himoya qilish mashqlari deb turkumlandi.
Avstriya pedagoglari klassifikatsiyasi ham keng kamrovli emas edi. 
Jismoniy mashqlarning original klassifikatsiyasini rus anatomi, vrachi, pedagogi P.F.Lesgaft ishlab chiqib, 
maktab yoshidagilarda jismoniy tarbiyani amalga oshirish uchun mo’ljal-ladi va quyidagicha asosiy guruhlarga 
bo’ldi: 1. Sodda mashqlar. 2. Murakkab mashqlar yoki yo’qlamaning ortishi bilan bajari-ladigan mashqlar. 3. 
Fazodagi holatiga yoki musqo’l ishining bajarilish vaqtiga ko’ra bajariladigan mashqlar. 4. Texnik jihatdan qiyin, 
tizimli ravishda bajariladigan mashqlar. Mashqlarning turkumlanishi ko’rsatib turibdiki, P.F. Lesgaft 
klassifikatsiyasi didaktik printsiplarga yo’naltirilgan. Lekin bu ham jismoniy tarbiya tarixiy omillarini to’laqonli 
o’z tarkibiga sigdira olmagan. Hozirgacha to’liq ilmiy asoslangan jismoniy mashqlar klassifikatsiyasi mavjud emas. 
Sobiq sovet jismoniy tarbiya tizimi ham bu vazifani uddalamadi.