Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

Sug‘orish tizimining xususiyatlari. 
Yer osti suvlari bilan sug‘orish quyidagi 
xususiyatlarga ega: manba debitining kichikligi; suvda loyqa miqdorining yo‘qligi; 
22-rasm. Koriz yordamida yer osti suvlarini 
yer yuzasiga chiqarish: 
1-suv o‘tkazuvchi yo‘lak; 2-suvli qatlam;
3-kuzatuv qudug‘i 

---

87
suv haroratining 12 
0
C dan past bo‘lishi; suv manbasining sug‘orish dalasiga juda 
yaqin bo‘lishligi; sug‘orish maydonining kichikligi (odatda 15-100 ga). 
Tajribalarning ko‘rsatishicha yer osti suvlari bilan 100-600 ga dan kam 
bo‘lmagan maydonlarning sug‘orilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Buning uchun 
esa bir guruh suv olish inshootlarining sonini, joylashuv o‘rnini mujassamlash kerak 
bo‘ladi. 
Yer osti suvlaridan unumliroq foydalanish va sug‘orish maydonining ko‘lamini 
oshirish uchun kunlik va mavsumiy suv havzalarini hosil qilish kerak bo‘ladi.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, bu manbadan sug‘orishda yer ustidan 
sug‘orish usuli kabi xo‘jasizlarcha foydalanib bo‘lmaydi. Shuningdek, bu manbadan 
suv olinganda undagi energiyadan ham foydalanish juda o‘rinli hisoblanadi (nasos 
yordamida suv so‘rib olinganda yoki yer osti suvlari sug‘orish maydonidan yuqorida 
buloq yoki koriz ko‘rinishida hosil bo‘lganda). Bu manbaning xususiyatlaridan biri 
suvning toza ekanligidadir. Bu holatlarni mujassam qilganimizda sug‘orish texnikasi 
sifatida yomg‘irlatib sug‘orish (yomg‘irlatish mashina yoki qurilmalari) yoki 
tomchilatib sug‘orish usullarini qo‘llash sug‘orish suvining unumdorligini oshirib, 
yopiq sug‘orish tizimidan foydalanish esa xarajatlarni keskin kamaytiradi, chunki 
ularda loyqa cho‘kmaydi. 
 
6.4. Mahalliy oqova suvlari bilan sug‘orish. Limanli sug‘orish 
Mahalliy oqova suv manbalari – yer yuzasiga atmosferadan tushgan yomg‘ir, qor 
suvlaridan hosil bo‘lgan oqovadir (23-rasm). 
Yomg‘ir, qor suvlarining bir qismi (
P
µ
) tuproqqa shimilsa, ikkinchi qismi 
(
(
)
SP
P
1
=
−
µ
) oqova hosil qiladi. 
µ
−
= 1
S
-oqova moduli deb ataladi. 
Mahalliy oqova suv manbalari umumiy yog‘in miqdori 
700
500
P
−
≥
mm/yil 
va suv muvozanati koeffitsienti 
5
,
0
E
P >
=
µ
α
bo‘lganda, u manba sifatida qaralishi 
mumkin. Bunda, oqova moduli 
S
=0,04–0,6 (0,7) bo‘lishi mumkin. Oqova moduli 
qiymati bir qator omillarga 
n
,
v
,
i
,
P
(
f
S =
va boshqa ) bog‘liqdir. 

---

88
Kuzatuvlar 
mahalliy 
oqova 
suvlarining 
qisqa 
muddatli, 
asosan, 
bahorgi yomg‘ir (20-40 kun ichida) va erta 
bahorda qorning erishidan hosil bo‘lishini 
ko‘rsatadi. Bu davrda umumiy yillik suv 
hajmining 60-80% i oqova ko‘rinishda 
hosil bo‘ladi. 
10-60 mm qalinlikda yoqqan yomg‘ir 
ba’zida 50-60 km
3
suv hajmlarini (katta 
maydonlarda) tashkil etishi mumkin. Bu 
suvlarning oqimini to‘xtatmaslik tuproq eroziyasiga, suv toshqinlariga sabab bo‘lib, 
katta zararli oqibatlarga olib keladi (qishloq xo‘jalik ekinzorlarini suv bosishi, 
sug‘orish tarmoqlariga loyqa cho‘kishi, tuproq eroziyasidan hosildor qatlamning 
yuvilishi va h.k.). 
Bu suvlar sel omborlarida (O‘zbekiston hududida bunday suv omborlar soni 25 
ta) va limanlarda ushlab qolinishi ham ularning zararini bartaraf etadi hamda 
limanlarda tuproqning bir marotaba namlanishini ta’minlaydi. 
Liman – uch tomoni uvatlar bilan o‘ralgan maydondir. 
Bir marotaba sug‘orib qolishda suv dasht o‘simliklari uchun 15-25 kun, ekilgan 
o‘tlar uchun 5-10 kun, don ekinlari, himoya daraxtlari uchun 2-5 kun limanda 
saqlanishi mumkin. 
Tekis relyef sharoitida mahalliy suv oqovalaridan limanlar qurish yo‘li orqali 
foydalanish mumkin. Bunda, atrofi uvatlar bilan o‘ralgan ma’lum bir kichik maydon, 
ma’lum miqdorda mahalliy oqova suvlar bilan to‘ldirilib (ularning oqish yo‘nalishi 
to‘silishi hisobiga), tuproqning faol qatlamini bir marotaba namlantirib, bu yerda 
qishloq xo‘jaligi ekinlarining rivojlanishi uchun nam zaxirasi yaratiladi.
Limanlar yer nishabligi 
i
= 0,002-0,003(0,005) bo‘lgan turli yer relyefi sharo-
itlarida hosil qilinadi. 
Limanlar suvga to‘ldirilishi, rejada joylashishi, ulardagi suv qalinligi bo‘yi-cha 
tasniflanadi. 
23-rasm. Mahalliy oqova suvlarning 
hosil bo‘lishi 

---

89
Suvga to‘ldirilishi bo‘yicha: yomg‘ir va qor suvlaridan to‘ldiriladigan, suv 
ombor suvlaridan, daryo toshishidan (qayir) va daryo suvlaridan to‘ldiriladigan 
limanlarga; rejada joylashishi bo‘yicha: ko‘ndalang va bo‘ylama limanlar, yakka va 
yarusli limanlarga; suv chuqurligi bo‘yicha sayoz (