Farg'ona politexnika instituti mexanika mashinasozlik fakulteti s 6 b 21 tmj guruh talabasi abbosxonov azamxonning myta fanidan bajargan

A=F(x
1
,x
2
, ...... , x
n
), 
bu yerda F - funksional boglanish; x
1
,x
2
, ...... , x
n
- bevosita ulchash yuli bilan topilgan
kattaliklarning kiymatalari. Birlikda ulchash usuli sunggi paytlarda keng tarkalmokda. Masalan, 
murakkab, kup komponentli aralashmalarni taxlil qilishda shu usul kullaniladi. Xisoblash 
texnikasi vositalarining rivojlanishi bilan bu ulchash turining kullanilishi yana xam kengaydi. 
Asosan ulchash asboblari ulchanayotgan kattaliklar turiga kura quyidagicha 
klassifikatsiyalanadi: temperaturani ulchash asboblari, mikdor va sarflarni ulchash asboblari, 
satxni ulchash asboblari, modda tarkibini (zichlik, namlik, kovushoklik, gazlar tarkibi va 
boshqalar) ulchash asboblari. 
Asosiy asboblar klassifikatsiyasiga kushimcha bo‘lgan ushbu asboblar quyidagicha 
guruxlarga bo‘linadi: 
1. Vazifasi jixatdan texnikaviy (ishlovchi), nazorat kiluvchi, laboratoriya, namunali va 
etalon asboblar. 
2. Xisob usuli jixatdan ulchashni boshqaradigan (komparator), kursatuvchi, uziyozar (kayd 
kiluvchi), jamlovchi (integrallovchi) va murakkab asboblar. 
3. Ishlash prinsipi buyicha - mexanikaviy, elektrik, gidravlik, pnevmatik, ximiyaviy, 
radiaktiv va boshqa asboblar. 
4. Urnatish joyiga karab maxalliy, distansion asboblar. 
5. Kullanilish xarakteri eixatdan operativ, xisobot asboblari. 
6. Ishlash sharoiti jixatdan statsionar va kuchma asboblar. 
7. Gabaritlari jixatdan normal, kichik gabaritli va juda kichik asboblar. 
Asboblarning deyarli xammasi yuqoridagi guruxlardan xar biriga tegishli bo‘lishi, 
masalan, termometr texnikaviy, uziyozar, elektrli va xokazo bo‘lishi mumkin. 
Temperaturani ulchash asboblari. 
Ishlash prinsipi jixatdan temperaturani ulchash asboblari quyidagi guruxlarga bo‘linadi 
(GOST 13417 - 87 buyicha): 
1. Kengayish termometrlari. Bu termometrlar temperatura o‘zgarishidagi suyuklik yoki 
kattik jismlar xajmi yoxut chizikli ulchovlarining o‘zgarishiga asoslangan. Ular 200
0
S+750
0
S 
gacha oralikdagi temperaturani ulchash uchun ishlatiladi. Shundan yasalgan suyuklikli, dilatometr 
va bimetalli termometrlar mavjud. 
2. Monometrik termometrlar. Bu asboblar moddalar xajmi uzgarmas bo‘lganda 
temperatura o‘zgarishida bosimning o‘zgarishiga asoslangan. 
Monometrik termometrlar texnikaviy asbob bo‘lib, termosistemaning ish moddasi 
jixatidan gazli, suyuklikli va kondension (bug suyuklikli) termometrlarga bo‘linadi. 
Bu asboblar - 150
0
S dan +600
0
S gacha bo‘lgan suyuk va gazsimon muxitlar 
temperaturasini ulchash uchun kullaniladi. 
Maxsus tuldirgichli termometrlar 100
0
S dan 1000
0
S gacha bo‘lgan temperaturani 
ulchashga muljallangan (GOST 8624-89). Bu asboblar kursatuvchi va uziyozar kilib ishlanadi. 
Monometrik termometrlar sanoatda keng kullaniladi xamda portlash xavfi bor joylarda 
ishlatilishi mumkin. 
3. Temperatura tahsirida uzgargan termoelektr yurituvchi kuchning o‘zgarishiga 
asoslangan termoelektrik termometrlar. 
Bu asboblar - 200
0
S dan+2500
0
S gacha bo‘lgan temperaturalarni ulchashda texnikaning 
turli soxalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng kulllaniladi. 
4. Utkazgich va yarim utkazgichlarning temperaturasi o‘zgarishi sababli elektr 
karshilikning o‘zgarishiga asoslangan karshilik termometrlari. Bu asbobning issiklik sezgir 
elementi diametri 0,05

0,07 mm ga teng platina simdan (TSP) yoki diametri 0,1 mm ga teng toza 

---

mis elektrolit simdan (TSM) ishlanadi. Karshilik termometrlari - 200
0
S dan+650
0
S gacha bo‘lgan 
temperaturalarni ulchashga muljallangan. 
5. Nurlanish termometrlari. Ular orasida eng kup tarkalganlari: a) optik pirometrlar - issik 
jismning ravshanligini ulchash asbobi; b) rangli pirometrlar (spektral nisbat pirometrlari), jismning 
issilikdan nurlanish spektoridagi energiyaning taksimlanishini ulchashga asoslangan; v) radiatsion 
pirometrlar - issik jism nurlanishining kuvvatini ulchashga asoslangshan. 
Nurlanish pirometrlarining ishlash prinsipi kizitilgan jismning issiklik tahsirida 
nurlanishidan foydalanishga asoslangan. 
Optik pirometrlarning ishlash prinsipi temperaturasi ulchanayotgan jismning nurlanish 
ravshanligini etalon jismlarning monoxromatik (bir rangli) nurlanish ravshanligi bilan 
solishtirishga asoslangan. Ularning temperaturasini ulchash diapazoni 800
0
S dan 10000
0
S gacha. 
Yul quyiladigan asosiy xatolar chegarasi

1,5% dan oshmaydi. 
Bosim va siyraklanishni ulchash asboblari.
Ulchanayotgan kattalikning turiga kura bosim yoki siyraklanishni ulchaydigan asboblar 
quyidagilardan iborat: 
1. Monometr - absolg‘yut va ortikcha bosimni ulchaydigan asbob. 
2. Barometr - atmosferada xavoning barometrik bosimini ulchash uchun ishlatiladigan 
asbob. 
3. Vakummetr - siyraklanishni (vakuumni) ulchash uchun ishlatiladi. 
4. Manovakuummetr - ortikcha bosim va vakuumni ulchaydigan asbob. 
5. Naporomer (manometr) - kichik xajmdagi ortikcha bosimni ulchadigan asbob. 
6. Tyagomer - kichik xajmdagi siyraklanishni ulchaydigan asbob. 
7. Tyagonaporomer - kichik kiymatli bosim va siyraklanishni ulchash uchun ishlatiladi. 
8. Differensial manometrlar - ikki bosim ayirmasini (bosimning o‘zgarishi) ulchaydigan 
asbob. 
Ishlash prinsipi jixatdan bosimni ulchaydigan asboblar quyidagi guruxlarga bo‘linadi: 
1. 
Ulchanayotgan 
bosimning 
suyuklik 
ustunining 
gtdrostatik 
bosimi 
bilan 
muvozanatlashga asoslangan suyuklikli asboblar; 
2. Yuk-porshenli manometrlar - bo‘larda ulchanadigan bosim porshenga kursatiladigan 
tashki kuch orkali muvozanatlanadi; 
3. Deformatsion (prujinali) manometrlar - ularda ulchanadigan bosim turli elastik 
elementlarning deformatsiyasi yoki ularning kuchi buyicha aniklanadi; 
4. Elektrik asboblarda bosim elektr kattalikka aylanadi. 
Bosimni ulchash chegarasi 98,1 dan 392,4 n/m
2
gacha, aniklik klassi esa 1,5. Yul 
quyiladigan xatosi 

2%. 
Modda sarfini va mikdorini ulchash asboblari. 
Ulchanayotgan moddaning turiga kura bu asboblar suv, gaz, mazut, bug va xakozolarni 
ulchagichlarga bo‘linadi. 
Sarf ulchagichlar ishlash prinsipi jitxatdan quyidagi guruxlarga bo‘linadi: 
1. Bosim farklari uzgaruvchan sarf ulchagichlar.
Sarfni bosim kamayishi uzgaruvchan sarf ulchagichlar orkali ulchash usuli modda 
potensial energiyasining (statik bosimi) truboprovoddagi toraygan qismidan utishidagi 
o‘zgarishiga asoslangan. 
Suyuklik, gaz va buglarning sarfini ulchash uchun toraytirish kurilmasi sifatida standartli 
diafragmalar, soplolar, Venturi soplosi va Venturi trubasi ishlatiladi. 
2. Bosim farklari uzgarmas sarf ulchagichlar.
Bu sarf ulchagichlar rotametrlar laboratoriya sharoitlarida va sanoatda keng ishlatilib, toza 
va oz mikdorda ishlatilgan bir jinsli suyuklik va gazlarning ravon uzgaruvchan xajmli sarfini 
ulchashga muljallangan (GOST 13045-87). Bo‘lar gazoanalizator va boshqa asboblarda sarf 
indiqator i sifatida xam ishlatiladi. 
Asbobning ishlash prinsipi ulchanayotgan muxit okimining pastdan yuqoriga utishida 
konus trubka ichiga joylashgan kalkovichning vertikal siljishiga asoslangan. 

---

3. Uzgaruvchan satxli sarf ulchagichlar. 
Bu asboblarning ishlash prinsipi suyuklikning idish tubidagi yoki uning yon devorlaridagi 
teshikdan erkin okib chikishdagi satxni ulchashga asoslangan. 
Bu asboblar sanoatda juda agressiv suyukliklar sarfini ulchashda ishlatiladi. 
4. Tezlik bosimi sarf ulchagichlari. 
Tezlik bosimi buyicha sarfni ulchash dinamik bosimning ulchanayotgan muxit okimi 
tezligiga boglikligiga asoslangan. 
5. Induksion sarf ulchagichlar. 
Induksion (elektromagnit) sarf ulchagichlarning ishlash prinsipi tashki magnit maydon 
tahsirida elektr tokini uzgaruvchi suyuklik okimida xosil bo‘lgan E.Yu.K. ulchashga asoslangan. 
6. Ionizatsion, ulg‘tratovush va kalorimetrik sarf ulchagichlar. 
Gazlar sarfini ulchash uchun ulchashning ionizatsion usulidan foydalanish mumkin. Bu 
usul truboprovoddan utayotgan gazlarning radiaktiv nurlanish manbalari yordamida davriy 
ionlanishga asoslangan.