Наъматак (Rоsа) раъногулдошлар

Na’matak mevasi juda ko'p vitaminlar va boshqa moddalarni o'z ichiga olgan oziq-ovqat va dori-darmon uchun xom ashyo sifatida katta ahamiyatga ega. Ko'pgina metabolik jarayonlar, yaralarni davolash tezligi, fermentativ reaksiyalarning tezligi, butun organizmni turli kasalliklardan himoya qilish xususiyatlari S vitaminiga bog'liq.
Yurtimizda наъматакнинг 6 та сервитамин ва йирик мевали турларининг мевалари тиббиётда кенг қўлланилади. Наъматак (Rоsа) раъногулдошлар (Rosaceae) оиласига мансуб ҳисобланади ва мевасида С витамини миқдорига кўра ўсимлик дунёсида биринчи ўринда туради. Shevtsov [43, 82, 193] Тиббиётда қуйидаги наъматак турларининг мевалари доривор хомашё сифатида фармацевтика саноатида фойдаланилади:
1. Оддий наъматак, итбурун-Шиповник обыкновенный (Rosa canina).
2. Федченко наъматаги-Шиповник Федченко (Rosa Fedtschenkoana).
3. Беггер наъматаги-Шиповник Беггера (Rosa Beggeriana)
4. Арнолд наъматаги-Шиповник Арнольди (Rosa Arnoldii)
5. Даргумон наъматак-Шиповник сомнительный (Rosa ambigua)
6. Оқбура наъматаги-Шиповник акбурийский (Rosa achburensis)
Наъматак дарё бўйларида, тоғлар ва ўрмонларда кўплаб ўсади. Ўзбекистонда наъматак турлари асосан тоғ олди ва тоғли худудларda ko’p uchraydi. Наъматак бутасиning баландлиги 3 м гача yetadi.
Наъматак новдалари тиканлар билан қопланган, барглари esa 5-7 та овалсимон shaklda. Наъматак апрель ойида гуллайди va меваси август-сентябрь ойlarida пишиб етилади. Йирик қизил, пушти ёки оқ рангли ҳушбўй беш бўлакли гуллари 2-3 тадан бўлиб шохчаларига жойлашган bo’ladi.
Na’matak mevasi organik kislotalar va pektinlarga boy hisoblanadi va ularning tarkibi 2% dan 14% gacha. Pektin moddalari oshqozon-ichak trakti faoliyatiga foydali ta'sir ko'rsatadi va inson tanasidan zararli moddalarni yaxshi olib tashlaydi.

4. ANTIOKSIDANT

Antioksidantlar atrof-muhitda kislorodni ushlab turish orqali oksidlanish reaksiyalarining boshlanishi yoki rivojlanishiga to'sqinlik qiladigan birikmalardir. Tabiiyki, bu antioksidantlarning biologik tizimlarda, ya'ni tirik mavjudotlarda biokimyoviy ta'siri haqida gap boradi. Antioksidant moddalar, shuningdek, havo kislorodi bilan yomonlashadigan mahsulotlarga qo'shib, bu buzilishning oldini oladigan yoki kechiktiradigan sintetik yoki tabiiy moddalar sifatida ishlatiladi. Shu nuqtai nazardan, antioksidantlar oziq-ovqat sanoatida keng qo'llaniladi (Okçu va Keleş, 2009; Huang va boshq., 2005).
Erkin radikallar tashqi orbitalida juftlanmagan elektronga ega molekulalardir. Ular odatda beqaror va juftlashtirilmagan elektronlari tufayli juda reaktivdir. Hayvonlarda va odamlarda fiziologik va patologik sharoitda hosil bo'lgan reaktiv kislorod turlari, reaktiv azot turlari va reaktiv xlor turlari organizmdagi asosiy erkin radikallardir. Agar bu turlarni organizmda mavjud bo'lgan antioksidantlar bilan muvozanatlash mumkin bo'lmasa yoki oziq-ovqat bilan qabul qilinmasa , "oksidlanish stressi" DNK va hujayra membranalari kabi sezgir biologik tuzilmalarga oksidlovchi zarar etkazadigan radikal zanjirli reaktsiyalarni boshlaydi. Natijada ular saraton, yurak-qon tomir kasalliklari, diabet kabi kasalliklarni keltirib chiqaradi. Antioksidantlar bu erkin radikallarning salbiy ta'siriga qarshi turadi.
Antioksidantlar vodorod atomi donorlari sifatida ishlaydi va zanjir hosil qiluvchi radikallarni kamroq reaktiv turlarga aylantiradi. Shunday qilib hosil bo'lgan antioksidant radikal kislorod atomini aromatik halqadagi juftlanmagan elektron bilan almashtirish orqali barqarorlashadi. Shuning uchun antioksidant molekulalar odatda o'z tuzilmalarida fenolik funktsiyalarni bajaradilar. Bir yoki bir nechta gidroksil guruhini o'z ichiga olgan moddalar, shu jumladan aromatik halqa va uning funktsional hosilalari fenolik birikmalar deb ta'riflanadi.
Ularning antioksidant tuzilmalariga ko'ra, fenolik antioksidantlar, aromatik antioksidantlar va organik oltingugurt birikmalari sifatida; Ular ta'sir qilish mexanizmiga ko'ra birlamchi va ikkilamchi antioksidantlarga bo'linadi. Bundan tashqari, asosan antioksidantlar tabiiy antioksidantlar va sun'iy antioksidantlar sifatida ikkiga bo'linadi. S vitamini, E vitaminlari (tokoferollar), polifenolik birikmalar, flavonoidlar, fenolik kislotalar, fenolik polimerlar (taninlar) va karotenoidlar tabiiy antioksidantlardir (Akış, 2010).
Tabiiy antioksidant manbalar sifatida ko'plab oziq-ovqat va ichimliklar, jumladan meva, sabzavotlar, o'simlik choylari, sharob, qahva va kakao kabi mahsulotlarni hisoblash mumkin. Tabiiy antioksidant manbalar odatda "o'simlik fenolik moddalari" dir. Fenolik moddalar; Ular biologik antibakterial, antikarsinogen, antiallergik birikmalardir. Oddiy fenollar (C ₆ ) o'simliklar tuzilishida tabiiy ravishda uchraydi. Fenolik birikmalar o'simliklarning mevalari, barglari, ildizlari va po'stlog'i kabi barcha qismlarida mavjud (Eruçar, 2006).