01 умичт ўқув қул

Tayanch so’z va iboralar: yanchilma, qovurish, namlash, to’ppa, plastikligi, 
inaktivator, qasqon, agregat, mezga, Link klapani, to’yingan bug’. 
Nazorat savollari: 
1.Yanchilgan mag’izga namlik va issiqlik bilan ishlov berishdan maqsad. 
2.Yanchilmani namlash qurilmalarining konstruktsiyasi va ishlashi.
3.Qovurish qurilmalariga qo’yiladigan talablar. 
4.Qovurish qurilmalarning turlari.
5.Barabanli qovurish qurilmalarining tuzilishi va ishlashi. 
6.Qasqonli qovurish qurilmalarining tuzilishi va ishlashi.
7.Qasqonli qovurish qurilmalarini issiqlik balansini hisoblash. 
8.Qasqonli qovurish qurilmasida mezgani bir qasqondan ikkinchi qasqonga o’tishi. 

---

107 
51-rasm. Qasqonli qovurish qozonlari. 
 
VIII-bob: PRESSLASH USULIDA MOY OLISH USKUNALARI 
8.1.Presslash usulida moy olish jarayoni 
Presslash usulida moyli xom ashyolardan moy olish usuli eng qadimgi usuli 
bo’lib hozirgi vaqtda ham keng qo’llaniladi.
Yog’-moy korxonalarda presslash usulida moy olishda uzluksiz ishlaydigan turli 
konstruktsiyadagi shnekli presslash qurilmalaridan foydalaniladi. 
Texnologik maqsadlarga ko’ra shnekli presslar ikkita guruhga bo’linadi: 
-
moylarni dastlabki ajratish uchun forpresslar; 
-
moylarni oxirgacha ajratish uchun ekspellerlar. 
Forpresslash-ekstraktsiyalash va moylarni ikki marta dastlabki presslab ajratish 
uchun forpresslar ishlatiladi. Forpresslarda zeyer silindri va shnekli valning diametri 

---

108 
katta (250...320 mm); shnekli valning aylanish tezligi ham ko’paytirilgan (18...28 
min
-1
); pressdan chiqayotgan kunjaraning qalinligi 6...7 mm dan kam emas (ba‘zida 
9...12 mm). 
Ekspellerda zeyer silindr va shnekli valning diametri kichraytirilgan (130...155 
mm); shnekli valning aylanish tezligi pasaytirilgan (4,5...5,5 min
-1
); pressdan 
chiqayotgan kunjaraning qalinligi 3-5 mm. 
Pressda siqilish jarayonini quyidagicha tushuntirish mumkin. Qovurish 
qasqondan pressning shnekli o’qiga tushgan mezga optimal namlikga ega bo’lib, 
unda zarrachalar orasida ma’lum bir bo’shliqlar bo’ladi. Shnekli o’q bilan 
harakatlanayotgan mezga zichlasha boshlaydi va zarrachalar o’zaro bir-biriga 
yaqinalashadi, buning natijasida mezga sirtidagi molekulyar kuchlar ta’sirida 
bog’lanib turgan moy ajralib chiqa boshlaydi. Bosimning ortib borishi natijasida 
zarrachalarning o’zi ham deformatsiyalanib ularning kapillyarlaridan moy ajrala 
boshlaydi. 
Shundan 
keyin 
bosimning 
ortishi 
zarrachaning 
gel 
qismini 
deformatsiyalanishiga va buning natijasida bir qism kapillyarlarni ichidagi moyi bilan 
berkitilishiga olib keladi. Kapillyarlar ichida yopilib qolgan va buzilmagan 
to’qimalardagi moy kunjaraning qoldiq moyini tashkil etadi.
Pressda siqib moy olishda kunjarada qolgan moyning miqdori pressda hosil 
qilingan gidrodinamik bosimga, mezga qatlamining qalinligiga, mezganing 
g’ovakligiga va deformatsiyalanishiga, moyning qovushqoqligiga, siqilish vaqtiga, 
mezga hajmining siqilishda kichrayish darajasiga va siqilayotgan moyning zichligiga 
bog’liq. 
Presslash jarayoniga ta’sir etuvchi muhim omillardan biri mezganing plastikligi 
hisoblanadi. Mezganing plastikligi o’z navbatda issiqlik-namlik bilan ishlov berish 
rejimiga bog’liq. Ishlov berish rejimidan og’ish mezga xususiyatlarini o’zgarishiga 
olib keladi.
Mezganing namligi me’yordan yuqori bo’lganda, uning plastikligi oshadi va 
presslashda kunjara hosil bo’lmaydi. Xom ashyo tushayotgan joydan moylar oqib 
chiqadi, zeyer tirqishlaridan ezilib chiqayotgan mezga miqdori oshadi, 
elektrodvigatel kuchlanishi kamayadi. 

---

109 
Mezga 
haddan 
tashqari 
qurib 
ketsa 
uning 
plastikligi 
kamayadi, 
yog’sizlantirilgan mahsulot unsimon bo’lib chiqadi, moy chiqishi kamayadi va 
asosan kunjara chiqayotgan tomonga oqib tushadi, elektrodvigatel kuchlanishi oshib 
ketadi, keyin keskin pasayadi. 
Bosim ta’sirida mezga zarrachalari o’zaro bir-biriga yaqinalashadi, zichlanadi va 
deformatsiyalanadi. Natijada mezga butun plastik massaga aylanadi. Bosim ortishi 
bilan g’ovakli kunjara briketi hosil bo’ladi. 
Mezganing plastikligi pressdagi bosimga ta’sir qiladi va siqilish darajasini 
ta’minlaydi. Pressning zeyerida bosimning hosil bo’lishi uning konstrultsiyasi va 
presslanayotgan xom ashyoning turiga bog’liq. Shnekli presslarda mezganing 
zichlanishi natijasida moylar ajralib chiqadi. Mahsulot zichlanishning asosiy 
sabablari: 
-shnek qadami qisqarishi natijasida mahsulot hajmi kichrayishi; 
-shnek o’qining diametrini o'zgarishi; 
-shnek o’ramalarning balandligi o’zgarishi; 
-mezga zarrachalarining shnek o’ramalariga, zeyer devorlariga va o’zaro 
ishqalanishi; 
-shnekning aylanishi natijasida o’ramalarning mezgaga mexanik ta’siri; 
-kunjara qalinligini rostlab turadigan mexanizmning qarshiligi. 
Mezga tarkibidagi moyni shnekli pressda maksimal miqdorda olish uchun 
quyidagi shartlarga amal qilish kerak:
-
presslanayotgan mezga strukturasi presslash uchun optimal bo’lishi; 
-
pressni xom ashyo bilan bir xil miqdorda uzluksiz ta’minlash; 
-
pressda hosil qilinadigan bosimning miqdori maksimal moy ajralishini 
ta’minlashi; 
-
presslash jarayonining davom etish vaqti moyni ajratib olish uchun etarli 
bo’lishi kerak. 
Pressda ajratiladigan moyning asosiy qismi (96% cha) uning birinchi yarimida 
siqib chiqariladi. Mezgani presslash natijasida hujayralarning qo’shimcha buzilishi 
(10...15%) ko’zatiladi. 

---

110 
Hamma turdagi presslash qurilmalarning asosiy konstruktiv elementlari shnekli 
val va zeyerli silindr, qo’shimcha elementlari ta’minlagich, kunjara qalinligini 
sozlovchi mexanizmi, elektrodvigatel hisoblanadi. Asosiy va qo’shimcha 
elementlarning barchasi cho’yan plitada yig’ilgan. 
7-jadval