Axborot texnologtyalariuniversiteti mtgranova elvira aslam gvna, pozilova shahnoza xaydaraliyevna

2- qo ‘shimcha. Oliy о ‘quv yurtlarining kadrlar salohiyati
KTMD ni amalga oshirish doirasida k o ‘rilgan chora-tadbirlar 
kadrlar salohiyatining m iqdor jihatdan ortishiga olib keldi, bu esa 
talabalar soni b o ‘yicha bitta o ‘qituvchi to ‘g ‘ri keladigan og‘irlikni 
biroz yengillatish imkonini berdi. Ayni paytda k o ‘pchilik oliy 
о ‘quv yurtlari da kadrlaming keksayib qolganligi muammosi 
mavjud. Katta yoshli о ‘qituvchilaming yangi sharoitlarga, o ‘qitish 
usullariga moslashishi juda qiyin kechadi. Ish haqi miqdorining 
yuqori emasligi tufayli yosh mutaxassislar yetishmaydi. Oliy о ‘quv 
yurti o ‘qituvchisining ish haqi barcha q o ‘shimcha to ‘lovlar, 
mukofotlar va imtiyozlarni q o ‘shib hisoblaganda mamlakatdagi 
o ‘rtacha ish haqqi.
Professor-o‘qituvchilar tarkibining nisbatan juda oz daromad 
olishi va yuqori malakali о ‘qituvchi bilan oddiy о ‘qituvchi 
mehnatiga haq to ‘lashdagi farqning juda kamligi ilmiy-tadqiqot 
faoliyatini ham rag‘batlantirmaydi. So‘nggi besh yil davomida 
aspirantlar, doktorantlar soni qisqarib bormoqda. 0 ‘qish jarayonini 
o ‘z vaqtida dissertatsiya himoya qilish bilan nihoyasiga yetkazgan
38

---

shaxslar soni juda kam. Buning oqibatida o ‘qituvchilar tarkibida 
ilmiy unvon va ilmiy darajaga ega b o ‘lgan shaxslar soni kamayib 
bormoqda, bu esa o'qitish va ilmiy tadqiqotlar sifatiga ta ’sir 
k o ‘rsatmasdan 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat statistka qo‘mitasi 
m a’lumotlariga k o ‘ra, bir nafar fan nomzodiga 41 ta talaba, fan 
doktoriga esa 188 nafar talaba to‘g ‘ri keladi..
0 ‘zbekistonda 2001/2002-o‘quv yilidan boshlab tijorat banklari 
tomonidan respublika oliy o ‘quv yurtlari da to ‘ lov-shartnoma 
asosida ta ’lim olayotgan talabalarga ta ’lim kreditlarini berish 
amalga joriy etilgan13. Bunda tijorat banklariga kreditlami ulaming 
asosiy summasini o‘quv yurtini tamomlagandan so ‘ng to ‘lash kabi 
imtiyozli davr bilan berish; ta ’lim kreditlari b o ‘yicha foiz 
stavkalarini Markaziy bankning amaldagi qayta moliyalash 
stavkasidan 
yuqori 
b o ‘lmagan 
miqdorda belgilash 
tavsiya 
qilingan14,
Bugungi kunda 0 ‘zbekistonda ta’lim kreditlarini ajratish 
M
0 ‘zsanoatqurilishbank", "Ipotekabank", "Agrobank", "Ipak yo‘li" 
banki, 
"Aloqabank", "Trastbank", 
shuningdek ayrim kredit 
uyushmalari tomonidan amalga oshirilmoqda. 
Amal qilish 
muddati: bakalavriat uchun - 10 yil, magistratura uchun - 5 yil. 
T a’lim uchun kreditni talabadan tashqari uning otaonalari yoki 
vasiylari ham olishi mumkin. Biroq 0 ‘zbekiston oliy o ‘quv 
yurtlarida ta ’lim kreditlaridan foydalangan talabalar soni turli 
m a’lumotlarga k o ‘ra, o ‘qiyotgan talabalar sonining 10 foizdan 
kam rog‘ini tashkil qiladi. Bu eng aw alo , kredit b o ‘yicha 
o ‘zgaruvchan, biroq umuman olganda yuqori b o ‘lgan foiz stavkasi 
—yiliga 14 foiz, kredit qaytarilishining ta ’minoti haqidagi hujjat, 
boshqacha qilib aytganda garov taqdim etish zarurligi va asosiy 
qarzni qaytarish muddati ju da qisqa - oliy o ‘quv yurtini 
tamomlagandan keyin 3 oyni tashkil etishi bilan b og‘liqdir.
Ij T a’lim kreditlari respublikaning o ‘qish uchun oliy o ‘quv yurtiariga to ‘lov- 
shartnom a asosida qabul qilingan fuqarolariga ularning ota-onalariga va vasiylanga 
beriladi.
‘4 Shuningdek, etimlar, internat uylari tarbiyalanuvchilari va bolalikdan I va IT 
guruh nogironiari; kam ta ’minlangan oilalardan b o ig a n talabalar uchun imtiyozli 
kreditlar tm m i m avjud b o iib , bunda kredit uchun hisoblangan foiz to'lovlari 
sum m asining 50 foizi o'm atilgan tartibda D avlat bandlikka k o ‘mak!ashish 
jam g‘armasi mabiagMari hisobidan qopiauadi.
39

---

0 ‘zbekistonda oliy maktab rivojiga moliyaviy resurslarning 
cheklanganligi bilan bir qatorda hali k o ‘p jihatdan m a’muriy- 
buyruqbozlik tizimi elementlarini o ‘zida saqlab qolgan davlat 
tomonidan tartibga solishning mavjud modeli ham to ‘sqinlik 
qilmoqda. 
Ushbu 
sohani 
tartibga 
solishda 
0 ‘zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Oliy va o ‘rta-maxsus ta ’lim 
vazirligi keng vakolatlarga ega. Boshqaruv organlari tomonidan 
tashkiliy, moliyaviy va ta ’lim faoliyati y o ‘nalishlarining batafsil 
belgilab berilishi oliy о ‘quv yurtlarini rivojlantirish uchun shart- 
sharoitlarga imkon bermagani holda ular o ‘rtasidagi raqobatni 
cheklaydi15.
Professor-o' qituvchilar tarkibiga haq to ‘lash, har bir oliy o ‘quv 
yurti uchun grant va to ‘ lov-shartnoma asosida talabalami o ‘qishga 
qabul qilish kvotalari, o ‘qish uchun to ‘lanadigan haq miqdori 
davlat tomonidan belgilab beriladi. Oliy va o ‘rta-maxsus ta ’lim 
vazirligi hatto talabalarning darsga qatnashini, 
pedagoglar 
tomonidan auditoriyadan tashqari o ‘tkazilgan tadbirlar sonini, 
tashkil etilgan to ‘garaklar soni va shakllarini ham nazorat qiladi. 
Yangi bakalavriat yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklarlni 
joriy etishni asoslashning ancha rnurakkab va uzoq davom etadigan 
jarayon ekanligini alohida qayd etish zarur. Oliy о ‘quv yurtlari 
m a’muriyatlari va kengashlari unchalik ahamiyatsiz tarkibiy 
o ‘zgartirishlami ham amalga oshirishga haqli emaslar. Hatto 
fakultetlar, kafedralar va о ‘quv muassasasining boshqa tarkibiy 
b o ‘linmalari nomi va soni belgilab beriladi. Kelishishning k o ‘pligi 
va byurokratik to ‘siqlar oliy о ‘quv yurtlarining mehnat bozori 
ehtiyojini aniqlash va o ‘z faoliyatini shu asosda qurishga 
intilishlarini sezilarli darajada cheklaydi.
Bakalavriat va magistraturaning barcha y o ‘nalishlariga oid 
o ‘quv rejalarida Oliy va o ‘rta-maxsus ta ’lim vazirligi tomonidan 
tasdiqlangan, demakki majburiy b o ‘lgan kurslar va fanlar 
ulushining k o ‘pligi (85-90 foiz) ham tezkor munosabat bildirishga 
y o ‘l 
qo‘ymaydi 
Ayni paytda ushbu 
yo‘nalishdagi 
o ‘quv 
predmetlarining katta ulushi k o ‘pincha bitimvchini chuqur
!5 Qarang.: Bekm uradov A. U niversitetskaya avtonom iya. «Экономическое 
обозрение» ju m ali, №
I,
2007-y.
40

---

professional tayyorlashga kam y o ‘naltiradi. T a’limni to ‘lov- 
shartnoma 
asosida 
tashkil 
qilishning 
belgilab 
berilgan 
mexanizmlari va tartiblari oliy o ‘quv yurtlarining byudjetdan 
tashqari m ablag‘lardan foydalanish imkoniyatlarini cheklaydi. Oliy 
o ‘quv yurtlarida o ‘qish uchun to ‘lov miqdori Moliya vazirligi, 
Iqtisodiyot vazirligi va boshqa manfaatdor tomonlar bilan 
kelishgan holda Vazirlar M ahkamasi tomonidan belgilanadi. 
N atijada ta ’lim sifati, mavjud kadrlar potensiali, moddiy-texnik 
bazasi qandayligidan qat’iy nazar barcha oliy o ‘quv yurtlarida bir 
mutaxassislik b o ‘yicha bir xil to ‘lov miqdori belgilanadi.