Farg‘ona politexnika instituti “Iqtisodiyot” kafedrasi “Mehnat iqtisodiyoti” fanidan
Mehnat natijalaridan rag‘batlantirish tizimini ishlab chiqish va uning samaradorligini aniqlash
Download 201.84 Kb.
|
Mehnat 5-semestr
|
Mehnat natijalaridan rag‘batlantirish tizimini ishlab chiqish va uning samaradorligini aniqlash.
(Tayanch iboralar: Mehnat natijalari; rag‘batlantirish tizimi; rag‘batlantirish ko‘rsatkichlari; rag‘batlantirish shartlari; rag‘batlantirish miqdori; rag‘batlantirish samaradorligi) Javob Qattiq mehnat natijalarini baholash va samaradorligini aniqlash tizimini ishlab chiqish: Qattiq mehnat natijalarini aniqlang. Baholash mezonlari va ko'rsatkichlarini o'z ichiga olgan baholash tizimini yarating. Qattiq mehnat natijalarini o'lchash uchun foydalaniladigan baholash mezonlari va ko'rsatkichlarini belgilang. Har bir mezon va ko'rsatkich uchun beriladigan baholash miqdorini aniqlang. Baholashni o'tkazing va mashaqqatli ishning har bir natijasi uchun umumiy ballni hisoblang. Ballarni tahlil qiling va natijalarning umumiy samaradorligini yoki muvaffaqiyatini aniqlang. To'g'riligi va adolatliligini ta'minlash uchun baholash tizimini doimiy ravishda ko'rib chiqing va takomillashtirish. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish. (Tayanch iboralar: Ish bilan bandlik; mehnatni tashkil etish; mehnatga haq to‘lash; mehnatga moslashuv) Javob Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish" mavzusida umumiy fikr: Ish bilan bandlik, mehnatni tashkil etish, mehnatga haq to'lash va mehnatga moslashuv tayanch iboralardan iborat bo'lib, bu munosabatlar ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil etishda ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish" - bu siz ishga murojaat qiladigan va ishga kiradigan shaxslar o'rtasidagi aloqa va munosabatlarini tashkil etishdir. Bu munosabatlar ish bilan bandlik, mehnatga haq to'lash, mehnatga moslashuv va mehnatni tashkil etishga oid bo'lishi mumkin. Bu munosabatlar mehnat jamoasi va ish o'rinbosari o'rtasidagi huquq va obro'larni taminlashga, ijtimoiy mehnat munosabatlarini mustahkamlashga va mehnat faoliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Mehnat bozori shakllanishining asosiy muammolari: ishchi kuchiga talabni oshirish, ishchi kuchi taklifini kamaytirish. (Tayanch iboralar: Mehnat bozori; shakllanishi; muammolar; hal etish yo‘llari; ishchi kuchi; talabni oshirish; taklifni kamaytirish) Javob Mehnat bozori rivojlanishining asosiy muammolari ishchilarga qo'yiladigan talablarning kuchayishi va ishchilarga taklif qilinadigan ish haqining kamayishi bilan bog'liq. Bu muammolar qator omillar, jumladan, iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar, globallashuv va texnologiya taraqqiyoti natijasida yuzaga keladi. Kompaniyalar ishchilardan yuqori darajadagi ma'lumot va malakaga ega bo'lishni talab qilishi mumkin, bu esa ishchilarga bo'lgan talablarning oshishiga olib keladi. Shu bilan birga, kompaniyalar kamroq ish haqini taklif qilish orqali xarajatlarni kamaytirishga harakat qilishlari mumkin, bu esa ishchilarning turmush darajasining pasayishiga olib kelishi mumkin. Ushbu muammolarni hal qilish ishchilarning ehtiyojlari va kompaniyalar ehtiyojlari o'rtasidagi muvozanatni topishni va ikkala guruhni qo'llab-quvvatlovchi siyosat va dasturlarni ishlab chiqishni talab qiladi. Mehnat bozorining tuzilishi (Tayanch iboralar: xususiyati; malakali mehnat bozori subyektlari, ish beruvchilar; yollanma xodim; bozor kon'yukturasi, raqobat, infratuzilma) Javob Mehnat bozori (labor market) – bu ildizlar va ish beruvchilar orasidagi mehnat xizmatlarini belgilash, sotish va sotuv muhitidir. Mehnat bozorining tuzilishi quyidagi xususiyatlarga ega: Xususiyati: Mehnat bozori quyidagi foydalanuvchilar orasida bevosita o'zgarishlar bo'ladi: ish beruvchilar, yollanma xodimlar va ishchi. Malakali mehnat bozori subyektlari: Bu mehnat xizmatlari ish beruvchilarga (korxonalar, tashkilotlar) va ishchilarga (ishchi, mustaqil ishchi) ega. Ish beruvchilar: Mehnat bozori ish beruvchilari, uning ish bilan bog'liq vazifalarni, muassasalarni, turlarini va mehnat xizmatlarini belgilaydi. Yollanma xodim: Mehnat bozori yollanma xodimlar (bevosita ishga yollanma agentliklari, internet portallari, vakansiya sahifalari) tasvirlangan. Ular ish beruvchilarga ishchi topish va ishchilarga ish topishga yordam beradi. Bozor kon'yukturasi: Mehnat bozori doirasida mavjud ish bilan bog'liq vazifalarning sayi, mehnat xizmatlarining narxi, mehnat shartlari va vaziyatlarining o'zgarishlari bozor kon'yukturasini belgilaydi. Raqobat: Mehnat bozorida ish beruvchilar va ishchilar orasidagi raqobat va konkurentsiya belgilanadi. Infratuzilma: Mehnat bozori o'zining infratuzilmasi bo'lib, ish beruvchilar va ishchilar uchun mehnat xizmatlarini belgilash va sotishga imkoniyatlar mavjud. Mehnat salohiyati va mehnat resurslari (Tayanch iboralar: Mehnat salohiyati, sifat va miqdor xususiyatlari, mehnat resurslarini shakllantirish, mehnat resurslari tarkibi) Javob Batafsilroq aytganda, infratuzilma - bu mehnat sifatini va ish beruvchilar va xodimlar uchun mavjud resurslarni yaxshilashga qaratilgan mehnat xizmatlarini boshqarish tizimi. Bu mehnat xizmatlarini aniqlash va sotish, shuningdek, mehnat va resurslar sifatini oshirishni o'z ichiga oladi. Ushbu maqsadga erishish uchun mehnat sifati va uning malaka darajasi, samaradorligi va ishonchliligi kabi xususiyatlariga e'tibor qaratish lozim. Bundan tashqari, mehnat uchun mavjud resurslarni, shu jumladan asboblar, materiallar va jihozlarni ishlab chiqish, ularning tarkibi va tuzilishini diqqat bilan ko'rib chiqish muhimdir. Bu mehnat resurslaridan samarali va samarali foydalanishni ta'minlash uchun ularni taqsimlashni optimallashtirishni o'z ichiga olishi va mehnat unumdorligi va samaradorligini oshirishga yordam berishi mumkin. Umuman olganda, infratuzilmaning maqsadi mehnat sifatini va uni qo'llab-quvvatlash uchun mavjud resurslarni yaxshilash, ish beruvchilar va xodimlar uchun foydali bo'lgan yanada samarali va samarali mehnat bozorini yaratishdir. Mehnat resurslarining mobilligi (Tayanch iboralar: gorizontal mobilligi va vertikal mobilligi ichki hududiy mobilligi, donor mamlakat, retsipent mamlakat, moslashuvchan mobillik) Mehnat resurslarining harakatchanligi deganda ishchilar va ularning malakalari kabi mehnat resurslarining bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi tushuniladi. Bu bir necha shaklda bo'lishi mumkin, jumladan: Gorizontal harakatchanlik: bir xil sanoat yoki kasb guruhida mehnat resurslarining harakati. Vertikal harakatchanlik: ko'pincha malaka darajasi yoki mas'uliyatni o'zgartirishni o'z ichiga olgan mehnat resurslarini bir kasb guruhidan yoki sanoatdan boshqasiga o'tkazish. Ichki harakatchanlik: bir tashkilot yoki kompaniya ichida mehnat resurslarining harakati. Xalqaro harakatchanlik: mehnat resurslarining milliy chegaralar orqali yoki donor davlatdan qabul qiluvchi davlatga yoki aksincha. Ishga boradigan harakatchanlik: kunlik yoki haftalik asosda ish joyiga borish uchun mehnat resurslarining harakatlanishi. Mehnat resurslari harakatchanligining har bir turi o'ziga xos imtiyozlar va qiyinchiliklarga ega va mehnat bozoriga turli yo'llar bilan ta'sir qilishi mumkin. Masalan, xalqaro mobillik mehnat resurslarining global oqimini oshirishga va malakali ishchilarga kirishni yaxshilashga yordam beradi, ichki harakatchanlik esa tashkilotlarga o'z ishchi kuchini rivojlantirish va saqlab qolishga yordam beradi. Malakali mehnat bozori shakllanishi (Tayanch iboralar: Malakali mehnat bozori; shart-sharoitlar; omillar; tamoyillar; cheklovchilar; yo‘nalishlar; konyuktura) Malakali mehnat bozori shakllanishi - bu mehnat va ish kuni bozorlarining ma'lumotlarini, omillarini, tamoyillarini, shart-sharoitlarini, cheklovchilarini, yo'nalishlarini va konyukturalarini tahlil qilish, tanlash va boshqarishga oid bozor tizimidir. Bu tizimda ish joylari va ish kuni mavjud bozorlar bilan bog'liq ma'lumotlar, statistiklar va tahlillar mavjud bo'lib, bu ma'lumotlar ish boshqaruvchilar, ish qo'llab-quvvatuvchilar, ish kuni xodimlarini va boshqa qatnashuvchilar uchun foydali bo'ladi. Malakali mehnat bozori shakllanishi - bu ish kuni bozorlarini rivojlantirish, ularning omillarini va sharoitlarini batafsil tanlash va mehnatga qo'shimchalar va yo'nalishlar bilan boshqarishga oid bozor tizimidir. 1
Mehnat bozorini rivojlanish bosqichlari va ularda amalga oshiriladigan ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar. (Tayanch iboralar: Mehnat bozori; rivojlanish bosqichlari; rivojlanish bosqichidagi ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar ) Mehnat bozori rivojlanish bosqichlari bir nechta bosqichlardan iborat bo'lib, har bir bosqichda ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar amalga oshiriladi. Bu tadbirlar mehnat bozorining muhim rol o'ynashini va uning rivojlanishini ta'minlashga yordam beradi. Ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar qatoriga korxona va firmalarning yangi ish qo'llanmalarini yaratish, yangi tehnologiyalarning ishga tushirilish va mehnat bozorining digitalizatsiyasini ta'minlash kiradi Mehnat bozori - bu insonlar tomonidan ishlatiladigan, ijtimoiy-iqtisodiy muhit, korxonalar, firmalar, iqtisodiy faoliyat va ish qurilmalari bilan tashkil etilgan sistema bo'lib, xususan ish bilan bog'liq turli xil o'quv-iyalash va ish jihatlarini nazorat qiladi. Mehnat bozori rivojlanish bosqichlari - bu bozorning vaqt ijro etish davrlarini ifodalaydi. Har bir bosqichda bozor o'zining iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlari, kuchli muhit va faoliyat bo'lib, bu xususiyatlar boshqarish jarayonlarini va ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarni qanday ta'minlashga o'rgatadi. Rivojlanish bosqichidagi ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlar - bu iqtisodiy va ijtimoiy muhitdagi o'zgarishlar, yangi tehnologiyalar, yangi korxona va firmalarning yangi ish qo'llanmalarini yaratish, mehnat bozorining digitalizatsiyasini ta'minlash va boshqalar. Bu tadbirlar mehnat bozori rivojlanishini ta'minlashga yordam beradi va bozor o'z xususiyatlarini va qobiliyatlarini kengaytirishga imkon beradi. Mehnat resurslarini taqsimlanish muammolari. (Tayanch iboralar: Demografik xususiyatlar; ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish; mintaqaviy shart-sharoitlar; muammolar; hal etish) Mehnat resurslarini taqsimlanish muammolari (labor resource allocation challenges) demografik xususiyatlar (demographic characteristics), ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish (socio-economic development), mintaqaviy shart-sharoitlar (regional conditions) va boshqa faktorlar (other factors) tomonidan kelib chiqariladi. Bu muammolar katta bo'lib, ularni hal etish (resolution) zarur. Mehnat resurslarini taqsimlanish (allocation of labor resources) muammolari katta ekonomik va ijtimoiy muammolardan iborat bo'lib, ularning hal qilishiga o'rgatilgan zaruriyat kuchaydi. Demografik xususiyatlar, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish va mintaqaviy shart-sharoitlar qatori Mehnat resurslarini taqsimlanish muammolari haqida: Demografik xususiyatlar: Mehnat resurslarini taqsimlanishda qator insonlarining yosh, ta'lim, ma'lumot va bilim darajasi, qobiliyat va boshqa xususiyatlaridan iborat bo'ladi. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish: Mehnat resurslarini taqsimlanishda ijtimoiy va iqtisodiy davlatlar va muassasalarning rivojlanishi qator bo'ladi. Mintaqaviy shart-sharoitlar: Mehnat resurslarini taqsimlanishda mintaqalarning ekologik sharoitlari, tumanlar va shahar hamkorligi, ishlab chiqarish va xarajatlar, transport va kommunikatsiya qo'llanmalari ham qator bo'ladi. Bu muammolarni hal qilish uchun, qator xususiyatlar, resurslar va mehnat-manbalarini tekshirish, yaxshi tahlil etish va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga mos kelish zarur. Mehnat resurslarini shakllanishida demografik jarayonlarning o‘rni inson kapitalini o‘rni va uning tarkibi. (Tayanch iboralar: Inson kapitalini takomillashtirish. Mehnat resurslari; shakllanishi; inson kapitali; jismoniy komfort; ma'naviy komfort; shaxsning rivojlanishi.) Mehnat resurslarini shakllantirishda, inson kapitali darajasi va tarkibini aniqlashda demografik jarayonlar muhim rol o'ynaydi. Inson kapitali deganda shaxslarning iqtisodiy ishlab chiqarishga hissa qo'shish imkonini beradigan bilim, ko'nikma va qobiliyatlari tushuniladi. Ta'lim va o'qitish orqali inson kapitalini yaxshilash insonning jismoniy qulayligini, aqliy farovonligini va shaxsiy rivojlanishini oshirishi mumkin, bu esa ishchi kuchining umumiy sifatini yaxshilaydi. Demografik jarayonlar deganda aholining yosh tarkibi, hajmi, geografik taqsimoti va boshqa xususiyatlarning ishchi kuchi mavjudligi va sifatiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar tushuniladi. Mehnat resurslari salohiyatini maksimal darajada oshirish uchun inson kapitalini rivojlantirishga sarmoya kiritish muhim ahamiyatga ega. Bu ishchi kuchining ta'lim va malakasini oshirish, shuningdek, ularga yaxshi mehnat sharoitlari, mehnat xavfsizligi, shaxsiy va kasbiy o'sish imkoniyatlarini ta'minlashga qaratilgan sa'y-harakatlarni o'z ichiga oladi. Inson kapitali iqtisodiy o'sish va rivojlanishning muhim omili hisoblanadi, chunki u mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan bilim, ko'nikma va malakalarni beradi. Inson kapitaliga sarmoya kiritish orqali shaxslar iqtisodiyotga hissa qo'shish, daromad olish salohiyatini oshirish va umumiy hayot sifatini yaxshilash qobiliyatini oshirishi mumkin. Kattaroq miqyosda, yaxshi ma'lumotli va malakali ishchi kuchi ishlab chiqarish, innovatsiyalar va raqobatbardoshlikni oshirishga olib kelishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, demografik jarayonlar mehnat resurslarini shakllantirishda, inson kapitali darajasi va tarkibiga ta’sir ko‘rsatishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Inson kapitalini rivojlantirishga sarmoya kiritish orqali mehnat resurslarining umumiy sifati va salohiyatini oshirish, shu orqali iqtisodiy o‘sish va rivojlanishga hissa qo‘shish mumkin. Oqilona bandlikni ta'minlashning shart-sharoitlari. (Tayanch iboralar: Ish bilan oqilona bandlik; ish bilan ta'minlash; shart-sharoitlar; xususiyatlar) Ish bilan oqilona bandlikni ta'minlash uchun quyidagi shart va sharoitlar mavjud: Ishga ruxsatnoma va huquqlarini to'liq bajarish. Xususiy ijtimoiy taminot faoliyati. Ishga o'xshash va ijtimoiy taminot muhitini ta'minlash. Ma'lum mablag' va bepul xizmatlar ta'minlash. Ma'lum davlat va jamiyat tashkilotlaridan ta'minot. Ushbu shart va sharoitlar oqilona bandlikni ta'minlash uchun asosiy xususiyatlar hisoblanadi. Ish bilan oqilona bandlikni ta'minlash uchun quyidagi shart va sharoitlar mavjud: Ishga ruxsatnoma va huquqlarini to'liq bajarish: Ishga ruxsatnoma berilgan ishga qo'shilish, uning huquqlarini va obro'lari qoidalariga muvofiq bajarish shart. Xususiy ijtimoiy taminot faoliyati: Ish qo'llab-quvvatlash va o'zaro foydalanishga qo'l qo'yiladigan ijtimoiy taminot tizimi faoliyatini ta'minlash shart. Ishga o'xshash va ijtimoiy taminot muhitini ta'minlash: Ish muhitining salomatligi va turli xil rivojlanish muhitini ta'minlash shart. Ma'lum mablag' va bepul xizmatlar ta'minlash: Ishdan ma'lum mablag' va bepul xizmatlarni ta'minlash uchun sharoitlar yaratish shart. Ma'lum davlat va jamiyat tashkilotlaridan ta'minot: Davlat va jamiyat tashkilotlaridan oqilona bandlikni ta'minlash uchun manfaatlar ta'minlash shart. Bundan tashqari, oqilona bandlikni ta'minlash uchun turli xil qonunlar va qoidalar mavjud. Ushbu qoidalar oqilona bandlikga doir xususiyatlar, uning ta'minlash va taminot bo'yicha davlat tashkilotlari va jamiyat tizimlari tarafidan tuzilgan. Yashirin, mavsumiy va texnologik ishsizlar va ularning muammolari. (Tayanch iboralar: Ishsizlik turlari; sabablari; muammolar; hal etish yo‘llari) Yashirin, mavsumiy va texnologik ishsizlik, bir xalqning ishga qo‘yilgan bo‘lmagan, ishga muhtoj bo‘lgan va ishga tayyor bo‘lgan qismidir. Ushbu ishsizlik turi ishga qo‘yilmagan ishqorlar, texnologik o‘zgarishlar, globalizatsiya, iqtisodiy daromadlar, biznes daromadlariga zid bo‘lishlar, joylashgan davlatlar va boshqa sabablardan kelib chiqib, o‘zgarib turadi. Muammolar, jamiyatda qandaydir qisman ishga muhtoj bo‘lgan, xalqaralik zaruriyatlarini qondirishga qodir bo‘lmagan insonlar uchun zarur bo‘lgan to‘plam iqtisodiy va sotsial xizmatlar, ijtimoiy tijorat va boshqa foydalanishlar kabi muammo qo‘shadi. Ishsizlikni hal etish yo‘llari, ishga qo‘yilish bo‘yicha qo‘zg‘atuvlar, iqtisodiy yiriklashuvlar, ijtimoiy kapitalini yiriklashuvlar, ijtimoiy va xalqaro taminotlar va boshqa yo‘llardan iborat bo‘ladi. Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarini kompleks tahlil qilishning bosqichlari. (Tayanch iboralar: Mehnat unumdorligi; ko‘rsatkichlari; kompleks tahlil etish; tahlilning asosiy bosqichlari) Mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini kompleks tahlil etish uchun quyidagi asosiy bosqichlar mavjud: Ko'rsatkichlar tahlil qilish - Mehnat unumdorligi bilan bog'liq bo'lgan aniq ko'rsatkichlarni tahlil qilish. Ko'rsatkichlar rang-barangliklari - Mehnat unumdorligi uchun qo'llaniladigan ko'rsatkichlarning bir-biri bilan aloqasi va ularning muhimligini aniqlash. Kompleks tahlil etish - Mehnat unumdorligi uchun qo'llaniladigan ko'rsatkichlarning bir-biriga bog'liq va bir-biri bilan o'zaro influensiya qilishini tahlil qilish. Natiijalar qabul qilish - Mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini kompleks tahlil etgan soni o'zgaruvchilar, ularning muhimligi va unumdorligi bo'yicha yordam beruvchi natijalarni qabul qilish. Mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini kompleks tahlil etish uchun quyidagi asosiy bosqichlar mavjud: Ko'rsatkichlar tahlil qilish - Bu bosqichda, mehnat unumdorligi bilan bog'liq bo'lgan ko'rsatkichlarni tahlil qilish va ularning qaysi o'zgaruvchilar o'zinfluence qiladi, quyidagi holatlar haqida ma'lumot olish mumkin: ish o'rinlari, ish joylari, ish vaqtlari, ish xo'jaligi, ish uchun ta'minot, ish qoidalari, va hokazo. Ko'rsatkichlar rang-barangliklari - Bu bosqichda, mehnat unumdorligi uchun qo'llaniladigan ko'rsatkichlarning bir-biri bilan aloqasi va ularning muhimligini aniqlash, ularning quyidagi holatlar haqida muhokama qilinadi: qo'shimcha ish turlari, ish joylari, ish vaqtlari, ish xo'jaligi, va hokazo. Kompleks tahlil etish - Bu bosqichda, mehnat unumdorligi uchun qo'llaniladigan ko'rsatkichlarning bir-biriga bog'liq va bir-biri bilan o'zaro influensiya qilishini tahlil qilish, tahlil etish uchun statistik xossalar, regresiya va ko'pgina modellar kabi matematik usullar foydalaniladi. Natiijalar qabul qilish - Bu bosqichda, mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini kompleks tahlil etgan soni o'zgaruvchilar, ularning muhimligi va unumdorligi bo'yicha yordam beruvchi natijalarni qabul qilish, quyidagi holatlar haqida ma'lumot olish mumkin: ish joylari, ish vaqtlari, ish xo'jaligi, va hokazo. Bu natijalar ishlab chiqarish, ish joylari va xususiyatlari bo'yicha rejalashtirish, va unumdorlikni oshirish uchun foydalaniladi. Mehnat resurslaridan foydalanish yo‘llari va ularni xududlardagi o‘ziga xos xususiyatlari. (Tayanch iboralar: Mehnat resurslari; tarkibiy o‘zgarishlar; yangi ish joylari; xalqaro migratsiyani kengaytirish; hududiy xususiyatlar) Mehnat resurslaridan foydalanish yo‘llari: Tarkibiy o‘zgarishlar bo‘yicha yangi ish joylari yaratish Xalqaro migratsiyani kengaytirish, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy qobiliyatini oshirish Hududiy xususiyatlar, masalalar va ehtiyojlar bilan mos kelishi. Mehnat resurslarining hududiy xususiyatlarini hisobga olish faoliyat xususiy resurslar, iqtisodiy afzalliklar, xalqaro vaziyat va boshqa faktorlar asosida amalga oshiriladi. Mehnat resurslari insoniy qobiliyat va kasb-hunar faoliyati asosida ko‘rsatilgan. Ular, ijtimoiy-iqtisodiy hayotning maqsadga muvofiq faoliyatlarini amalga oshirishga muhtoj bo‘lgan qobiliyatli ishchi va ijtimoiy hayotda ish faoliyatini bajarishga qobiliyatli insonlar tarkibini tashkil qiladi. Mehnat resurslaridan foydalanish yo‘llari quyidagilardan iborat bo‘labilir: Tarkibiy o‘zgarishlar bo‘yicha yangi ish joylari yaratish - Mehnat resurslaridan foydalanish usuli bilan ijtimoiy-iqtisodiy tarkibda o‘zgarishlar yuzaga kelsa, unga mos keladigan yangi ish joylari yaratilishi mumkin. Xalqaro migratsiyani kengaytirish - Mehnat resurslaridan foydalanish bilan, bir joyda bo‘lmagan ishchilarning bir joyga borishlarini kengaytirish mumkin. Hududiy xususiyatlar bilan mos kelish - Har qanday mamlakat va hudud xalqning ijtimoiy-iqtisodiy qobiliyatlarini va ehtiyojlarini hisobga olish zarur. Mehnat resurslaridan foydalanish yollari bu ehtiyojlar va qobiliyatlar asosida amalga oshiriladi. Mehnat resurslarining hududiy xususiyatlarini hisobga olish, uning quyidagi asosiy faktorlarini hisobga olishi lozim: Xususiy resurslar - Mamlakatdagi xususiy maqsadga muvofiq resurslar (mahsulotlar, madaniyat va boshqa) Iqtisodiy afzalliklar - Mamlakatdagi iqtisodiy vaziyat, ish joylari va ishchilarning mablag‘i. Xalqaro vaziyat - Mamlakatdagi xalqaro vaziyat, xalqaro siyosat va boshqa faktorlar. Umumiy holat, mehnat resurslaridan foydalanish yollari hududiy xususiyatlar, iqtisodiy afzalliklar, xalqaro vaziyat va boshqa faktorlar asosida amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining demografik xususiyatlari (Tayanch iboralar: demografik jarayonlar, aholining yosh va jinsi bo‘yicha o‘rganish, migratsiya jarayoni va sabablari) O'zbekiston Respublikasining demografik xususiyatlari, uning aholi soni, yosh va jinsi tarkibini, migratsiya jarayonlarini va bunda ro'y berayotgan o'zgarishlarni tashkil etadi. Demografik jarayonlar, aholi sonining o'zgarishlarini, doiradagi shuningdek, yosh va jins bo'yicha tarkibli aholi sonini, migratsiya jarayonlarini va bu jarayonda o'zgarishlar bilan aloqa qiladi. O'zbekiston Respublikasida migratsiya jarayonlarining o'zgarishlarini o'rganish, bu jarayonda bo'lgan sabablarni ajratib olish va bu ma'lumotlar bilan amalga oshirish demografik xususiyatlar bilan bog'liq bo'lgan muhim masalalardan biridir. Ishsizlarni ijtimoiy muhofaza qilish mexanizmlari. (Tayanch iboralar: Ishsizlar; ishsizlik nafaqasi; nafaqalarni tayinlash; manzilli ijtimoiy muhofaza qilish) Ishsizlik nafaqasi - ishsiz bo'lgan kishilar uchun mablag' beriladigan bir xil jamiyat tarafidan tashkil etilgan xizmatdir. Nafaqalar, ishsizlik yo'li bilan yoki foydalanish mumkin bo'lgan digan qo'llanishlardan alohida tayinlanadi. Manzilli ijtimoiy muhofaza qilish - ishsiz bo'lgan kishilar uchun manzil, yoki doimiy joy, to'lovlar va muhit bilan bog'liq qonuniy huquqlarni saqlash va himoyalash xizmatidir. Bu, ishsiz kishilar uchun ijtimoiy muhofaza qilish vazifasini bajarishga yordam beradi. Korxonada mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarini prognozlashtirish asoslari. (Tayanch iboralar: Mehnat unumdorligi; ko‘rsatkichlari; prognozlashtirish; nazariy asoslar) Mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini prognozlashtirish uchun nazariy asoslar quyidagilardir: Ish jamoasi va biznes faoliyatining davomli o'zgarishlarini kuzatish. Ekonomik holat va inflatsiya qiymatlarini echish. Ishchilarning mablag'lari va mehnat shartnomalarini hisoblash. Davlat va xususiy organizatsiyalarning mehnat huquqlari konstitutsiyasini va qonunlarini kuzatish. Qo'lda mehnat unumdorligi bilan bog'liq bo'lgan jihatlar (masalan, xususiy ta'lim, ijtimoiy munosabatlar, xalqaro aloqa) va ularning ayniqsa o'zgarishlarini qabul qilish. Mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini prognozlashtirish nazariy asoslarini batafsil tahlil qilish uchun quyidagi havolalar muhim: Ish jamoasi: Biznes tarmoqlari, ijtimoiy-iqtisodiy qoidalar va xalqaro o'zgarishlar o'zgarishlar bilan ijtimoiy-iqtisodiy umumiy situatsiyani o'zgaradi. Biznes tarmoqlari uchun ko'p yillik davomli trendlar va ijtimoiy-iqtisodiy davrlar qaror qabul qilish zarur. Ekonomik holat: Inflatsiya, vaziyatga mos keladigan mamlakatlar va kredit bozorlari inflatsiya va mehnat unumdorligi uchun bo'lgan ta'sirni prognozlashtirishga yordam beradi. Ishchilar mablag'lari va mehnat shartnomalari: Ishchilar mablag'lari va mehnat shartnomalari ish bazasi, mamlakatlar va ish faoliyatining turlari bo'yicha o'zgarishlari bo'ladi. Bu haqida to'liq ma'lumot bilan ishlash ijtimoiy-iqtisodiy situatsiyani aniq prognozlashga yordam beradi. Qonun va huquqiy asoslar: Davlat va xususiy organizatsiyalarning mehnat huquqlari konstitutsiyasini va qonunlarini kuzatish mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini prognozlashtirish uchun zarur bo'ladi. Jihatlar: Mehnat unumdorligi bilan bog'liq bo'lgan jihatlar (masalan, xususiy ta'lim, ijtimoiy munosabatlar, xalqaro aloqa) va ularning o'zgarishlarini kuzatish mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini prognozlashtirish uchun zarur bo'ladi. Bu asoslar bilan birgalikda mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini prognozlashtirish yaxshi bir natijalar yig'ishga imkon beradi. Xodimlarning mehnatga bo‘lgan munosabatini tavsiflovchi elementlar. (Tayanch iboralar: Mehnatga munosabat; mehnat faoliyati; mehnat muomalasi sabablari; real mehnat muomalasi; mehnatga baho berish ) Ishga munosabat insonning o'z ishiga va ish mas'uliyatiga nisbatan umumiy nuqtai nazari va his-tuyg'ularini anglatadi. Bunga bir qator omillar ta'sir qiladi, jumladan: Ish axloqi: ish joyidagi mehnatsevarlik va mehnatsevarlikning ahamiyati haqidagi shaxsning shaxsiy qadriyatlari va e'tiqodlariga ishora qiladi. Ishtirok etish darajasi: shaxsning o'z ish vazifalari va majburiyatlariga bo'lgan ishtiroki va majburiyat darajasini bildiradi. Ishdan qoniqish/norozilik: Bu shaxsning ishidan qoniqish yoki umidsizlik darajasini, shu jumladan ish haqi, nafaqalar, mehnat sharoitlari va ish xavfsizligi kabi omillarni bildiradi. Qabul qilingan adolatlilik: shaxsning o'z ish yuki va tovon puli shunga o'xshash lavozimdagi boshqalarga nisbatan adolatli va adolatli deb hisoblaydimi yoki yo'qligini baholashiga ishora qiladi. Motivatsiya va e'tirof: shaxs o'z ish beruvchisi tomonidan o'zini qanchalik qadrlashi va rag'batlantirilishini, shu jumladan ijobiy fikr-mulohazalar, ko'tarilishlar va o'sish va rivojlanish imkoniyatlari kabi omillarni bildiradi. Ushbu elementlar birgalikda shaxsning umumiy ish munosabatiga hissa qo'shadi va ularning ish samaradorligi va qoniqishiga ta'sir qilishi mumkin Xodimlarning mehnatga bo‘lgan munosabatini tavsiflovchi elementlar. (Tayanch iboralar: Mehnatga munosabat; mehnat faoliyati; mehnat muomalasi sabablari; real mehnat muomalasi; mehnatga baho berish ) Albatta! Odamlarning mehnatga munosabatini tavsiflovchi elementlarga batafsil to‘xtalib o‘tsam: Ish axloqi: insonning mehnatning ahamiyati va qiymati haqidagi e'tiqodlari va qadriyatlarini anglatadi. Bu ularning ishga munosabatiga va o'z ishiga qanday yondashishiga ta'sir qiladi. Mehnat faoliyati - bu shaxsning o'z ishiga qo'ygan jismoniy va aqliy harakatlari va harakatlari. Bu ular bajaradigan vazifalarni va o'z ishlariga sarflagan vaqt va kuchlarini o'z ichiga oladi. Ish motivatsiyasining sabablari: moliyaviy barqarorlik, shaxsiy o'sish va rivojlanish, ishdan qoniqish va tan olinishi kabi shaxsni mehnatga undaydigan turli omillarni nazarda tutadi. Haqiqiy ish motivatsiyasi: shaxsning o'z ishiga bo'lgan ishtiyoqi va harakatchanligi va eng yaxshi natijaga erishish qobiliyatini anglatadi. Bunga ichki va tashqi omillar ta'sir qilishi mumkin. Mehnatni qadrlash: insonning o'z ishiga va hamkasblariga bo'lgan qadri va hurmati darajasini bildiradi. Bu ularning ishdagi umumiy qoniqish va farovonligiga ta'sir qiladi. Bu elementlar shaxsning ish bilan munosabatini shakllantirish uchun birgalikda ishlaydi va ularning umumiy ishdan qoniqishi va ishlashiga ta'sir qiladi. Davlatning ish bilan bandlik siyosati (Tayanch iboralar: ish beruvchi, investor, tartibga soluvchi, qonunchilik,faol va nofaol siyosat) “Davlatning ish bilan bandlik siyosati” taxminan “davlatning biznesga aralashuv siyosati” deb tarjima qilinadi. Bu ish beruvchilarni qo'llab-quvvatlash, investorlarni jalb qilish, tartibni saqlash, faol (fāʾol) va nofaol (nofāʾol) siyosatlarini olib borish kabi turli shakllarda bo'lishi mumkin. Siyosatning aniq tafsilotlari hukumatning maqsadlari va mavjud iqtisodiy va siyosiy sharoitlarga bog'liq bo'ladi. “Batafsil” “tafsilotda” deb tarjima qilinadi. "Hukumatning biznesga aralashuvi siyosati"ga kelsak, u ish beruvchilarni soliq imtiyozlari, korxonalar faoliyati uchun infratuzilmani ta'minlash, investitsiyalar uchun qulay qoidalarni o'rnatish, ishchilarni himoya qilish uchun mehnat qonunlarini amalga oshirish va hokazolarni o'z ichiga olishi mumkin. Ushbu aralashuvning maqsadlari ish o'rinlari yaratish, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ijtimoiy adolatni ta'minlash va boshqalar. Aralashuvning aniq tabiati va ko'lami siyosiy va iqtisodiy kontekstga, shuningdek, hukumatning ustuvor yo'nalishlariga bog'liq bo'ladi. Mehnatni tashkil etishning samarali usullari. (Tayanch iboralar: Mehnatni tashkil etish; mehnat taqsimoti; mehnat kooperatsiyasi; samarali usullar; foydalanish Mehnatni tashkil etish uchun muhim usullar: Mehnat taqsimoti: Mehnatni boshqarish, hisobotlanish va tashkil etish uchun mehnat taqsimoti yaxshi usul bo'lib, chunki bu insonlarning mehnatini hamma kamida foydalanishingizga imkon beradi. Mehnat kooperatsiyasi: Mehnatni tashkil etish uchun mehnat kooperatsiyasi ham qulay usul bo'lib, chunki bu insonlar o'z birlikdagi mehnatlarini birlashtirish imkonini beradi va mehnatni boshqarishga qulay yordam beradi. Teknologik foydalanish: Teknologik qurilmalar, kompyuter, internet va boshqa tehnologik vositalar mehnatni tashkil etish uchun muhim imkoniyatlar bo'ladi. Mehnat tashkilotlari va ularning xizmatlari: Mehnat tashkilotlari va ularning xizmatlari mehnatni tashkil etish uchun qulay va samarali usul bo'ladi, chunki ular insonlarning mehnatini hamma kamida foydalanishga imkon beradi. Talaba-muharrir qo'shimchalari: Talaba-muharrir qo'shimchalari, namunalar, imkoniyatlar va boshqa qo'shimchalar mehnatni tashkil etish uchun samarali usul bo'ladi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish. (Tayanch iboralar: Ish bilan bandlik; mehnatni tashkil etish; mehnatga haq to‘lash; mehnatga moslashuv Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish" degan ma'noda ish bilan bandlik, mehnatni tashkil etish, mehnatga haq to'lash va mehnatga moslashuv kabi tayanch iboralar mavjud. Bu munosabatlar ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatga, mehnat qoidalariga va inson huquqlariga bag'ishlangan. "Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish" - bu sifatli jihatdan bir ish faoliyatini bajarish va mehnat qoidalariga rioya qilish uchun ish bilan bandlikni tashkil etishga murojaat qiladi. Mehnatni tashkil etish - ish bilan bandlik uchun ishchilarning mehnat ko'rsatishini ta'minlash, ularning mehnat ko'rsatish uchun zarur sharoitlarini ta'minlash, ishchilarga ishga borish va ishga aylanish imkoniyatini ta'minlash, ularning ishga kirish va ishga aylanish vaqtlarini ta'minlash, mehnatning turli joylarda ta'minlash va boshqalar. Mehnatga haq to'lash - ishchilarning ish ko'rsatishida qolgan mehnatdan foydalanish uchun haq to'lish, mehnat ko'rsatishning muayyan bir qiymatini ta'minlash va ishchilarning mehnatdan olingan qazoblaridan foydalanishga o'z haqini ta'minlash. Mehnatga moslashuv - ishchilarning mehnat ko'rsatishida qolgan mehnatni ta'minlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatini yaxshilash va ularning mehnatning turli joylarda ta'minlashga murojaat qilish. Mehnat bozori tushunchasi (Tayanch iboralar: mehnat bozori, ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, shakllanishi, ishchi kuchi, talab va taklif) Mehnat bozori - shaxsiy va ijtimoiy-iqtisodiy faktorlar tomonidan yaratilgan, insonlarning ishga murojaat qilishga yordam beruvchi, ishchilar va ishchilar bilan ish beruvchilar arasidagi aloqalar va ish saqlash sohalarini aniqlash va tahlil qilishga mo'ljallangan bozor. Ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati - Mehnat bozorining roli va ahamiyati, insonlar arasidagi aloqa va ish saqlash sohalarining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy ta'sirini aniqlash. Shakllanishi - Mehnat bozori tarihi, jamiyat va iqtisodiyotda o'zgarishlar va uning shakllanish jarayoni. Ishchi kuchi - ishga murojaat qiluvchilar va ish beruvchilar arasidagi muhim aloqa. Talab va taklif - Ish beruvchilarning talab va ishchilarning taklif qilishlarining mehnat bozoriga ta'siri va uning o'zgarishlarini aniqlash. Mehnat bozorini rivojlanish samaradorligi. (Tayanch iboralar: Mehnat bozori; rivojlanishi; samaradorligi; oqilona ish bilan bandlik; ishsizlikni kamaytirish) Mehnat bozori rivojlanishi, bir nechta faktorlar to'g'risida ta'kidlanadi, masalan: Oqilona ish bilan bandlik: Mehnat bozorida ishga muhtoj bo'lgan oqilonalar va uning tarkibi hamda ish beruvchilar tomonidan ishga taklif qilinadigan ish lavhalari o'rtasida mos keladi. Bu, mehnat bozorining rivojlanishiga yordam beradi. Ishsizlikni kamaytirish: Mehnat bozorining rivojlanishi, ishsizlikni kamaytirishga yordam beradi, chunki ish bilan band bo'lgan oqilonalar ishga taklif qilinadi va mehnat bozorida ish mavjudligi oshadi. Samaradorligi: Mehnat bozori rivojlanishi, o'zgarish va o'sish potensialiga ega, ish beruvchilarning va oqilonalarning foydalanuvchilaridan, ish olish va ish berish imkoniyatlaridan ham foydalanishi mumkin. Bu, bir necha sohalarda ish va maoshini oshirishga yordam beradi va mehnat bozorini samarador va rivojlangan qilishga yordam beradi. Mehnat bozorining rivojlanishi bilan bog'liq tayanch iboralar, mehnat bozorini o'zgarish va o'sish imkoniyatlariga ega bo'lishiga yordam beradi va oqilonalarning va ish beruvchilarning hamkorligini oshirishga yordam beradi. Mehnat resurslaridan foydalanish yo‘llari va ularni xududlardagi o‘ziga xos xususiyatlari. (Tayanch iboralar: Mehnat resurslari; tarkibiy o‘zgarishlar; yangi ish joylari; xalqaro migratsiyani kengaytirish; hududiy xususiyatlar Mehnat resurslari - bu inson sifatida shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatga qo‘shilishining qiymati va foydalanishining muhim ahamiyatiga ega bo‘lgan fizik resurslar, kasb-hunar va malakalar bilan bog‘liq. Mehnat resurslaridan foydalanish yo‘llari: Tarkibiy o‘zgarishlar - insonlar ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatga qo‘shilishi bilan bog‘liq bo‘lgan tarkibiy o‘zgarishlar, mahsulotlarning ishlab chiqarish va sotish, huquqlarning va vakolatli kuchlarning tuzilishi, xalqaro migratsiyani kengaytirish va boshqalar. Yangi ish joylari - mehnat resurslaridan foydalanish uchun yangi ish joylari yaratish, mehnat yo‘llarining ijtimoiy-iqtisodiy ta’minoti va takomillashtirilishi va boshqalar. Xalqaro migratsiyani kengaytirish - mehnat resurslaridan foydalanishga ko‘maklash uchun xalqaro migratsiyani kengaytirish, qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, qishloq iqtisodiyotini ta’minlovchi ijtimoiy taminotni yaratish va boshqalar. Hududiy xususiyatlar - hududiy xususiyatlar, mehnat resurslaridan foydalanishga oid bo‘lgan malakalarning, kasb-hunarlarning va ijtimoiy-iqtisodiy faoliyatga qo‘shilishining hududiy xususiyatlari bilan bog‘liq. Bu hududiy xususiyatlar mehnat resurslaridan foydalanishga oid bo‘lgan ish joylarining yoki qishloq iqtisodiyoti va malakalarning turli hududiy xususiyatlariga qarab foydalanish ko‘rsatkichlari va xususiyatlariga bog‘liq bo‘lishi mumkin. Inson va mehnat resurslari hamda ishchi kuchining tarkibiy qismlari. (Tayanch iboralar: Inson resurslari; mehnat resurslari; ishchi kuchi). Inson resurslari deganda tashkilotning ishchi kuchini tashkil etuvchi va uning maqsad va vazifalariga erishish uchun qimmatli aktivlar hisoblangan shaxslar tushuniladi. Bunga boshlang'ich darajadan tortib to yuqori boshqaruvgacha bo'lgan barcha xodimlar, shuningdek, pudratchilar va vaqtinchalik ishchilar kiradi. Boshqa tomondan, mehnat resurslari ma'lum bir jug'rofiy hududda ishlashga tayyor va qodir bo'lgan odamlarning jami mavjud jamg'armasini bildiradi. Bunda mehnatga layoqatli aholining hammasi, ular hozirda ish bilan band yoki yo'qligidan qat'i nazar, o'z ichiga oladi. Ish kuchi deganda mehnat resurslarining faol band bo'lgan yoki ish izlayotgan qismi tushuniladi. U ish haqi yoki maosh uchun ishlayotgan yoki topilgan yoki topmaganligidan qat'i nazar, faol ish izlayotgan barcha odamlarni o'z ichiga oladi. Xulosa qilib aytganda, inson resurslari - bu tashkilot ichidagi odamlar, mehnat resurslari - geografik hududda mavjud bo'lgan odamlar va ishchi kuchi - bu aholining faol band bo'lgan yoki ish izlayotgan qismi. Mehnat salohiyatining tarkibiy qismlari. (Tayanch iboralar: Mehnat salohiyati; mehnat resurslari; ishchi kuchi; jamiyatning mehnat sohasidagi imkoniyat quvvatlari) Mehnat salohiyati - bu ishga oid fikr-munozara, norma va qoidalardan iborat bo'lgan jamiyatda ishga oid e'tiborni tarqatish, mehnatga qaratilgan qadr-qimmatni oshirish, ishchi kuchining yaxshi va salomatligini ta'minlash va jamiyatning ishga oid qobiliyatlarini yanada kuchaytirish maksadida amalga oshiriladigan faoliyatdir. Mehnat resurslari - insonlar, malaka, tashabbus, ma'lumot, boshqa resurslar va uning ko'payishida mehnat faoliyatini amalga oshirishga imkoniyat yaratadigan quvvatlar. Ishchi kuchi - bu insonlarning ishga qiziqish va mehnatga ehtiyoj, ishga o'zgarishga qobiliyat va yaxshi ish qilishga o'rgatilgan kuchidir. Jamiyatning mehnat sohasidagi imkoniyat quvvatlari - bu jamiyatning ishga oid qobiliyatlarini yanada kuchaytirish, maosh va mehnatga qiziqishga oid siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy quvvatlar, qonunchiliklar va huquqlarning tashkil etilganligidir. Bu quvvatlar mehnatni qadrlash, ishchi kuchining ta'sirchanligini oshirish va ishga qiziqishni kuchaytirishga yordam beradi. Oqilona bandlikni ta'minlashning shart-sharoitlari. (Tayanch iboralar: Ish bilan oqilona bandlik; ish bilan ta'minlash; shart-sharoitlar; xususiyatlar) Ish bilan oqilona bandlikni ta'minlashning shart-sharoitlarini ta'riflash uchun doimiy yangi malumot bo'lmaydi, ammo asosiy shartlar quyidagilardan iborat bo'lishi mumkin: Ishchi va ish boshqaruv tizimidagi huquqlarning to'g'ri tatbiq etilishi. Ishchi va ish boshqaruv tizimining o'ziga xos xususiyatlarini qamrab olgan holda o'ziga xos ta'minlash tizimining qabul qilinishi. O'z vaqtida o'qish, tashabbus, musofir bo'lish va turar joyga borish, xonada yashash, iste'mol, sag'bit va ijtimoiy guvohnomalarning ta'minlash shartlarining qamrab olgan holda qabul qilinishi. Ishchi va ish boshqaruv tizimidagi huquqlarning to'g'ri va adolatsiz tatbiq etilishi. O'z vaqtida ish bilan ta'minlash va xizmatlar, mahsulotlar va xizmatlar kiritish, ish bilan ta'minlash muhitini yaxshilash va ish bilan oqilona bandlikni ta'minlashning yana bir qator xususiyatlarini qamrab olgan holda qabul qilinishi. Ishsizlik paydo bo‘lishining asosiy sabablari. (Tayanch iboralar: Ishsizlik; paydo bo‘lishi; oqibatlari; asosiy sabablari; oldini olish.) Ishsizlik paydo bo'lishining asosiy sabablari: Teknologik o'zgarishlar: Texnologik ilovalarning yangi variantlarini ishga qo'yish boshqa variantlarni yo'qotishi. Sanoat rivojlanishi: Sanoatning xalqaro siyosatga muvofiq rivojlanishi. Iqtisodiy krizis: Iqtisodiy kuchayishlar, inflatsiya va qimor. Zamonaviy iqtisodiy modellar: Iqtisodiy tizimning o'zgarishlari. Xalqaro aloqa bo'yicha qo'llaniladigan siyosat: Xalqaro aloqa siyosatining o'zgarishi. Kompaniyalarning yerga qo'yilishi: Kompaniyalar yerga qo'yilishi. Iqtisodiy jihatdan bo'lmagan sabablar: Musofir, salomatlik, siyosiy va boshqa sabablar. Bu sabablardan tashqari, ishsizlik paydo bo'lishini oldini olish uchun kompaniyalar va hukumatlar ishga olgan ish qo'llab-quvvatlash va madaniy taraqqiyot bilan shug'ullanadilar. Mehnat resurslarini taqsimlanish muammolari. (Tayanch iboralar: Demografik xususiyatlar; ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish; mintaqaviy shart-sharoitlar; muammolar; hal etish) Mehnat resurslarini taqsimlanish muammolari: Demografik xususiyatlar - jamiyatdagi istiqomatli yosh va xizmat qiluvchi qismati jinsiy, ijtimoiy va ma'naviy xususiyatlariga asoslangan farqlar. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish - ishlab chiqarish, turizm va boshqa sahalarda ishlaydigan mehnat resurslarining kamligi yoki kundalik kuchayishlari. Mintaqaviy shart-sharoitlar - mehnat resurslarini taqsimlanishga qaratilgan qonun va normativ hujjatlar, jamiyatdagi taqsimlanishga qarshi turgan fikrlar. Muammolar - mehnat resurslarini taqsimlanish jarayonida qo'llaniladigan to'g'ri va adolatsiz qoidalar, xalqaro bozor bo'yicha to'qnashuvlar. Hal etish - mehnat resurslarini taqsimlanishga qaratilgan qonun va normativ hujjatlar, jamiyatning fikri va yosh ta'siridagi muammolarni hal etish uchun qo'llaniladigan usullar Turmush darajasi tushunchasi, uning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatgichlari. (Tayanch iboralar: Ish haqi, turmush darajasi, daromatlar, o‘lchash usullari, nominal va real daromadlar, inflyatsiya, indeksatsiya, xarajatlar, daromadlarning o‘zgarishi, daromadlar tarkibi) Turmush darajasi (socio-economic status, SES) - bu insanlar haqidagi tafakkur, ularning ish haqi, daromatlari, o‘zlashtirilgan usullari, ma'lumot va resurslari va uning boshqa ko'rsatgichlari bilan bog'liq o'zgaruvchilardan iboratdir. SES nominal va real daromatlarning, inflyatsiyaning, indeksatsiyaning, xarajatlar, daromadlarning o'zgarishlari va daromadlar tarkibiga asoslangan o'lchash usullari bilan o'lchangan. Turmush darajasi (Socio-Economic Status) - insanlar haqida o'zgaruvchilardan iborat tafakkurdir. Uning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy ko'rsatgichlari ish haqi, daromatlari, o'zlashtirilgan usullari, ma'lumot va resurslari bilan bog'liqdir. SES nominal daromadlar va real daromadlar (inflyatsiya va indeksatsiya orqali o'zgarishlari) bilan o'lchangan. Xarajatlar, daromadlar tarkibi va daromadlarning o'zgarishlari sES ni tasvir etish uchun qo'shimcha ko'rsatgichlardir. SES o'zgaruvchilarni birgalikda o'lchash uchun bir nechta o'lchash usullari mavjud. Korxonalarda mehnat unumdorligini o‘lchash xususiyatlari (Tayanch iboralar: korxonaning faoliyati, mehnat unumdorligi foyda, ishchi kuchi soni, ishlar chiqarilgan tovarlar miqdori, unga ketgan haqiqiy vaqt) Korxona mehnat unumdorligini o'lchash uchun quyidagi xususiyatlardan foydalanish mumkin: Korxona faoliyati (ishlanish bo'yicha, xarajatlar va kiritishlar miqdori) Mehnat unumdorligi foyda (ishchilar to'plami faol ishga ko'chishlariga qarab) Ishchi kuchining soni (ishchilar to'plami) Ishlar chiqarilgan tovarlar miqdori (ishchilar to'plami ishlagan tovarlarning miqdori) Unga ketgan haqiqiy vaqt (ishchilar to'plami ishlagan vaqtlarning real muddati) Mehnat unumdorligini o'lchash xususiyatlari batafsil o'rganilganda, quyidagi aspektlardan foydalanish mumkin: Korxona faoliyati: Korxona ishlanish bo'yicha faoliyati, xarajatlar va kiritishlar miqdori va ular orasida hisoblanadi. Bu faoliyat doirasida ishchilar to'plami korxona faoliyatini qisqartirishga qodir bo'ladi. Mehnat unumdorligi foyda: Mehnat unumdorligi foyda, ishchilar to'plami faol ishga ko'chishlariga qarab aniqlanadi. Faol ishga ko'chishlarining ortishi, mehnat unumdorligini o'lchash uchun quyidagi aspektlar bilan bog'liq bo'ladi: ishchilar kompaniyaga bag'ishlangan bo'lsa, ularning ishga qatnashish darajasi oshiriladi. Ishchi kuchining soni: Korxona ishchilar to'plami sonini o'lchash, mehnat unumdorligini o'lchash uchun quyidagi aspektlar bilan bog'liq bo'ladi: ishchilar soni oshishi, mehnat unumdorligini o'lchash uchun quyidagi aspektlar bilan bog'liq bo'ladi: ishchilar kompaniyaga bag'ishlangan bo'lsa, ularning ishga qatnashish darajasi oshiriladi. Ishlar chiqarilgan tovarlar miqdori: Korxona ishlar chiqarilgan tovarlar miqdorini o'lchash, mehnat unumdorligini o'lchash uchun quyidagi aspektlar bilan bog'liq bo'ladi: ishchilar to'plami ishlagan tovarlarning miqdori oshishi, mehnat unumdorligini o'lchash uchun quyidagi aspektlar bilan bog'liq bo'ladi: ishchilar kompaniyaga bag'ishlangan bo'lsa, ularning ishga qatnashish darajasi oshiriladi. Unga ketgan haqiqiy vaqt: Korxona ishlar chiqarilgan tovarlar miqdorini o'lchash, mehnat unumdorligini o'lchash uchun quyidagi aspektlar bilan bog'liq bo'ladi: ishchilar to'plami ishlagan vaqtlarning real muddati o'lchash, mehnat unumdorligini o'lchash uchun quyidagi aspektlar bilan bog'liq bo'ladi: ishchilar kompaniyaga bag'ishlangan bo'ls Respublika iqtisodiyotida malakali kadrlar (Tayanch iboralar:malakali kadrlar tayorlash siyosati, malakali kadrlarga bo‘lgan talab, chet davlatlarda tayorlash, respublikada yoshlar siyosati) Respublika iqtisodiyotidagi “Malakali kadrlar” deganda iqtisodiyotning rivojlanishi va yuksalishi uchun zarur bo‘lgan malakali kadrlar tushuniladi. Bunday kadrlarni tayyorlash siyosati, ularga bo‘lgan talab, xorijiy davlatlarda malaka oshirish, Respublikamizda olib borilayotgan yoshlar siyosati iqtisodiyotda malakali kadrlar yetishib chiqishiga ta’sir etuvchi omillardir. “Malakali kadrlar” “Respublika iqtisodiyoti” kontekstida, ehtimol, respublika iqtisodiyotidagi malakali yoki malakali ishchilarni nazarda tutsa kerak. “Malakali kadrlar tayorlash siyosati” atamasi ushbu malakali kadrlarni tayyorlash va rivojlantirish siyosatini anglatadi. Bu ishchilarga bo'lgan talab "malakali kadrlarga bo'lgan talab"da o'z ifodasini topgan. Xorijiy mamlakatlarda bu ishchilarni tayyorlash va rivojlantirish “chet davlatlarda tayorlash” deb yuritiladi. “Respublikada yoshlar siyosati” respublikadagi yoshlarga oid siyosatni nazarda tutsa kerak, bu esa malakali kadrlar yetishtirishga ham taalluqli bo‘lishi mumkin. Aholining kam ta'minlangan qismini manzilli ijtimoiy muhofaza qilish va uning samaradorligini oshirish yo‘llari. (Tayanch iboralar: Manzilli ijtimoiy muhofaza; iqtisodiy islohotlar; aholining nochor qismi; bolalar; talabalar; qariyalar; nogironlar; ishsizlar) Aholi manzilli ijtimoiy muhofaza qilish va uning samaradorligini oshirish yo'llari mavjud, bu yo'llarning orasida bolalar, talabalar, qariyalar, nogironlar va ishsizlar ham kiradi. Iqtisodiy islohotlar ham manzilli ijtimoiy muhofaza qilish va uning samaradorligini oshirishga qo'shiladi. Aholing nochor qismi ham bu borada ishtirok etadi. "Aholining kam ta'minlangan qismini manzilli ijtimoiy muhofaza qilish va uning samaradorligini oshirish yo'llari" mavzusida so'zlanadigan mantiqiy ma'lumotlarga ko'ra, aholi kam ta'minlangan qismi, masalan bolalar, talabalar, qariyalar, nogironlar va ishsizlar manzilli ijtimoiy muhofazani qilish va uning samaradorligini oshirishga harakat qiladi. Bu faoliyat iqtisodiy islohotlar yordamida ham amalga oshiriladi. Aholing nochor qismi ham bu borada ishtirok etadi. Shuning uchun ham aholining barcha qismlari manzilli ijtimoiy muhofazani qilish va uning samaradorligini oshirishga harakat qiladi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini o‘zgarishi. (Tayanch iboralar: Mehnat; ijtimoiy munosabatlar; zamonaviy ishlab chiqarish; fan-texnika taraqqiyoti; mehnat munosabatlari) Globallashuv, texnologik taraqqiyot, mehnat xarakteridagi o‘zgarishlar mehnat munosabatlarini o‘zgartirmoqda. Yangi texnologiyalarning rivojlanishi, avtomatlashtirish va raqobatning kuchayishi an'anaviy mehnat munosabatlariga ta'sir ko'rsatib, an'anaviy mehnat shakllaridan yanada moslashuvchan, nostandart bandlik tartiblariga o'tishga olib keldi. Bundan tashqari, gig iqtisodining o'sishi va masofadan ishlashning ko'payishi ish va mehnat munosabatlarining tabiatini yanada o'zgartirdi. Mehnat munosabatlarining o'zgarishi deganda turli xil ijtimoiy, iqtisodiy va texnologik omillar natijasida ishchilar va ish beruvchilar o'rtasidagi munosabatlarda sodir bo'ladigan o'zgarishlar tushuniladi. Globallashuvning kuchayishi, yangi texnologiyalar va ishlarni bajarish usullarining o'zgarishi bu o'zgarishlarga yordam berdi. Eng muhim o'zgarishlardan biri an'anaviy mehnat munosabatlaridan yanada moslashuvchan, nostandart tartiblarga o'tish bo'ldi. Bunga ishchilar qisqa muddatli, loyiha asosidagi ishlar bilan shug'ullanadigan gig-iqtisodning yuksalishi, shuningdek, masofadan ishlashning ko'payishi kiradi. Bu oʻzgarishlar ishchilar vakilligi va jamoaviy muzokaralarning anʼanaviy shakllariga qarshi chiqdi va ishchilar vakilligi va himoyasining yangi shakllarini rivojlanishiga olib keldi. Mehnat munosabatlarining o'zgarishi ishchilar uchun yangi imkoniyatlar yaratgan bo'lsa-da, yangi vazifalarni ham keltirib chiqardi. Masalan, ish bilan ta’minlanmaganlik, ish haqining turg‘unligi, savdolashish qobiliyatining pasayishi keng tarqalgan. Ushbu muammolarni hal qilish uchun hukumatlar ishchilar huquqlarini himoya qilish va ishning o'zgaruvchan tabiati ishchilar va ish beruvchilar uchun foydali bo'lishini ta'minlash uchun mehnat qonunlari va qoidalarini yangilashlari muhim ahamiyatga ega. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, mehnat munosabatlarining o'zgarishi murakkab jarayon bo'lib, uni ko'plab omillar, jumladan, globallashuv, texnologik taraqqiyot va mehnat xarakteridagi o'zgarishlar boshqaradi. Hukumatlar, ishchilar va ish beruvchilar uchun bu o‘zgarishlar hamma uchun adolatli va adolatli mehnat munosabatlariga olib kelishini ta’minlash uchun birgalikda ishlashi muhim. Mehnatni tashkil etishning tarkibi. (Tayanch iboralar: Mehnatni tashkil etish; muammolar; ularning tarkibi; muammolarni hal etish yo‘llari Mehnatni tashkil etish jarayoni odatda biznes ehtiyojlari va talablarini aniqlash, xodimlarni yollash va tanlash, bandlik shartlari va shartlarini muhokama qilish, o'qitish va qo'llab-quvvatlashni o'z ichiga olgan bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi. Ehtiyojlar va talablarni aniqlash: Bu biznes ehtiyojlarini baholash va ushbu ehtiyojlarni qondirish uchun zarur bo'lgan ishchi turini aniqlashni o'z ichiga oladi. Xodimlarni yollash va tanlash: Bu ish o'rinlari haqida e'lon qilish, arizalar va rezyumelarni ko'rib chiqish, suhbatlar o'tkazish va yakuniy tanlovni o'z ichiga oladi. Ishga qabul qilish shartlari va shartlarini muzokara qilish: Bu tovon, imtiyozlar, ish vaqti, ish majburiyatlari va mehnat munosabatlarining boshqa shartlari va shartlarini aniqlashni o'z ichiga oladi. Ta'lim va qo'llab-quvvatlash: Bu yangi xodimlarni o'z ishlarini samarali bajarishlari uchun zarur bo'lgan o'qitish va qo'llab-quvvatlash bilan ta'minlashni hamda ularning xodimlar sifatida o'z huquq va majburiyatlarini bilishlarini ta'minlashni o'z ichiga oladi. Mehnatni tashkil etish jarayonidagi qiyinchiliklar munosib nomzodlarni topish, adolatli va raqobatbardosh kompensatsiya paketlari bo'yicha muzokaralar olib borish, tegishli o'qitish va qo'llab-quvvatlashni o'z ichiga olishi mumkin. Ushbu muammolarni hal qilish uchun korxonalar bandlik agentliklari bilan hamkorlik qilish, moslashuvchan ish tartibini taklif qilish va xodimlar uchun doimiy trening va rivojlanish imkoniyatlarini taqdim etish kabi turli strategiyalardan foydalanishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, mehnatni tashkil etish jarayoni bir necha bosqichlarni o'z ichiga oladi va imkoniyatlar va qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Tadbirkorlik subyektlari ushbu jarayonga ehtiyotkorlik bilan yondashishi, ularga munosib xodimlarni topishi, samarali va o‘zaro manfaatli mehnat munosabatlarini yo‘lga qo‘yishi muhim ahamiyatga ega. Ish vaqtidan foydalanishning tahlili. (Tayanch iboralar: Ish vaqti; undan foydalanish; tahlil etish turlari) "Ish vaqtidan foydalanish" ni tahlil etish uchun bir nechta usullar mavjud: Zamonaviy statistik va analitik: bu ish vaqti istifodasi, faoliyat va malaka bo'yicha rivojlangan statistik va analitiklar bilan tahlil qilinadi. Ishchilar bilan anketa va suhbatlar: ishchilar ish vaqtini qanday ishlatishlarini, ularning fikrlari va tavsiyalarini aytishlari mumkin. Ish vaqtini tekshirish va rejalashtirish: ish vaqti ishchilar faoliyatini va malakasini tekshirib, undan foydalanish darajasini tahlil qilish mumkin. Bu usullar ish vaqtini undan foydalanish sifatini aniqlash, kamroq bo'lgan vaqtlarni topish va ish vaqtini optimallashtirishga yordam beradi Mehnatni tashkil etishning samarali usullari. (Tayanch iboralar: Mehnatni tashkil etish; mehnat taqsimoti; mehnat kooperatsiyasi; samarali usullar; foydalanish) Mehnatni tashkil etishning samarali usullari: Mehnat taqsimoti: ishchilarning vazifalari va faoliyatini qat'iy belgilash. Mehnat kooperatsiyasi: ishchilar arasidagi yaxshi aloqa va hamkorlik. Foydalanish: ishchilarning kompetensiyalari va bilimini doimo oshirish. Motivatsiya: ishchilarning mehnatga yuksak motivatsiyasi va ishga qiziqishini taminlash. Rol modeli: liderlik va uning ishchilarga namoyon bo'lishi. Feedback: ishchilarga murojaat va o'zgarishlar haqida o'ylab o'tish. Mehnatni tashkil etishning samarali usullari haqida batafsil: Mehnat taqsimoti: Bu usul ishchilarning vazifalarini, faoliyatini va mavjud resurslarini belgilash va taqsimlashini ta'minlaydi. Bu, ishchilarning kompetensiyalarini foydalanish va ish faoliyatini optimallashtirishga yordam beradi. Mehnat kooperatsiyasi: Bu usul ishchilar arasidagi aloqa va hamkorlikni rivojlantirishga yordam beradi. Bu, ishchilarning kundalik aloqalari va hamkorliklari orqali mehnatning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Foydalanish: Bu usul ishchilarning kompetensiyalarini doimo oshirish va ularning bilimini va tajribalarini ish faoliyatida foydalanishga imkon beradi. Bu, ishchilarning faoliyatini yanada samarali va qulaylashtirishga yordam beradi. Motivatsiya: Bu usul ishchilarga yuksak motivatsiyani taminlashga yordam beradi. Ishga qiziqish va mehnatga yuksak motivatsiya ishchilarning faoliyatini yanada samarali va qulaylashtirishga yordam beradi. Rol modeli: Bu usul liderlikni taminlashga yordam beradi. Liderlar ishchilarga yuqori mohiyatga ega bo'lishi va ularning faoliyatini yanada samarali va qulaylashtirishga yordam beradi. Feedback: Bu usul ishchilarga o'zgarishlar haqida o'ylab o'tishga yordam beradi. Ishchilarga murojaat va o'zgarishlar haqida o'ylab o'tish ishchilarning faoliyatini qulaylashtirish va samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish. (Tayanch iboralar: Ish bilan bandlik; mehnatni tashkil etish; mehnatga haq to‘lash; mehnatga moslashuv) "Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish" mavzusi bo'yicha, bu munosabatlar bandliklar asosida tashkil etiladi. Birov ish bilan bandlik mavjud bo'lishi lozim, va uning ehtiyojlari mehnatni tashkil etish va mehnatga haq to'lash maqsadlariga asoslangan. Mehnatga moslashuv vakolatlarining tuzilishi ham ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil etishning muhim bir qismi hisoblanadi. "Ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil qilish" mavzusi bo'yicha, bu munosabatlar bandliklar asosida tashkil etiladi. Birov ish bilan bandlik mavjud bo'lishi lozim, va uning ehtiyojlari mehnatni tashkil etish va mehnatga haq to'lash maqsadlariga asoslangan. Mehnatga moslashuv vakolatlarining tuzilishi ham ijtimoiy-mehnat munosabatlarini tashkil etishning muhim bir qismi hisoblanadi. Mehnat bozori tushunchasi (Tayanch iboralar:mehnat bozori, ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati, shakllanishi, ishchi kuchi, talab va taklif) Mehnat bozori - bu ijtimoiy-iqtisodiy jarayon bo'lib, ishchilarning mehnat yo'llari va ishchilarning talab va takliflariga bo'yicha o'rtacha qiymat bilan o'zgarishga o'rganishidir. Mehnat bozori shakllanishi - ishchilar va ishchi kuchlari o'rtasida mavjud mehnat yo'llarining sotib olish va sotish bo'yicha sarmoya qiymatlarining o'zgarishiga asoslangan bo'ladi. Ishchi kuchlari - mehnat yo'llarini sotib olishga qiziqish bor ishchilarning guruhidir. Talab va taklif - ishchilarning iste'mol qiladigan mehnat yo'llariga bo'yicha talab va takliflarini ifodalaydi. Korxonada mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarini prognozlashtirish asoslari. (Tayanch iboralar: Mehnat unumdorligi; ko‘rsatkichlari; prognozlashtirish; nazariy asoslar) Korxonada mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini prognozlashtirish uchun nazariy asoslar: iqtisodiy ko'rsatkichlar, masalan, ish o'rinlari, ish payti va bevosita bozor ko'rinishi; siyosiy o'zgarishlar, huquqiy hujjatlar va qonunlar; texnologik innovatsiyalar va uning muhimligi biznes jihatidan; mamlakatlararo aloqa va xalqaro savdo; mehnat jamiyati, ijtimoiy rivojlanish va inson huquqlari; xarajatlar va investitsiyalar muhitining o'zgarishlari. Bu asoslar mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarini to'g'ri prognozlash uchun foydalaniladi. Xodimlarning mehnatga bo‘lgan munosabatini tavsiflovchi elementlar. (Tayanch iboralar: Mehnatga munosabat; mehnat faoliyati; mehnat muomalasi sabablari; real mehnat muomalasi; mehnatga baho berish ) Mehnatga bo'lgan xodimlarning munosabati mehnatga baho berish, mehnat faoliyati, real mehnat muomalasi, mehnat muomalasi sabablari va mehnatga munosabat tayanch iboralari orqali tavsiflangan bo'lishi mumkin. Mehnatga baho berish: Xodimlarning mehnatga qanday baho berishini tushuntiradi. Mehnat faoliyati: Xodimlarning vaqtini va energiyasini qanday sarfladiklarini ko'rsatadi. Real mehnat muomalasi: Xodimlarning mehnatga qanday borishlarini, ishga qanday qatnashishlarini ko'rsatadi. Mehnat muomalasi sabablari: Xodimlarning mehnatga qanday qatnashishlarini ta'minlovchi ko'plab sabablarni tushuntiradi. Mehnatga munosabat: Xodimlarning mehnat haqida qanday fikrlanganligini, mehnatga qanday borishlarini ko'rsatadi. Download 201.84 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|