Farmatsevtika o‟quv instituti talabalari uchun adabiyoti

Fizik  xossalari.    Azot  rangsiz  gaz,  hidi  va  mazasi  yo‘q.    Bir  litr  suvda  23,3  ml    azot 
eriydi.  Uning  qaynash  harorati  -198
o
S.    Azot  molekulasi  juda  barqaror  hatto  3000 
o
S  da  ham 
parchalanmaydi (1% atrofida parchalanadi). 
Olinishi.  Sanoat  miqyosida    havodan  fraksion  haydab  olinadi.  Haydash  paytida  avval 
azot (-195 
o
S), so‘ngra kislorod haydaladi (-183
o
S). Olingan azot tarkibida oz miqdorda kislorod 
aralashgan  bo‘lib,  uni  tozalash  uchun  gazlar  aralashmasi  qizdirilgan  mis  qirindilaridan 
o‘tkaziladi. 
Laboratoriyada azot olish uchun ammoniy nitrit parchalanadi: 
                   NH
4
NO
2
=N
2
+2H
2
O 
Agar  ammiak  qizdirilgan  mis(I)  oksidi  ustidan  o‘tkazilsa  ham  azot  hosil  bo‘ladi:                               
t
0
 
      2NH
3
 + 3CuO = N
2
 + 3Cu + 3H
2
O 
Eng toza azot metallarning nitridlarini parchalash orqali olinishi mumkin: 
                    2Na
3
N=6Na+N
2
   
Gidrazinnig  qizdirilganda  parchalanishi  ham  laboratoriyada  azot  olishga  imkon  beradi:                                       
t
0
 
                                 NH
2
-NH
2
 

 2H
2 
+ N
2
   
Kimyoviy  xossalari.  Azot  molekulasi  ikki  atomli    (:N

N:)  .  Molekulaning  atomlarga 
parchalanish energiyasi 940 kJ/mol. 3000 
o
S da faqat 0,1% parchalanadi. U kimyoviy raksiyaga 
kirishmaslikda inert gazlarga o‘xshab ketadi.                  
Lekin ba'zi mikroorganizmlar azotni o‘zlashtirish xossasiga ega, bunda murakkab organik 
o‘git hosil bo‘ladi. 
Odatdagi haroratda azot faqat litiy bilan ta‘sirlashadi va  uning nitridini hosil qiladi: 
                  N
2
 + 6Li = 2Li
3
N 
Qizdirilganda oson boshqa metallarning nitridlari hosil bo‘ladi: 
                 6Na+N
2
=2Na
3
N                    3Ca+N
2
=Ca
3
N
2
 
Ishqoriy va ishqoriy – yer  metallari nitridlari kristall moddalar suvda oson gidrolizlanadi: 
                  Na
3
N+3H
2
O=3NaOH+NH
3
  
Metallardan tashqari nitridlar metallmaslar bilan ham hosil bo‘ladi: 
 
                        Si
3
N
4
, P
3
N
5
, BN, Ge
3
N
4 
2000-3000 
o
S da suyuqlanadigan  polimer moddlardir.  d-elementlarning nitridlari o‘zgaruvchan 
tarkibga  ega  bo‘lib,  ular  metallik  xossalarga  ega.    Bunday  nitridlar  juda  qattiq,    qiyin 
suyuqlanadi.  Ular  suv,    kislota  va  ishqorlar  hamda  oksidlovchilar    ta‘siriga  chidamli 
hisoblanadi.Masalan,TiN (3220 
o
S), HfN (2982
o
S), TaN (3090
o
S).  
Azot va kislorodning o‘zaro ta‘siri qaytar reaksiya bo‘lib 1500
o
S dagina sezilarli tezlikda 
ketadi va azot(II) oksidi hosil bo‘ladi:  
                N
2
+O
2

2NO  +  

H 
Azotga,  xlor, ozon va ftor ta‘sir etmaydi.  Azotning vodorod bilan o‘zaro ta‘siri  yuqori  
haroratda va qaytar tarzda sodir bo‘lib, bunda ammiak hosil bo‘ladi: 
                  N
2
+3H
2

2NH
3
 
Agar elektrod ko‘mir bo‘lsa, azot  atmosferasida vodorod ishtirokida 33 % HCN    hosil 
bo‘ladi. 
 
Kalsiy karbidi va azot ishtirokida    kalsiy sianamidi hosil bo‘ladi: 
         CaC
2
 + N
2
 = CaCN
2
 + C  
Ishlatilishi.  Azotning  ishlatilishi    ammiak,  nitrat  kislita  va  azotli  o‘g‘itlar  olishda  xom 
ashyo sifatida qo‘llanilishidir. 
 
 
 

 
 
210 
 
 
 
 
 
                    24.2. Azotning  vodorodli birikmalari 
 
Azotning vodorod bilan to‘rtta asosiy birikmasi bor: 
 
NH
3 
-  ammiak,  H
2
N-NH
2 
-  gidrazin,  NH
2
OH-gidroksilamin,  H[N
3
]
 
-  azotovodorod 
kislotasi (triazid). 
Ammiak. NH
3 
- tabiatda ko‘p miqdorda oqsil moddalar tarkibida, ammoniy tuzlari holida 
uchraydi. NH
3
- rangsiz gaz, o‘siga xos hidi bor. Qaynash  harorati  
-33,4
0
S, d=0,77 g/l. 1 litr   ammiak= 0.7709 gr. 
 
           >tº 
2NH
3
 ↔  N
2
 + 3H
2     
-46,19 kJ 
 
 
 
 
 
 
H 
 
  H 
: N  H   
 
          N        107,5ºS        
  H                                    
 
 
 
 
H 
 
H 
      NH
3
  molekulasida  azot  atomi  sp
3
  gibridlangan,  gibrid  orbitallardan  birida    bir  juft 
elektron joylashgan. Molekula qutbli 

=1,46 D. Molekula uch yoqli piramida tuzilishga ega. 
 
Ammiak qaytaruvchi va u kislorod atmosferasida oksidlanadi: 
 
4NH
3
 + 3O
2 
= 6H
2
O + 2N
2
 
          Agar ammiakni (800
o
S) oksidlanishi katalizator ishtirokida (Pt-Rh) amalga oshsa: 
 
4NH
3 
+ 5O
2   

 6H
2
O + 4NO 
          NO dan, NO
2
 va undan HNO
3
 olinadi.  
         Ammiakdan yod ta‘sir etish orqali yod nitride (NI
3
) olinadi: 
 
NH
3 
+ 3J
2 
= 3HJ + NI
3 
 
          Yod nitridi ammiak bilan ta‘sir etadi:  
 
NJ
3
 + NH
3 
= NH
3

NJ
3
 
  
3NH
3
 + 3HJ = 3NH
4
J 
Ammiak  xlor  yoki brom  atmosferasida oksidlansa: 
 
2NH
3
 + 3Cl
2 
= N
2
 + 6HCl 
2NH
3
 + 3Br
2 
= N
2
   +6HBr 
  
Ammiak  300
0
S  qizdirilgan  KClO
3
  ustidan  NaOH  ishtirokida  o‘tkazilsa,  NO
3
-
 
gacha 
oksidlanadi. 
3NH
3
 + 4KClO
3
 + 3NaOH = 3NaNO
3
 + 4KCl + 6H
2
O 
  
 
Ammiak    kompleks  birikmalar  hosil  qilishi  mumkin,  chunki  unda    2  ta  bo‘linmagan 
elektronlar jufti mavjud. 
[NH
3
]

HCl  ammoniy tuzlari 
[Ag(NH
3
)
2
]Cl, [Cu(NH
3
)
4
]SO
4 
 kompleks ammiakatlar  hosil bo‘ladi. 
NH
3
 + H
2
O= [NH
4
]
+
 + OH
-
  kuchsiz ishqor 
         Ammiakning olinishi. Labaratoriyada ammoniyli tuzlarga ohak ta‘si ettiriladi: 
        (NH
4
)
2
SO
4
 + Ca(OH)
2
 = 2H
2
O + 2NH
3

+ CaSO
4
 
        2NH
4
Cl + CaO =   2NH
3

 + CaCl
2
 + H
2
O 
        Nitridlar gidrolizida ham ammiak hosil bo‘ladi: 
         Mg
3
N
2
 + 6H
2
O = 3Mg(OH)
2 
+ 2NH
3 

 
Sanoatda ammiak toshko‘mirni koksga aylantirganda hosil bo‘ladi. 
          Azot va vodoroddan ammiak sintez qilish Taber usuli ham deyiladi: 
3H
2
 + N
2
 
 
2NH
3
 + 46.19 kJ./mol 

 
 
211 
 
46-jadval.Ammiak hosil bo‘lishining bosinga  bog‘liqligi 
t
0
 
1atm 
100 atm 
1000 atm 
200 
15,30 
80,6 
98,3 
600 
0,049 
4,5 
31,4 
1000 
0,0044 
0,44 
< 12,9 
 
Odatda  bu  jarayonda  harorat  500-600ºS,  bosim  1000  atm,  katalizator-temir  va 
promotorlar  sifatida  K
2
O+Al
2
O
3
  qo‘shiladi  (46-jadval).  Bosimning  ortishi  va  haroratning 
pasayishi muvozanatni ammiak hosil bo‘lish tarafiga qarab suradi. Reaksiyaga kirishmagan azot 
va vodorod yana reaksion sistemaga kiritiladi. 
         Franko va Karlo usuli kalsiy sianamidga suv bugi ta'siriga asoslangan: 
     CaCN
2
 + 3H
2
O = CaCO
3
 

+ 2NH
3
 
                  CaCN
2
  –  g‘o‘zani  defolianti  (bargini  to‘kuvchi)  sifatida  ishlatiladi.  Uni  olish  uchun 
ohaktoshga ko‘mir ta‘sir ettiriladi: 
         CaCO
3
 + 4C = CaC
2
 + 3CO 
          Hosil  bo‘lgan  karbidlarga  elektr  yoyi  ishtirokida  azot  ta‘sir  ettirilganda  kalsiy  sianamidi 
hosil bo‘ladi: 
          CaC
2
 + N
2
 = CaCN
2
 + C  
 
 
                    Nitridlardan  alyuminiy  nitridini  gidrolizlanishi  ham  texnik  ahamiyatga  ega  bo‘lib  bu 
usulda( Erlek usuli) ham ammiak olinadi:  
          AlN + 3H
2
O = Al(OH)
3
 + NH
3
 
                    Nitridlar –  azoining har xil elementlar bilan birikmasi. d - elementlarning nitridlari  yuqori 
qattiqlikka  ega.  Ular  harorat  ta‘siriga  chidamli  va  yuqori  mustahkamlikka  ega:  VN  –  Tc  = 
2300ºS, ZnN – Tc = 2588ºS, TaN – Tc = 3087ºS. 
Ishlatilishi:  Ammiak  ko‘p  biikmalar  olish  uchun  zaruriy  xom  ashyo,  masalan:  HNO
3
, 
(NH
4
)
2
SO
4
,  NH
4
NO
3
    olish  uchun    sarflanadi.  Bundan  tashqari  ammiak  soda  (Solvey  usuli), 
mochevina CO(NH
2
)
2  
va nashatir spirti (1O% li NH
4
OH) olish uchun ham sarflanadi). 
           Natriy  amid  -  NaNH
2
,  rangsiz  kristall.  Suyuqlanish  harorati    210ºS.  Natriyning  suyuq 
ammiak bilan ta‘siri orqali olinadi: 
                2Na +     2NH
3
=2NaNH
2
 + H
2

  
               2NaNH
2
 + 2Na = 2Na
2
HN + H
2

    
               2Na
2
NH +2Na= 2Na
3
N + H
2

 
NaNH
2
-natriy amidi, Na
2
NH- natriy imidi, Na
3
N-natriy nitrid  hosil bo‘ladi. 
                                                      
Ammoniyning  hamma  tuzlari  issiqlikka  chidamli  emas.  Ammoniy  tuzlari  termik 
parchalanishi mumkin. 
 
1.Ammoniy tuzlari uchuvchan birikmalar hosil qilib parchalanishi: 
 
 
          t
0
  
 
 
 
 
 
         
 (NH
4
)
2
CO
3
 

3NH
3

+ H
2
O + CO
2

 
   NH
4
Cl = NH
3

+ HCl

 
2.Qisman termik parchalanishi: 
 
 
           t
0
  
 
 
 
 
 
 
(NH
4
)
2
SO
4
 

 NH
3
 + [NH
4
]HSO
4
 
 
 
         t
0
  
 
 
 
 
 
         
(NH
4
)
3
PO
4
 

 3NH
3
 + H
3
PO
4
 
           Piro- va meta- kislotalar hosil bo‘lishi bilan parchalanish: 
 
 
       
       t
0
   
 
 
 
 
 
  2Mg[NH
4
]PO
4
 

 Mg
2
P
2
O
7 
+ 2NH
3
 + H
2
O 
 
 
       
     t
0
    
 
 
 
 
 
   NaNH
4
HPO
4
 

 NaPO
3
 + NH
3
 + H
2
O 
3.Disproportsionalanish reaksiyasi: 

 
 
212 
 
 
      t
0
    
 
 
 
 
 
NH
4
NO
2
 

N
2 
+ H
2
O               NH
4
NO
3
 = N
2
O + H
2
O 
(NH
4
)
2
Cr
2
O
7 

N
2
 + 4H
2
O + Cr
2
O
3
 
2(NH
4
)
2
Cr
2
O
4 

N
2
 + 2NH
3
 + 5H
2
O + Cr
2
O
3
 
NH
4
Cl    kons.  eritmasi  galogenlar  bilan    pH  muhitga  qarab  ammiakning  har  xil 
birikmalari hosil bo‘ladi. 
рН > 8.5            NH
4
Cl + Cl
2
= NH
2
Cl + 2HCl    
                                                  
xloramin 
рН = (4,5-5,0)   NH
4
Cl + 2Cl
2
= NH
2
Cl + 3HCl 
 
рН < (4.5-5.0)  NH
4
Cl + 3Cl
2
= NCl
3
 + 4HCl 
                                                                                        xlor  nitridi  
Hosil  bo‘lgan  moddalarni  bir  necha  marta  efirda  ekstraktsiya  qilinsa  NH
4
J  efirda  erib, 
cho‘kmada NJ
3
 qoladi. NJ
3
 mexanik kuch ta'sirida portlaydi. 
               2NJ
3 
=N
2
 + 3J
2
   
Ammiakatlar 
[Ag(NH
3
)
4
]Cl; 
[Cu(NH
3
)
4
]SO
4
; 
[Zn(NH
3
)
6
](OH)
2
; 
[Co(NH
3
)
6
]Br
3
; 
[Ni(NH
3
)
6
](NO
3
)
2
. 
Ammoniy ioniga sifat reaksiya:  Ammoniy tuzlarining ishqorlar ta‘siridan parchalanishi 
va NH
3
  ajralishi ammiak aniqlashdagi sifat reaksiyalardan biri hisoblanadi: 
             NH
4
Cl+NaOH=NH
3

+NaCl+H
2
O 
         Ammoniy  tuzlariga  Nesler  reaktivi  ta‘sir  ettirish  ham  ular  uchun  sifat 
reaksiyalardan biri hisoblanadi:   
                                                                Hg       
      NH
4
Cl+4KOH+2K
2
[HgI
4
] =  [O                 NH
2
]I

+7KI+KCl+3H
2
O 
                                                                Hg 
 
 Ammoniy  xlorid  -  NH
4
Cl  simobli  peshob  haydovchilar  ta‘sirini  kuchaytirish,  balg‘am 
ko‘chiruvchi  va yurak tomirlaridagi o‘zgarishlarda ishlatiladi.  
           Ammoniy  karbonat  –    (NH
4
)
2
CO
3
  oziq  –ovqat  sanoatida,    tort,  pishiriqlar  tayyorlashda, 
xamirga  kerakli  g‘ovaklik  berish  uchun,  qo‘llaniladi.  (NH
4
)
2
CO
3
  ishlatilganda  uning 
parchalanishi ro‘y beradi:  
                  NH
4
HCO
3
=NH
3
  +CO
2
+H
2
O              
 
Gidrazin.  H
2
N-NH
2
-  rangsiz,  havoda  tutaydigan  suyuqlik  (suyuql.  harorati  -52
o
S, 
qaynash harorati 119
o
S). Azotning oksidlanish darajasi -2, valentligi 3. 
 
H 
  .. 
   .. 
 H 
          N         N 
H 
 
 
 H 
 
Suvda va ishqorda yaxshi eriydi. 
H
2
N-NH
2
 + HCl 

 N
2
H
4
HCl  

N
2
H
5
Cl  gidrazin  gidroxloridi ancha barqaror birikma.. 
[N
2
H
4
] 

  2HCl - dixlorgidrazin; [N
2
H
4
] 

H
2
SO
4
- gidrazin sulfati 
N
2
H
4
- kuchli qaytaruvchi, O
2
, J
2
 va boshqalar bilan oksidlanadi: 
N
2
H
4
 + O
2 
= N
2 
+ 2H
2
O 
N
2
H
4
 + 2J
2 
= N
2
 + 4HJ 
Gidrazin kuichli oksidlovchilar (AuCl
3
) ishtirokida  ham  azotgacha oksidlanadi: 
N
2
H
4 
+ 4AuCl
3 
= 3N
2
 + 12HCl + 4Au 
Agar gidrazinga KMnO4 ta‘sir ettirilsa u azotgacha oksidlanadi: 
4KMnO
4
+6H
2
SO
4
+5N
2
H
4
= 2MnSO
4
+5N
2
+2K
2
SO4+16H
2
O 
Gidrazinning nitrat kislotasi bilan ta‘siridan triazid  H[N
3
]  hosil boladi: 
N
2
H
4
 + HNO
2
= HN
3
 + 2H
2
O 
                                azotvodorod kislotasi 
H
2
N-NH
2  
 ni olinsh uchun ammiakka natriy gipoxloriti ta‘sir ettiriladi:  
NH
3
 + NaClO= NH
2
Cl + NaOH 

 
 
213 
  kons.            kons. 
Hosil bo‘lgan xloramidiga yana ammiak ta‘sir ettirilsa gidrazin hosil bo‘ladi: 
NH
2
Cl + NH
3
 = H
2
N-NH
2
 + HCl 
HCl + NaOH= NaCl + H
2
O 
Gidroksilamin.  33,1 
o
S  da  suyuqlanadigan  rangsiz  krisrall.  Azotning  valentligi  3, 
oksidlanish darajasi   -1. 
 
                                          ..            ..          H 
                                        

 O          N 
                                            H                                H 
       Nitrat kislotaning elektroliz jarayonida qaytarilishi tufayli olinishi mumkin: 
                                   HNO
3
+6H= NH
2
OH+2H
2
O 
        Gidroksilamin kuchsiz asos xossalarini namoyon etadi va u ammiakdan ko‘ra kuchsizdir: 
                          NH
2
OH+HCl =  [NH
3
OH]Cl    
        Gidroksilamin tuzlari qattiq moddalar , ular suvda yaxshi eriydi. 
         Gidroksilamin  qaytaruvchi  va  oksidlovchi    hisoblanadi.  Yod  ta‘sirida  ishqoriy  muhitda 
oksidlanadi: 
                     NH
2
OH+I
2
+NaOH= N
2
+2NaI+4H
2
O 
       Agar gidroksilaminga kislotali muhitda qaytaruvchilar ta‘sir ettirisa u oksidlovchi : 
           2NH
2
OH+4FeSO
4
+3H
2
SO
4
=2Fe
2
(SO
4
)
3
+(NH
4
)
2
SO
4
+2H
2
O 
      NH
2
OH – oson parchalanadi  va ammiak, suv hamda azot hosil qiladi: 
                   3NH
2
OH=  NH
3
+N
2
+3H
2
O  
        Gidroksilamin  organik  sintezda  ishatiladi  va  u  kompleks  birikmalar  olish  uchun  ligand  
vazifasini bajaradi: 
         [Co(NH
2
OH)
6
]Cl
3
 
 
-geksagidroksilamminkobalt 
(III) 
xlorid 
 
uning 
barqaror 
komplekslaridan biri hisoblanadi. 
    Triazid  yoki  azotovodorod  kislotasi.  Triazid  kislota  -80
o
S  da  qotadigan  va  36 
o
S  da 
qaynaydigan      o‘tkir  hidli  suyuqlikdir.  Azid  kislota  kuchli  zahar.  Triazid  kislotasining  tuzlari 
amaliy ahamiyatga ega. Triazid nitrit kislotasining gidrazin bilan ta‘siri orqali olinadi: 
                       N
2
H
4
+HNO
2
= H[N
3
]+ 2H
2
O 
         [N
-
 
 
N
+ 
 
N
-
]
-
 
azid 
ion 
azotovodorod 
kislotasining                                                                        
qoldig‘idir.    Molekuladagi  chetki  atomlar  sp
2
  gibridlangan    holatda,  markaziy  atom  esa  sp  –
gibridlangan. 
           Triazid kuchsiz kislota, uning eruvchanligi xlorid kislotaga o‘xshab ketadi. 
 Agar  triazidga mis     ta‘sir ettirilsa  bunda azot ajraladi: 
                           Cu+3HN
3
=Cu(N
3
)
2
+N
2
+NH
3
 
        Azidlar  detonatorlarda  portlovchi  moddalar  sifatida  ishlatiladi.  Bu  borada  Pb(N
3
)
2
  ko‘p 
qo‘llaniladi. NaN
3 
 va KN
3
  suvda eriydigan qattiq moddalar , ular portlamaydi. 
     Eritmada triazid dissosilanadi. Uning dissotsilanish konstantasi K=3
*
10
-3
 ga teng. 
                                    H[N
3
] 

H
+
  + N
3
-
 
     Triazid kislota yuqori haroratga chidamsiz, u 300
o
S da portlaydi: 
                                  2HN
3
  = 3N
2
+H
2  
+    590 kj/mol 
Kaliy  yodid azid kislotani azotgacha oksidlaydi: 
                             HN
3
+2KI+2H
2
O=I
2
+2KOH+N
2
+NH
3
 
 
                            24.3. Azotning kislorodli birikmalari 
          Azotning kislorodli birikmalari N
2
O, NO, N
2
O
3
, NO
2
, N
2
O
4 
va N
2
O
5
 hisoblanadi. 
Azot  (I)  oksidi.  Rangsiz,  kuchsiz  hidli,  shirin  mazali  gaz.  Suvda  kam  eriydi,  xona 
haroratida barqaror. Azot(I) oksidi  molekulasi chiziqli tuzilishga ega: 
 
                      N ……   N  ……    N  
                      112,6 nm    118,6 nm 

 
 
214 
Markaziy  azot  atomi  ikkita  sp  gibrid  orbitallarga  ega.N
2
O molekulasi ozroq bo‘lsa ham 
dipol momentiga ega, shuning uchun suvda ozroq eriydi. 
Azot(I) oksdidi ammoniy nitratini qizdirib olinadi: 
                NH
4
NO
3 
= N
2
O + 2H
2
O 
N
2
O aktivligi kam, lekin qizdirilsa metallar bilan ta‘sir etadi: 
                Cu+N
2
O= CuO+N
2 
 Yuqori haroratda oltingugurt va uglerodni ham oksidlaydi: 
             C+  2N
2
O    =   CO
2
+2N
2
 
              S+  2N
2
O  =   SO
2
+N
2
 
Yuqori haroratda(700
o
S) N
2
O parchalanadi: 
              2N
2
O= 2N
2
+O
2
 
          N
2
O ga tegishli giponitrit kislotasi(H
2
N
2
O
2
) ma‘lum. Bu oksid  betaraf oksid va u 
suv bilan ta‘sirlashmaydi. Shuning uchun giponitrit kislota bilvosita usullar bilan olinadi. 
Giponitrit kislota quyidagicha tuzilishga ega: