Qishloq xo‘jaligi uchun ajratilgan maydonlardan unumli foydalanishda, avvalo

a-trapetsiya shakl; b-parabola shakli 
Trapetsiya shaklidagi ko‘ndalang kesim kollektorning butun chuqurligi bo‘yicha 
bir xil qiyalikka ega bo‘lishi shart emas. Chunki uning yuqori qismi quruq bo‘lganligi 
uchun bu qiymat tikroq olinsa ham bo‘ladi. Bu holatda kollektorlarning barqarorligini 
saqlash uchun parabola ko‘ndalang kesim shakli qabul qilinib, parabola ko‘rsatgichi 
(
p
) kattaroq qiymatda olinadi. 
Tabiiy va sun’iy omillar ta’sirida suv o‘tkazuvchi zovur tarmoqlarining nafaqat 
ko‘ndalang shakli, balki bo‘ylama shakli ham o‘zgarishi mumkin. 

---

145
Buning asosiy sababi gruntlarni suffoziyaga uchrash jarayoni hisoblanadi. 
Suffoziya-gidrodinamik bosim ta’sirida sizilayotgan yer osti suvlari tomonidan grunt 
zarrachalarining yuvishi natijasida gruntlar tabiiy bog‘liqligi va mustahkamligining 
buzilishidir. 
Kollektorlarning deformatsiyalanish ko‘rinishlari: 
1) zax suvlarning sizilib chiqish joylarida kollektor yon devorlarining siljishi;
2) yon devorning yomg‘ir, qor va tashlama suvlar bilan yuvilishi; 
3) o‘zanning yuvilishi, unga loyqa cho‘kishi; 
4) o‘zan va yon devorlarining o‘tlar bilan qoplanishi. 
Bulardan eng ko‘p uchraydigani yon devorlarning sizot suvlari gidrodinimik 
bosimi ta’sirida siljishi hisoblanadi. Bu holat kollektorlarda suvning damlanishi va 
suv sathining birdan o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. 
Bunday holatlar ko‘plab uchraydigan gruntlar sharoitida kollektor qirg‘og‘i 
chegarasi tashqarisidan kollektorga oqib kelayotgan zax suvlari oqimini qisman ilib 
oluvchi va sizot suvlar sathini pasaytiruvchi, yengillashtiruvchi zovurlar quriladi (40-
rasm).
Kollektor 
o‘zanining 
yuvilmasligini ta’minlash uchun uning 
trassasi nishabligini Shezi formulasi 
bilan 
aniqlanadigan 
nishablik 
qiymatidan 
katta 
bo‘lmas-ligini 
ta’minlash kerak: 
R
С
v
i
2
2
adm
max
⋅
=
bu yerda 
C
-eng katta suv sarfiga mos 
keluvchi 
tezlik 
koeffitsienti; 
R
-
gidravlik radius m. 
40-rasm. Yengillashtiruvchi zovurning
sxemasi: