Muqaddima

MIYANING QON BILAN TA’MINLANISHINING OLIY NERV 
FAOLIYATI UCHUN AHAMIYATI 
Miya tomirlaridan qon oqishining sal o
‘
zgarishi ham oliy nerv faoliyatiga kuchli ta‘sir 
ko‗rsatadi. Bu tomirlarda qon oqimi 6—8 daqiqaga to
‘
xtab qolsa, itlarda shartli reflekslar 5—10 
kunga yo
‘
qoladi. Ularni tiklash uchun shartli signalni shartsiz ta‘sirlovchi bilan avvalo shartli 
refleks hosil qilganidek, ko
‘
p marta mustahkamlash kerak. Yangi shartli reflekslar hosil bo`lishi 
juda qiyin kechadi. 
Itlarni qonsizlantirish po
‘
stloq hujayralarini juda tez tomioziangan holatga soladi, EEG da 
0,5—1,6 lahza da- vom etuvchi to`lqinlar paydo bo
‘
lib, alfa — to`lqinlarning amplitudasi 
pasayadi. Keyin sekin to`lqinlar ham kichiklashadi, umumiy arterial qon bosimi simob 
ustunining ‗0—50 mm ga tushganida miya biotoklari batamom yo
‘
qoladi Klinik olim sodir 
bolguniga (yurak urishi va nafas olish to
‘
xtaguniga) qadar miya po‗stlog
‘
i toia tormozlanganicha 
qolaveradi. 3—‘ daqiqalik klinik olimdan keyin qon quyilib, it tiriltirilsa, bir oz vaqt o
‘
tgach, 
oliy nerv faoliyati asli holiga keladi: 2—3 kundan keyin yo
‘
qolgan sharth reflekslar yana paydo 
bo`ladi, bir haftadan so
‘
ng 
farqlanishlar tiklanadi. Ammo 3—5 oy davomida po‗stloq hujayralarining zaifligi, ularning ish 
qobiliyati kamay- ganligi kuzatiiadi. 
5—7 daqiqali klinik oiimdan keyin tirilgan odamlarda ham xotiraning pasayishi, nutqning 
buzilishi, aqlning zaiflanishi kuzatiiadi. 
Demak, miyaning qon bilan ta‘minlanishi davomli buzilganda oliy nerv faoliyatida ash 
holiga kelmaydigan o
‘
zgarishlar yuzaga keladi. 
GORMONLARNING OLIY NERV FAOLIYATIGA TA’SIRI 
Organizmning moddalar almashinuvi va turli faoliyatlarini idora etishda ishtirok etadigan 
ichki sekresiya bezlari tizimi miya po
‘
stlog
‘
i hujayralarining moiadil holatini ta‘minlashda 
muhim rol o
‘
ynaydi. Ana shu tizimni tashkil qiluvchi bezlarning faoliyati odatdagidan sust yoki 
kuchli bo`lishi oliy nerv faoliyatiga ta‘sir ko
‘
rsatadi. 
Gipertireoz va gipotireoz holatlarida nerv tizimi, shu jumladan, oliy nerv faohyatining 
o
‘
zgarishi qadimdan ma‘lum. 
Qalqonsimon bez faoliyati kuchayishi natijasida rivojlanadigan Bazedov kasalligida shartli 
reflekslarning hosil bo`lishi tezlashadi, ularning kuchi ortadi, ammo ular turgfun bo'lmaydi. 
Qarama-qarshi holat — miksedema kasalligida po‗stloq hujayralari zaif, qо
‘
zg
‘
aluvchanligi sust, 
sharth reflekslar yuzaga kelishi qiyin bo`ladi. Itlarning qalqonsimon bezi olib tashlanganda shu 
xildagi o'zgarishlar paydo bo`ladi. 
Tajribada qalqonsimon bez gormonini oz miqdorda hayvonlarga yuborilganda sharth 
reflekslar zo'rayadi, qo
‘
zg
‘
alish va tormozlanish jarayonlarining yigilishi kuzatiiadi. Bolalarga 

---

305 
oz miqdorda tiroksin berilsa, shartli reflekslar kuchayadi. Gormon ko
‘
p miqdorda qo`llanilsa, 
hayvonlarda shartli reflekslar kuchsizlanib, tormozlanish rivojlanadi. 
Tiroksin yuborilganida modda almashinuvi jadallashishidan oldin oliy nerv faoliyatida 
o
‘
zgarishlar sodir bo`ladi. Demak, tireoid gormonlar oliy nerv faoliyatini po'stloq neyronlarida 
modda almashinuvmi tezlashtirish bilan emas, balki bevosita ularning o
‘
ziga xos faoliyatlariga 
ta‘sir qilib, o'zgartiradi. 
Buyrak usti bezlari gormonlari adrenalin va kortizon miya po‗stlog
‘
ida qo
‘
zg
c
alish va 
tormozlanish jarayonlarini kuchaytiradi. Hayvon organizmiga oz miqdorda bir marotaba 
kortizon kiritilganda, shartli reflekslar kuchayadi, farqlanishlar aniqroq bo`ladi. 
Buyrak usti bezlarining po
‘
stloq qismi olib tashlanganda itlar oliy nerv faoliyatida chuqur 
va davomli o‗zgarishlar paydo bo`ladi: ichki tormozlanish juda kuchsizlanib ketadi, shartli 
reflekslar yo
‘
qola boshlaydi. 
Jinsiy gormonlarning oliy nerv faoliyatiga ta‘siri urg
‘
ochi qayvonlarda kuyikish davrida 
yaqqol bilinadi. Bu vaqtda sharth reflekslar kuchsizlanadi, farqlash buziladi, yangi sharth 
reflekslar qosil bo`lishi qiyinlashadi. 
Erkak itlarning jinsiy qo
‘
zg
‘
alishi awal shartli reflekslarni kuchaytiradi, keyin susaytiradi. 
Ko
‘
ppaklarni axta qilish ham qo
‘
zg
‘
alish, ham tormozlanish jarayonlarini susaytiradi, po`stloq 
hujayralarining ish qobiliyatini keskin kamaytirib yuboradi. 
Gipofizar gormonlarning oliy nerv faoliyatiga ta‘siri hali yetarlicha o
‘
rganilmagan. Gipofizni 
olib tashlaganda, itlarda shartli reflektor faoliyat tormozlanadi. Bunday operatsiyadan keyin 
kalamushlarda sharth reflekslar hosil qilish jarayoni buziladi. AKTG kiritilganda, bu nuqson tez 
yo
‘
qoladi. Alfa-melanotsitlarni rag
‘
batlantiruvchi gormon ham shunga o‗xshash ta‘sir qiladi. 
AKTG va unga yaqin peptidlar shartli reflekslarni so
‘
nishdan saqlaydi, yangi shartli reflekslar 
hosil bo`lishini osonlashtiradi. Gipofiming orqa bo`lagidan ajraladigan oksitotsin so`lak ajratish 
shartli refleksini tormozlaydi, 
antidiuretik gormon esa dastlabki kunlarda reflekslarni kuchaytiradi, keyin tormozlanishiga olib 
keladi.