Oila psixologiyasi akadem ik litsey va k asb-h u n ar

psixoiogik, va iiy a tli, mazntuniy va m otivatsion t o ‘siqlardir.
Psixologik to ‘siq — bu sherigiga m a ’qu l tu sh m a y q o lish , 
tu sh u n ilm ay q o lish d a n q o ‘rqish, u to m o n d a n in k o r etilish va 
kalaka q ilin ish d an yoki keskinlikdan q o krq ish , e n g ezgu h islari- 
ni va niyatlarini sam im iy izh o r etish iga ja v o b a n q o ‘pollik bilan 
ja v o b b e rilish i m u m k in lig id a n x a v o tir la n is h k a b ila r tu fa y li 
intellektga oid, m eh rib o n lik k a oid , k u c h g a o id shaxsiy im k o n i- 
yatlarini n a m o y o n qilish va am alga o s h irish g a xalaqit b e ru v c h i, 
o ‘ziga hos ichki psixik torm ozd ir.
Vaziyatli to ‘siqlar — bu s u h b a td o sh la rn in g b ir xil vaziyatni 
tu rlic h a tu s h u n is h la r i, unga tu r lic h a y o n d a s h is h la ri b ila n
b og‘liq.
M a/m uniy to ‘siqlar — o d a td a su h b a td o sh in i tu sh u n m a g a n - 
lik tufayli, u n in g m a z k u r jum lasi q a n d a y m a ’n o d a aytilgani, u 
q an d ay fikrni ilgari surayapti, nim an i n a z a rd a tu ta y a p ti, n im a - 
ga olib boradi va sh u kabi m u lo h a z ala rg a b o rish tufayli yuzaga 
keladi.
M otivatsion to 4siqlar — shu n d ay v a z iy a tla rd a yuzaga ke- 
ladiki, b u n d a gap irayotgan o d a m y o o ‘zi b ay o n qilay otg an 
fikrning m otivini y etarlich a anglay o lm a y d i yoki u atay in u la m i 
(asosiy m o tiv n i) y ash irish g a h a ra k a t 
q ila y o tg a n boM ishi 
m um kin.
B ulardan tash q a ri m uloq o tga to ‘siq b o ‘lib , su h b a td o sh larn i 
psixologik m ad an iy atlilik n u q so n la rid a n b iri, y a ’ni u lam in g n a 
e sh itish n i va n a tin g la sh n i b ilm a slig i, « te sk a ri a lo q a n in g »
y o ‘qligi xizm at qilishi m um kin. O d a m la r o ‘rtasidagi su h b a t 
k o ‘p in c h a u la rd a a q ln in g y etish m aslig i tu fa y li e m a s, b a lk i 
u lam in g xudbinligi tufayli: h a r biri o ‘zi h a q id a yoki o ‘zini q i- 
ziqtiradigan m asa lala r haqida gapirishg a intilishlig i tufayli k u -

---

tilg an id e k a m a lg a o sh m a y qolishi m u m k in . O q ib a td a b itta 
«aqlli» d ialo g o ‘rn ig a , ikkita b eh u d a, h a tto zararli m on o lo g
am alg a o sh a d i. S h u n in g u c h u n h am m u lo q o tg a, suhbatlashish 
s a n ’atig a o ‘rg a n is h , ijtim oiy-psixologik m ad an iy atn i egallash, 
o ‘zi, o ‘z k ay fiy ati va hissiyotlarini b o sh q a ra olish, bilim va 
m alak alarin i ish la b ch iq ish , o ‘z gapi b ilan su h b atd o sh in i qi- 
ziq tira olish q o b iliy a tin i rivojlantirishga erishish kerak. Biroq, 
bu n in g u c h u n b irin c h i navbatda h a r q a n d a y m u lo q o tn in g u m u - 
m iy q o id a s i: b o s h q a o d a m la rn in g , o ‘z s u h b a td o s h la rin in g
ehtiy ojlari, x o h ish la rin i q o n d ira o lad ig an o dam g in a h urm atga 
erish a olish ligini y o d d a tutishi lozim.
7.3. OILAVIY MUNOSABATLAR PSIXOLOGIYASI
Y osh o ila la rd a e r-x o tin m u n o sab atlari o ‘ziga xos h u du d iy , 
e tn ik , jin siy , y o sh v a individual psixologik xususiyatlarga ega 
b o 'lg an e r- x o tin m u n o sa b a tla ri sh ak llan ish in in g eng nozik va 
hal qiluvchi sh a k li hisoblanadi. U yoki bu yosh oilaga xos 
b o ‘lgan e r- x o tin m u n o sa b a tla ri b o sh q a b ir er-x o tin g a m os kel- 
m asligi m u m k in . C h u n k i yosh oilani yuzaga keltirgan e r-x o tin - 
lar turli xil sh a x sla ra ro m u n o sab atlar tiz im i, tu rlic h a taom ilga 
ega b o ‘lgan o ila la rd a tarbiyalan g an , shaxs sifatida shakllangan 
in d iv id lard an ta s h k il to p ad i. Lekin sh u n g a q aram asdan m axsus 
psixologik ta d q iq o tla rd a va ulardan o lin g an natijalar asosida 
yozilgan ilm iy p six olo gik adab iy o tlard a yosh o ilalarda er-x o tin
m u n o s a b a tla rin in g sh a k lla n ish i va riv o jla n ish in in g u m u m iy
m ex a n izm larg a o id tegishli m a ’lu m o tlar keltirib o ‘tilgan.
U m u m a n y o sh o ilalard a e r-x o tin m u n o sab atlarin in g qay 
tarzd a riv o jlan ish i avvalo shu yosh o ila n in g yuzaga kelishiga 
asos b o ‘lgan n ik o h oldi o m illarin ing xarakteriga, shu o ilalar- 
ning yuzaga kelish sh a rt-sh a ro itla ri b ilan uzviy bog‘liqdir. B ular 
haqid a o ld in g i m a v z u d a qism an to ‘x talib o ‘tdik.
A lb atta, y osh o ila yuzaga kelar e k a n , u la r b ir-birlarini sevib 
tu rm u sh q u ris h g a n m i, q a rin d o sh -u ru g ‘ch ilik, tan ish -b ilish c h i- 
lik, sovch ilik, h iso b tufaylim i yoki s te re o tip b o ‘yicham i, q a n ­
day boM ishidan q a t ’i n azar n ik o h n in g ilk kunlarida ularn ing
bir-b irlarig a n is b a ta n b o ‘lgan o ‘zaro m u n o sa b a tla rid a , er-x o tin
o ‘rtasidagi sh a x sla ra ro m u n o sab atlard a em o tsio n al k o ‘ta rin k i- 
lik, hissiy ra n g -b a ra n g lik darajasi y u q ori b o ‘ladi. B ir-birlarini 
m a ’lu m b ir m u d d a t sevishib oila q u rg a n ju ftla rd a b u n d a y

---

e m o tsio n a l k o ‘ta rin k ilik darajasi n ih o y a td a y u q o ri b o 'la d i. 
C h u n k i u lar b ir n e c h a yil kutib, intilib y a s h a g a n , visol d a m la ri- 
ga nihoyat y etishg an b o ‘ladilar. B un d ay ju f tla r nikohi b o sh id a
er-x o tin o ‘rtasidagi shaxslararo m u n o s a b a tla rd a k o ‘ta rin k ilik , 
bir-b irlariga e m o tsio n a l intilish ju d a y u q o ri d arajada b o 'la d i. 
N afaq at sevishib o ila q urganlar, balki d e y a rli b a rc h a m otivlarga 
k o ‘ra oila q u rg an yoshlarda h am n ik o h n in g b o sh id a e r-x o tin
o ‘zaro m u n o sa b a tla rid a bir-biriga y a q in lik , b ir-b irin i q a d rla sh , 
h u rm a t qilish n isb a ta n yuqori b o ‘ladi. U la rn in g bir-b irlarig a, 
o ‘z n ikohlariga, o kzlarining b o 'laja k o ila v iy hayotlari haqidagi 
niyat, o rzu , u m id lari ezgu, ijobiy b o ’lad i. C h u n k i hech kim va 
h e c h q a c h o n ertag a b o ‘lajak tu rm u sh o ‘rto g ‘im , yangi o ila m - 
ning yangi a ’zo lari bilan n izo -jan jalg a b o ra m a n , u lar bilan
u rish am an va o x ir-o q ib a td a o ilam b u z ilib , ajrashib k e ta m a n , 
deb oila q u rm ay d i (Ayrim h o llard a m a jb u ra n oila q u rg a n la r 
b u n d a n m u sta sn o ). Inson oila q u ra r e k a n a h il-in o q yash ab , 
m u ro d -m a q sa d g a yetishishni o rzu q ila d i, n ik o h arafasida va 
n ik o h k e c h asi h a m b a rc h a y a q in b ir o d a r la r , q a rin d o s h -
u ru g ‘lar, to ‘yga ta k lif buyurgan m e h m o n la r yoshlarga ezgu 
niyatlar b ild irad ilar. S huningdek, y o s h la r o ila qurish arafasid a 
va n iko hlarin ing dastlabki kunlarida tu rm u s h o ‘rto g ki tim so lid a, 
o ‘zining sh u o rzu -istak larig a, m u ro d -m a q s a d la rig a y etishishd a 
yordam b eru vch i, uni q o lla b -q u v v a tlo v c h i, u ni h a r soniya, h a r
o n d a tu sh u n u v ch i o ‘z tabiatiga y aq in o d a m in i tasavvur q iladi 
va unga im kon q a d a r shunday ijobiy, iliq m u n o sa b a td a b o ‘lish- 
ga h arak at qiladi.
Biroq h a y o td a , ayniqsa, oilaviy h a y o td a h a m m a narsa h a m
od am kutg an id ay in b o ‘laverm aydi. O ilav iy h ay o tn in g o ‘ziga 
y a ra sh a n o te k is lik la ri, p a s t- b a la n d lik la r i, 
m u ra k k a b lik la ri, 
m u am m olari b o ‘ladi. S hunday m u ra k k a b lik la rd a n biri yosh e r- 
x o tin nin g yangi ijtim oiy statusga, m av q ega: er, kuyov, u y la n - 
g an , oilali yigit, x o tin , kelin, tu rm u sh g a c h iq q a n ayol ro llarig a, 
o ‘zlari u c h u n yangi b o ‘lgan ijtim oiy m u h itg a , yangi oilaga 
m oslashish jara y o n i bilan bogkliq. X o ‘sh b u yangi sharo itlarg a 
m oslashish jara y o n i kim da q an day k e c h a d i?
A lbatta, bu ja ra y o n erkaklarda ay o lla rg a n isb atan y eng ilro q 
kechadi. C h u n k i ular, o ‘zbek o ila sin in g e tn ik x ususiyatlaridan
kelib c h iq q an h o ld a aksariyat h o lla rd a e rn in g uy ida, u n ing o ta -
onasi va b oshq a qarin d o sh lari b ilan y a sh ay d i. Y a ’ni yigit u y lan - 
g a n id an keyin h a m o ‘z oilasida, o ‘z y a q in la ri va o ‘zi u c h u n

---

o ld in d an o d a t b o ‘lib qolgan oilaviy, sh ax slararo m un o sab atlar 
tizim ida q o la d i. A yol kishining esa n ik o h d an keyingi h o lati, 
oldingisidan k e sk in farq qiladi. B irin c h id a n , u o ‘zi u c h u n d e - 
yarli yangi boM gan, oldingisidan tu b d a n farq qiladigan m uhitga 
tushadi. U o ‘zig a xos shaxslararo m u n o sa b a tla r tizim i, rollar 
ta q sim o ti, o ‘z ig a xos «xulqqa» ega boMgan o 'z in in g qizlik 
oilasidan, b o s h q a b ir oilaga, b o sh q ach a b ir shaxslararo m u n o ­
sab atlar tiz im ig a eg a boMgan yangi oilaviy m uhitga tushadi. 
U ndagi m a v ju d tu rm u s h tarzi o ld in g isig a m o s tu sh m a y d i, 
bundagi oilaviy r o lla r taqsim oti ham oldingisiga o ‘xsham aydi, 
u yerdagi m a ’lu m b ir ishni bajarish ta rtib i, u yoki bu ishga 
q o ‘y ilad igan t a la b la r h am oldingisiga o ‘xsham ayd i. B uning 
ustiga yosh o ila d a y osh kelin zim m asiga yuklatiladigan vazifalar 
h am u ni q izlik v a q tid a bajaradigan ish larid an h am m iq d or, 
h am m a z m u n j ih a td a n tu b d an farq q ila d i. Y angi ijtim oiy
sharoitga m o sla sh ish jara y o n in in g o ‘zb ek o ilalarid a ayol kishi 
u ch u n qiyin k e c h is h in in g asosiy sab ab larid an yana biri un d a 
yosh kelin y u q o rid a aytib o ‘tilgan vaziyatlarga tushishi bilan 
birga u lard a b u y an g i oilad a kelin o ‘zin i «begona» deb his 
etishidir, y a ’ni u n d a g i «begonalik effekti»ning m avjudligidir.
Y u q o rid a k e ltirib o ‘tilg an lardan k o ‘rin ib tu rib d ik i, yosh 
oila yuzaga k e lg a n id a n so‘ng unda e r-x o tin m un o sab atlarin in g
«kutilganidek» riv o jlan ish ig a xalaqit q ilad ig an k o ‘plab ijtim oiy 
psixologik, e tn ik , h u d u d iy , jinsiy o m illa r borki, yoshlarim iz bu - 
larning b a rc h a si h a q id a o ld in dan x a b a rd o r b o ‘lishligi va u lar- 
ning salbiy t a ’sirla rin i yum shatib, ijobiy jih a tla rin i rivojlan- 
tirishga ta y y o r b o ‘lishlari m aqsadga m uvofíqdir.
S h u n d ay q ilib , e n g ezgu niyatlar b ilan oilá qurgan yoshlar- 
d a e r-x o tin n in g shax siy m u nosabatlari baxtg a qarshi yaxshidan 
y om on g a q a ra b riv o jlan a boshlaydi. C h u n k i nik oh nin g boshida 
kuzatiladigan e r - x o tin o ‘rtasidagi k o ‘tarin k i em o tsio n al yaqinlik 
asta-sek in lik b ila n pasayib, ular h issiy otlarinin g o'tm aslash u v i 
ro ‘y beradi. Bu h o la tla r albatta h a r q a n d a y oilada shaxslararo 
m u n o sa b a tla r riv o jlan ish in in g o ‘ziga xos dinam ikasini tashkil 
qiladi. Bu h o la td a n v o q if b o ‘lish va u n in g o kzgarishlariga tay ­
y o r tu rish y osh o ila la rd a yuzaga kelishi m u m k in boMgan ayrim
k o ‘n gilsizlik larn in g o ld in i olishga asos b o la d i.

---

7.4. ER-XOTIN MUNOSABATLARINING 0 ‘ZIGA XOSLIGI
E r-x o tin la rn in g oiladagi m u lo q o ti, sh ax slararo m u lo q o tn in g
um u m iy q o n u n iy atlarig a b o 'y su n ish b ila n birga, d a s ta w a l ish - 
d a n tash q a ri, b o ‘sh vaqtlarini b irg a lik d a o 'tk a z ish b ilan s h a rt-
langan o ‘ziga xos xususiyatlariga h a m ega. H am kasb lar, o ‘rto q -
lar, d o 's tla r va sevishganlar h a m m a v aq t h am birga b o ‘lish 
im koniyatiga ega em aslar, q a y ta n g a , o ‘z m u lo q o tla rin i o 'z la r i 
xohlagan v aq tla rid a b iroz k a m a y tirib , h a tto uzib ( to lx ta tib ) 
q o ‘y ish la ri h a m m u m k in (u c h r a s h u v g a b o rish i lo z im lig in i 
«unitib» q o 'y is h , k u tilm a g a n d a « ju d a b a n d » b o klib q o lis h i 
m um kin va sh .k ). E r-x otinlar esa k o 'p in c h a b u n d a y im k o n iy a t- 
lardan m ah ru m d irla r. U la r b ir x o n a d o n d a , k o 'p in c h a b ir x o n a -
d a birga b o ‘lish g a «m ahkum » e tilg a n . A lb a tta , b u g a p la r
k o 'p c h ilik y o shlarim izd a (ayniqsa, b ir-B irlarin i sevuvchi y o s h - 
larda) tu sh u n m o v c h ilik , ish o n m aslik , e ’tiro z tu g 'd irish i m u m ­
kin, ch u n k i ular, o ‘zing uch un az iz , sevim li boMgan o d a m b i ­
lan birga b o ‘lish, uning yonida b o llish «m ajburiyati» b u e n g
orziqib kutilg an o rzun ing ro 'y o b g a c h iq is h i-k u deb h iso b la s h - 
lari m u m k in . Biroq bu « m ah k um lik »
b ilan h iso b la sh m a slik
ham m u m k in em as. Turli ah o li t u r a r jo y la rid a , m a h a lla la rd a , 
q o ‘n i-q o ‘sh n ila r o ‘rtasida ko‘p in c h a fa q a t ayo llard an yoki fa q a t 
e rk a k la rd a n ib o ra t « k o m p an iy a la r» h a m b e h u d a g a y u z a g a
kelaverm aydi.
Q a d im iy , afsonaviy S p a rta q o n u n c h ilig id a e r - x o tin la r n i 
ishqiy 
m u n o sa b a tla rin in g s o v u q la s h ib
k e tis h id a n
s a q la s h
m a q sa d id a u la rn in g m u lo q o tla ri im k o n q a d a r c h e g a r a la b
q o ‘yilgan. U ng a k o lra erlar x o tin la rid a n ajratilgan h o ld a , y a ’n i 
e r va xotin b o sh q a-b o sh q a y a s h a g a n la r va ular faqat o v lo q jo y -
lardagina, «begona k o ‘zlardan» y a sh irin tarzd a u c h ra sh ib t u -
rishlari m u m k in boMgan. Bu ta d b ir n a fa q a t S p arta ja n g c h ila ri 
o ‘zlarining ja n g o v a r ruhlarini y o ‘q o tm a slig i, o ‘z la rin in g y o sh
xotinlari bilan m ashg'ul bo‘lib q o lm a slik la ri u c h u n g in a e m a s
ed i. B u n d a « taq iq lan g an m eva» e ffe k tid a n f o y d a la n ilg a n . 
U c h ra sh ish la rn in g qiyinligi, xuddi tu z s iz tao m g a tu z , z ira v o rla r 
q an ch alik m aza berganidek, e r- x o tin la rn in g bir-b irlarig a hissiy
yaqinligini sezilarli darajada k u c h a y tira d i, n ikoh ris h ta la rin i 
m ustahk am lay di. 
Yoki S h ek sp irn in g q a h ra m o n la ri R o m e o va 
Ju le tta la r h a m , ag ar ular u n a s h tirilg a n la rid a n so lng b a r c h a
qulayliklari bilan alohida «koshona» b e rilg an d a e d i, u la r o ‘z la -
rini b o sh q a c h a tu tg an b o lis h a rd i.

---

D o im iy m u lo q o t b ir xillik k o ‘rin ish in i yuzaga keltiradi, 
tab iiy ki, b u n d a n h a y o td a g i kundalik ik ir-c h ik irla r ko ‘payadi, 
ayni vaqtda c h u q u r h issiy o tla r o ‘z o b y ektining yaqinligi tufayli 
k u n d alik o d a tla r sh a k lin i oladi. O d a m la r b ir-b irlarid a n biroz 
m u d d a t ayri y a s h a s h s a ham m asi jo y ig a tu sh a d i: m u h im
t o ‘siqlardek tu y u lg a n n a rsa la r arzim agan m ay d a-ch uy dalarga 
ay la n ib q o lad i, q isq a m u d d a tli hijron t a ’sirida c h u q u r hissiyot­
la r kuchayadi va y a n a o ‘ziga yarasha kuchga ega b o ‘ladi.
E r-x o tin m u lo q o ti, m uom alasining o ‘ziga xos nozik jih a t- 
larid an yana biri u la rn in g bir-birlari bilan yetarli darajada intim
m u n o s a b a tla rd a b o ‘lish lig id ir. Bu a lb a tta , u la rn in g o ‘za ro
m u n o sa b a tid a s h u b h a siz o ‘z izini q o ld iradi. Bu o ‘rind a shuni 
h a m aytib o ‘tish jo iz k i, bizn i bolalikdanoq o igan o ‘ziga xos ta r- 
b iyam iz jinsiy m u n o s a b a tla r, jinsiy m u lo q o tg a n o m a ’qul uyat, 
g o ‘yoki axloqsiz h o d isa d e k qarashga m ajb u r q iladi. Biz jinsiy 
m oyillikni uzoq v a q t b ir yoqlam a past, sh a rm a n d ali, odam
hissiyoti u c h u n n o o ‘rin n arsa deb atab kelganm iz (b a ’zilar 
h o z ir ham s h u n d a y d e b hisoblaydi). N im a u c h u n shund ay
b o ‘lgan? C h u n k i u h a y v o n la r uchun h am o d a m u ch u n ham
u m u m iy . B iroq, o c h lik h a m , ch a n q o q lik h am hayvonlarda 
q a n d a y b o ‘lsa, o d a m d a h a m shunday b o ‘ladi. A m m o bizning 
a x lo q va o d a tla rim iz , m a ’naviyatim iz d o ira sid a u lar haqida 
n a fa q a t o sh k o ra g a p ir is h , balki ularga b o ‘lgan e h tiy o jla rn i 
b o sh q a la rn in g is h tiro k id a , k o ‘z o ‘ngida q o n d irish m u m k in , 
y a ’ni u lar o d a m la rg a x o s d e b qabul q iling an. N im a b o ‘lgan 
ta q d ird a h am biz o ‘z im iz n in g «hayvoniy» ta b ia tim iz d an b ari- 
b ir q u tu la o lm ay m iz. B u n d a ham m asi bu hislarn in g yuzaga ke- 
lishiga em as balki, 
u la rn i q ach on , q ay erda, q a n d a y sharo itd a 
va q a n d a y tarzd a n a m o y o n qilam iz, biz ularga so ‘zsiz b o ‘y- 
s u n a d ig a n
q u lla r m iz m i 
y oki m u lo h a z a k o r va 
m e h rib o n
x o ‘jay in la rm iz m i, m a n a sh u n g a bog'liq.
O d a m la r oila q u ris h a r, nikohdan o ‘tis h a r ek an lar, tabiiyki, 
seksual m u n o sa b a tla rg a kirishadilar.
E ndi n ik o h d an k e y in bu «m um kin». Biroq bolalikdan j in ­
siy alo q a, jin siy a k t h a q id a q andaydir b ir «yom on» narsa deb 
tasa v v u r qilib tarb iy a la n g a n lik , ayrim er-x o tin larg a on g ostida 
boM sada, xalaqit q ila d i va b u b a ’zan u larn in g b ir-b irlarig a 
axlo qsiz qiliqlarni q ilis h d a o ‘ziga xos sh erik d e b qarashga m aj­
b u r qiladi.
V aqt o ‘tishi b ila n er-x o tin larn in g b ir-b iri oldidagi «sir as-

---

ro rla ri to b o ra ochilib» b o ra v e ra d i. A fsuski, s h u b ir-b irla ri 
u c h u n
o sh k o ra la sh ib b o ris h i 
faq a t 
m a 'lu m
b i r
z a ru riy
c h e g ara d ag in a am alga o sh a d i. O z o d a , m u lo y im , e h tiy o tk o r 
yigit e n d i o ‘ziga q aram ay d ig an , b efaro sat, q o ‘pol e rg a ay la n a d i. 
O zo d a, bejirim , did bilan k iy in a d ig a n , k a m ta rin , n o z ik qiz, 
boMajak kelin endi b e o ‘xshov k iy in g an , o ‘ziga q a ra m a y d ig a n , 
vaysaqi xo tin g a aylanadi. U n in g o ld in gi jo z ib a s i, g o ‘zalligi 
g o ‘yoki «yo‘qoladi».
H a r b ir xalqda, h a r qaysi z a m o n d a g o ‘za llik n in g o ‘ziga xos 
belgilari, etalo n lari boMadi. G o ‘zallik va g o ‘zal e m a s lik h a q id a - 
gi ta sa v v u rla r vaqt o ‘tishi b ila n s o ‘zsiz o 'z g a r a d i. B iro q, 
um u m x alq to m o n id an qabul q ilin g a n va e ’tir o f e tilg a n g o ‘zallik 
etalo n lari bilan b ir q ato rd a in d iv id u a l, shaxsiy, x u su siy e ta lo n - 
lar h am b o la d i. A ytish laricha, 
b o y o ‘g ‘li q u s h la rn in g o rasida 
eng g o ‘zallari uning bolalari e k a n lig id a n m a q ta n a r e k a n , c h u n - 
ki « ularning h am m asinin g q u lo q la ri u z u n , boshi k a tta , u m u - 
m an o ‘ta g o ‘zal» ekan. K im b ila d i, bu b o ra d a k a b u ta r n im a
d e g a n b o i a r ek an . A ynan s h u sab ab g a k o ‘ra x a lq ic h id a
tip ra tik o n o 'z bolasini y u m sh o g ‘im , q o 'n g ‘iz b o lasin i o p p o g ‘im
deydi, — degan m aqol bor. S h u n in g u c h u n m a ’lu m b ir n a m u - 
naga o ‘zini urish, o ‘zini o ‘s h a n d a y b o ‘lishga m a jb u rla sh kerak 
em as. H a r jo y n in g ham o ‘z to s h - u taro zu si, o ‘lc h a m i m avjud. 
X o tin in i sevuvchi e r u ch u n u n in g xotini (yoki e rin i sevuvchi 
xotin u c h u n uning eri) u m u m iy e ta lo n g a m o s k e la d im i yoki 
yo ‘qm i, b u n d a n q a t’i nazar k o ‘p in c h a eng g o ‘zal, c h iro y li, ke- 
lishgan o d am deb tasavvur q ilin a d i. A ynan m a n a s h u g o ‘za l- 
likni o ‘ziga xos «ziravorlar»: k iy im lar, soch tu rm a g i, x a tti- 
h a ra k a t, im o -ish o ralar, q iliq la r, s o ‘z la r va sh u k a b ila r bilan
saqlab qolish kerak b o ‘ladi. U n i n afa q a t «xalq ich id a » balk i uy- 
d a h a m saqlash kerak.
Intim m unosabatlar. Bu n a fa q a t sek su al m u n o s a b a t, 
n afaq at jin siy aloqa, balki a n c h a o c h iq , yaq in, m a ’n a v iy m u lo - 
q o td ir. In tim (fransuz tilida — in tim e — « yaqin», «qulay», 
«ko ‘ngildan», lo tin ch ad a in tim u z — « chuqur», « c h in d ild a n » ) 
m u lo q o tla r d e y ilg a n d a, p six o lo g iy a d a s h u n d a y m u lo q o tla r
tu sh u n ilad ik i, un d a o d a m b o s h q a o d a m o ld id a q a n d a y d ir b ir 
ijtim oiy rolni (ra h b a r yoki x o d im , sotuvchi yoki v ra c h va shu 
kabi) bajaruvchi em as, balki a y n a n «yagona» shaxs sifa tid a — 
n o d ir, tak ro rlan m as m avjudot sifa tid a n am o y o n b o ‘la d i, b u n d a
u m u tlaq o o shkora, ochiq, h e c h n a rsad an q o 'r q m a y , o ‘zin in g

---

ic h k i o la m i, o ‘z in in g b a rc h a x u su siy a tla rin i u y a lm a sd a n
n a m o y o n qila oladi. B u n d a y m ulo qo td a su h b atd o sh o d a m la r 
o ‘r ta s id a c h u q u r va 
k e n g o ‘za ro o sh k o ra lik
(jism o n iy , 
p six o lo g ik , shaxsiy, m a ’n a v iy ) am alga oshadi. B u n d a su h b a t- 
d o s h la rn in g tan a si, fikri, hissiyo ti, xarakteri va hayo tiy rejalari, 
q a d riy a tla ri va fikrlari o c h ila d i.
I n tim m u n o sa b a tla rg a sevgi, d o 'stlik , d u sh m a n lik , yolg‘iz- 
lik k a b ila rn i kiritish m u m k in . Biroq intim m u lo q o tla r nafaqat 
istalg an m u lo q o tla r sifatid a, balki xavfli, « q o 'rq in ch liro q » m u ­
lo q o tla r sifatid a h am id ro k qilinishi m um kin. Bu m u lo q o tla r 
tu s h u n is h va h a m d a rd lik k a , o 'z a ro q o ‘llab-quvvatlash, dalda 
b e ris h , b ir-b irin i tu sh u n is h g a b o klgan ehtiyojlarni q ond irad i. 
S h u b ila n birga e r-x o tin o ‘rtasidagi m uloqot ja ra y o n id a to m o n - 
lar o ‘z hissiy o tlarin i, ich k i kech inm alarin i jilo v lash g a, fosh 
b o ‘lib q o lish d a n , p in h o n iy tu y g ‘ularini ochilib q o lish id an h a- 
yiq ish hissi n a m o y o n b o ‘lad i. Shu n in g u ch u n ayrim o d am lar 
m u lo q o td a k o ‘pchilik to m o n id a n qabul qilingan m u lo q o tla r 
d a ra ja s id a q o lish g a h a ra k a t qiladilar. B uning b o isi, avvalo 
o d a m n in g ichki k e c h in m a la rin i o sh k o ra q ilib q o ‘y ish d an
q o 'r q is h yoki ju fti o ld id a o ‘zini «fosh» qilib q o ‘yishni xohla- 
m aslik , o 'z in i p in h o n iy , h a tto o ‘zi ham o ‘zida k o ‘rishni ista- 
m a y d ig a n
x isla tla rn i 
fo sh
qilib 
q o ‘y ish d a n
q o ‘rq ish d ir. 
O d a m la rn in g «tashlab k etilish d an » q o 'rq ish i ham shu bilan 
b o g ‘liq ( o ‘zini borlig ‘ini o sh k o ra qilib q o ‘yg aningdan so ‘ng sen 
ju ftin g u c h u n qiziqarli boM m ay qolasan, u seni b a rc h a xislatla- 
rin g n i bilib, k o ‘rib boM ganidan so ‘ng, senga qiziq m ay q o ‘yadi 
va se n i tash la b ketishi m u m k in ), «jiddiy tanb eh lar» d an q o ‘rqish 
( b u n a q a e rk in , o sh k o ra, o c h iq m uloqotda o ‘zing haq in g d a she- 
rigin g y oki b iro r-b ir m u h im ro q m asala haqida b iro r-b ir n o jo ‘ya 
g a p n i « g ap irib » , « laq illa b » q o 'y ish in g m u m k in ). B u la rd a n
ta s h q a r i 
m u lo q o tla rn in g
in tim lig id a n (y aq in boM ishidan) 
k o 'p in c h a o ‘zin ing a jra tu v c h i (destruktiv), buzuvchi im pulslari- 
d a n q o ‘rqish h am ush lab qo lish i m um kin. In tim m u lo q o tlard a 
biz x u lq n in g ijtim oiy m e ’y o rlari, ijtim oiy taqiqlarga eng kam 
d a ra ja d a b o g liq b o ‘lam iz va shuning u c h u n o 'z im izg a eng 
y a q in o d a m g a n isb a ta n boMgan m u n o sa b a tla rim iz d a biz 
o ‘z im iz n i s h u n d a y tu tis h im iz m u m k in k i, b o sh q a h e c h b ir 
o d a m g a nisbatan o ‘z im iz n i b u n aq a tu ta olm aym iz. N iho y at, 
m u lo q o tla rn in g in tim boM ishidan, ayrim o d a m la rn i boshqa 
o d a m n in g individualligiga h ad d an tashqari o rtiq c h a kirishib.

---

q o kshilib ketish, bo sh q a o d a m g a «aralashib», s in g ib ketish tu- 
fayli o ‘zin in g individualligini y o ‘q o tib q o ‘y ish d a n q o ‘rqish ham
u shlab tu rad i. S huning u c h u n «birlashishdan o ld in va birlashish 
u c h u n dastlab ch eg aran i, a lo q a la m i yaxshilab b e lg ila b , aniqlab 
olish» o kz individualligi va shaxsini m u sta h k a m la b o lish lozim .
E r-x o tin la rn in g oiladagi m u lo q o tin in g m u h im xususiyatla- 
rid an biri shuki, u m a l u m d a ra ja d a k un d alik, m a ish iy prozaik 
fo n d a am alga oshishidir. B oshqa o d a m la r, b o s h q a e rk a k lar va 
ay o llar bilan b o ‘lgan m u lo q o td a biz k o ‘ta rin k ilik n i, uyda esa 
u n ing oshxonasini k o kram iz. B u lar esa b ir-b irla rid a n ju d a uzoq 
va o d am larg a tu rlich a tala b la rn i q o kyadigan tu s h u n c h a la rd ir.
Psixologlar m u lo q o tn in g o kziga xos uch xil k o m m u n ik ativ
pozitsiyasini farqlaydilar. Bular: «ota yoki o n a » « k a tta odam », 
«bola». U la rn in g h a m m a si b ir o d a m d a m u ja s s a m 'b o ‘lishi 
m um kin.
« O ta 
yoki 
o n a»
p o z its iy a s id a
b o klis h , 
b u
o kzin in g
b o sh q alard an ustunligini an g la sh , rag‘b a tla n tiris h va jazolash
h u q u q ig a egalikni his qilish d em ak d ir. «O ta y o k i ona» n ing 
m u ro jaati o d a td a p a n d -n a sih a tli, e ’tiro zga o ‘rin q o ld irm a y d i- 
g an , 
uzil-kesil b o kladi, u o ‘zi b u n i d o im o n a m o y o n qilaver- 
m asad a, biro q o kziga h u rm a tn i tala b qiladi. U ta r tib n i nazorat 
qilishni va od am larn i b o sh q a rish n i, ju ftig a, « o ta la rc h a » («ona- 
larcha») unga hom iylik qilib, xuddi zaifroq o d a m g a yo n d ash - 
g an d ek yondashishni y o q tirad i.
« K atta odam » 
pozitsiyasi o d a m n in g a tro fid a g ila r bilan 
ten g d arajad a m u lo q o td a b o ‘la olish ni b ild irad i. A trofdagilarga 
o ‘z h u k m ro n lig in i h a m o ‘tk a z m a y d i yoki o ‘z ig a n isb a ta n
m a ’qullovchi» m un o sab atn i h a m kutm aydi.
«Bola» pozitsiyasida o d a m xafagarchilikka y u q o ri sezgirlikni, 
k o ‘ngli b o ‘sh!ik, o son ish o n u v c h a n lik , o ky in q a ro q lik , injiqlik, 
b o s h q a la rd a n m e h r o lish n i ista sh , s e z is h n i, k u c h lir o q o d a m
to m o n id a n panoh tu tish n i va sh u kabilarni n a m o y o n qiladi.
A gar shu p ozitsiyalar o lz a ro m uvofiq kelsa v a o ‘za ro m os 
b o klsa, m asalan k im d ir ju ftig a nisb atan boMgan m u n o sa b a td a
«otalik» yoki «onaiik» pozitsiy asin i tu ts a -y u , ik k in c h i to m o n
esa bajonidil «bolalik»ni n a m o y ish etsa — bu y a x sh i, ag ar ikki- 
ta «katta odam » pozitsiyasi o kzaro t o ‘q n a sh k e lsa , bu ham
yaxshi, biroq oilada ikkita «ota» («ona») d u c h kelib qolinsa, 
u n d a ularn in g m u lo q o tid a z o ‘riqish, n izoli v a z iy a tla rn in g yuza- 
ga kelishi m uqarrar.

---

N iz o li v aziy atlar o d a td a u zo q vaq tlar dav o m id a yetiladi, 
s h u n in g u c h u n oqil va tajrib ali o d a m la r u lam in g dastlabk i alo - 
m a tla rin i o ‘z v aq tid a pay q ab, ularga lozim darajada m u n o sab at 
b ild irib , u la r n i b a r ta r a f q ilish i y oki m u m k in q a d a r z aif- 
la sh tirish i m u m k in .
7 .5 . E R -X O T IN L IK M U N O S A B A T L A R I
Biz y u q o rid a oilada sh ax slararo m un o sab atlar va m u lo q o t 
p six o lo g iy asig a tegishli m asa lala rg a q ism an t o ‘x talib o ‘tdik. 
E n di e sa m a z k u r m asalad a yosh oila m ezonlari h a q id a fikr 
y u ritsak . P sixolog va so tsio lo g la m in g fikricha, k elin -kuyo v lar- 
ning y o sh i 30 d a n o sh m a g a n b irin c h i n ikohdag ilar yosh oila 
h iso b la n a d i. O d a td a yosh o ila tu sh u n ch asi oilaviy h ay o tn in g
d astlab k i 10 yilini o ‘z ichiga oladi.
N i k o h d a n o ‘tib , o ila q u rilg a n d a n s o ‘ng u b ir n e c h a
b o s q ic h la m i bo sib o ‘tadi. S h u la rd a n eng k o ‘p kuzatiladigani 
sotsial v a psixologik jih a td a n k a ttá ah am iy at kasb etad ig an ham
a y n a n s h u y osh oila b o sq ich ig a t o ‘g ‘ri keladi. Bu b o sq ic h d a e r- 
x o tin la rn in g oilaviy h ay ot h aqid ag i ta sa w u rla ri sh a k lla n ad i, 
f a rz a n d la r d u n y o g a keladi, u larn i tarbiyalash, voyaga yetkazish 
b ila n b o g ‘liq b o ‘lgan asosiy ish lar am alga oshiriladi. S hularni 
h iso b g a o ig a n h o ld a h u k u m a tim iz to m o n id a n y osh o ilalar, 
u la rn in g m u stah k am lig in i t a ’m in lash va ularda ijtim oiy, iqti- 
so d iy va m a ’naviy q o ila b - q u v v a tla s h yangi o ila n in g b a r- 
q a ro rlig in i t a ’m inlashga im k o n iy atlar yaratish borasid a h am b ir 
q a to r ish la r am alga o sh irilm o q d a.
O ila n in g m u stah k am b o ‘lishi, e r-x o tin n in g baxtiyor, tin c h - 
to tu v y a s h a s h la rid a u la rn in g o ‘z a ro qovushuvi m u h im rol 
o ‘y n a y d i. 0 ‘z a ro q ovu sh ish larn i shartli ravishda u c h ta tarkibiy 
q ism ga a jra tish m um kin:
1. B iologik qovushuv.
2. P six olo gik qovushuv.
3. S o tsia l (ijtim oiy) qovushuv.
T o ‘y d a n keyingi dastlabki «asal oyi»1 
o d a td a , o soyishta,
1 Qadim gi yunonlarda nikohdan o ‘lib oila qurgan yoshlar ixtiyoriga 
echki va asalarilam i topshirib, bir oyga toqqa ko‘chirib yuborardilar. Bir oy 
davomida yosh kelin-kuyov echki suti bilan asalni iste’mol qiladilar va tabiat 
quchog'ida yashaydilar. Bundan ko‘zda tutilgan maqsad — ulardan tug'ilajak 
farzandning so g lo m bo’lishini ta'm inlash boigan.

---

sh irin , totuvlik bilan o ‘tadi. «Q olgan o y lar va y illa r h a m xuddi 
sh u n d a y yaxshi, baxtli davom etishi u c h u n n im a la rg a e ’tib o r 
berish kerak?», «Y uqoridagi qovushuv tu rla rid a n en g m uh im i 
va asosiysi qay biri?» degan savollar tu g ‘iladi. Q u y id a biz ushbu 
savollarga javob berishga harak at qilam iz.
Biologik qovushuv. Biologik s h o x o b c h a n in g ru h iy shoxob- 
chag a nisbatan b irm u n c h a tu rg ‘unligini, k am o ‘zgaru v ch an lig i- 
ni hisobga olish zarur. Y a ’ni shakllangan m ijo z to ifa sin i o ‘zgar- 
tirib bo'lm asligini va bunga in tilish n in g sa m a rasizlig in i u n u t- 
m aslik lozim . 
M ijoz turi jih a tid a n k e lin -k u y o v la r tu rlich a 
b o ‘lishi, b a ’zan esa b ir-b irig a q a ra m a -q a rs h i z id toifalarga 
m a n s u b boMishi m u m k in . L ekin b u n i o ila m u sta h k a m lig i 
u c h u n xavfli om il d eb hisoblash xato b o ‘lad i. K o ‘p hollarda 
b u n d a y o ilalard ag i e r- x o tin la r b ir-b irla rid a y e tish m a y d ig a n
psixologik xususiyatlarni toMdirib turad ilar. S h u b ila n birga xo- 
lerik turga m ansub b o ‘lgan e r-x o tin la r o ‘rta sid a salga n izo -jan - 
ja lla r chiqishi m u h im om il b o lis h i m u m k in. Q ay liq la rn in g m i­
jo z jih a td a n tu rm u sh q u rish lari tu rli k o ‘r in is h la rd a n iborat 
boMishi m um kin. M asalan, XX (xolerik k uyov — xolerik ke- 
lin), XS (xo lerik-sangvinik), X F , X M , SS, F F , F M , M M , va 
b o sh q a m urakkab qovushuvlar. Bu y erda e n g m u h im i m ijoz 
tu ri em as, balki u lar o ‘rtasidagi hissiyot k u c h i, p six o lo -p ed a - 
gogik bilim saviyasi, oilaviy hayotni m u sta h k a m la sh g a intilish, 
tarb iy a va m adaniy saviya darajasi, o ‘za ro m u n o sab atlard ag i 
m adaniyatdir.
Bilimlarni tekshirish uchun savollar:
1. O ila d ag i m u lo q o t b ila n o ila d a n ta s h q a r i s h a x s la r a r o m u lo q o t - 
la rn in g o ‘rta sid a q a n d a y f a r q m a v ju d ?
2. M u lo q o t ja r a y o n id a y u z a g a k elish i m u m k i n b o ‘lg a n q a n d a y
t o ‘s iq la m i b ila siz ?
3. O ila v iy m u n o s a b a tla r n im a ?
4. Y o sh o ila d a e r - x o tin m u n o s a b a tla ri q a n d a y riv o jla n a d i?
5. E r- x o tin m u n o s a b a tla r in in g o 'z ig a x o slig i n im a l a r d a n ib o ra t?
6. I n tim m u n o s a b a tla r g a n im a la r k ira d i? U l a r q a n d a y n a m o y o n
b o 'la d i?
7. M u lo q o tn in g q a n d a y k o m m u n ik a tiv p o z its iy a la r i fa rq la n a d i?
8. E r- x o tin lik m u n o s a b a tla r id a g i m o s la s h u v , q o v u s h u v q a n d a y
a m a lg a o sh a d i?
9. N ik o h g a c h a b ir - b irla r in i yax sh i b ilm a g a n h o l d a b ir-b irla r in i 
t o l i q tu s h u n ib , n ik o h d a n s o ‘n g q a n c h a k o ‘p b ilg a n s a ri b ir -b irla rin i
6 — O ila psixologiyasi
161

---

s h u n c h a l i k t u s h u n m a y d i l a r ( tu s h u n is h n i is ta m a y d ila r) . ( G ‘ . S h o -
u m a ro v ) M a z k u r ib o ra d a g i p a r a d o k s n i p six o lo g ik ta h lil q ilib , ilm iy
a s o s la b b e r in g ?