Finans hám finanslıq munasábetlerdiń xarakterli belgileri

60.Social bag’dari boyinsha Ma’m byudjeti qa’rejetlerinin’ gruppalaniwi.Social mólsherlengenligi boyınsha byudjet qárejetleriniń ekonomikalıq gruppalarģa ajıratılıwı mámlekettiń dúzilisi hám ol tárepinen atqaratuģın funkciyalardı ózinde sáwlelendiredi . Áne soģan muwapıq ráwishte byudjettiń barlıq qárejetlerin tómendegi gruppalarģa bóliw mumkin: sociallıq taraw hám xalıqtı sociallıq qollap-quwatlaw qárejetleri;milliy ekonomikaģa qárejetler;áskeriy qorģaw qárejetleri;basqarıw qárejetleri;rawajlanıp atırģan mámleketlerge subsidiyalar hám kreditler usınıw qárejetleri.Sociallıq taraw hám xalıqtı social qollap-quwatlaw qárejetleri óz quramına bilimlendiriw, den-sawlıqtı saqlaw, mádeniyat hám sport, ilim, sociallıq támiyinat, xalıq ushın sociallıq áhmiyetke iye xızmetler bahalardaģı parıqlardı byudjetten qaplaw hám shańaraqlarģa sociallıq napaqalardı aladı. Mámlekettiń sociallıq funkciyasın ózinde sáwlelendirip, bul gruppadaģı byudjettiń qárejetleri xalıq tálim sistemasın rawajlandırıw hám jetilistiriwge, ilim hám mádeniyatın finanslastırıwģa, xalıqtıń medicinalıq xızmetke bolģan talabın qandırıwģa, sociallıq qamsızlandırıw hám sociallıq támiyinatın ámelge asırıwģa keń jol ashıp beredi. Tálim hám den-sawlıqtı saqlawdıń biypullıģı elege shekem ústúnligi menen kelmekte. Xalıqtıń kem támiyinlengen qatlamların sociallıq qorģawģa úlken itibar berilmekte. İs haqınıń eń kem dárejesin arttırıw, jumıssızlıq boyınsha beriliwi lazım bolģan napaqalardıń muģdarın kóbeytiriw, mektep jasına shekem bolģan balalar, mektep oqıwshıları, studentlerdiń awqatlanıw qárejetlerin kompensaciyalaw, byudjet mekemeleri jumısshılardıń is haqısın tártipke salıw boyınsha ilajlar kórilmekte. Milliy ekonomikaģa byudjetten finanslastırılıwı mámlekettiń xojalıq júrgiziwshi tiykarģı subektlerdiń biri ekenliginen derek beredi. Áne bul qárejetler úlken masshtablarda jańa sanaat kárxanaların qurıw, zamanagoy industrial tiykarda awıl xojalıģı islep shıģarıwın rawajlandırıw, transport, baylanıs hám ekonomika basqa tarmaqlarınıń texnikalıq qayta qurallanıwın támiyinlewge imkaniyat jaratadı. Sonıń ushın házirgi shárayatta byudjettiń bul qárejetleri arasında ekonomikaģa qárejetler hám oraylastırılģan investiciyalardı finanslastırıw qárejetleri ayrıqsha orındı iyeleydi. Házirgi shárayatta qayta islep shıģarıw processlerine hám islep shıģarıw kúshlerin rawajlandırıwģa byudjettiń belgili maqsetlerge baģdarlanģan tásirsheńligi kúsheymekte. Byudjet qárejetleri ekonomika rawajlanıwına xoshametlewshi tásirin kórsetedi. Sonıń ushın hám dúnyanıń kóplegen mámleketlerindegi (máselen, Germaniya, Yaponiya, Koreya, Tayvan hám basqa mámleketlerde) “ekonomikalıq mwjiza” ásirese mámlekettiń finanslıq qollap-quwatlanıwı nátiyjesinde payda boldı.
Byudjettiń milliy ekonomikaģa baģdarlanģan qárejetleri quramı ilimiy-izertlew hám tájriybe-konstruktorlıq qollanbalar, ekonomikalıq hám sociallıq infrastruktura, awıl xojalıģın hám ekonomikanıń mámleketlik tarmaqların qollap-quwatlaw, milliy xojalıqtıń ayrım tarmaqları hám mámleket territoriyalarında bántlikti támiyinlew, eksportı xoshametlew qárejetlerinen ibarat.
Keyingi jıllarda mámleketlik kapital qoyılmalarınıń kólemi keskin artpaqta. Jeke firmalarģa, ásirese, rawajlanıw territoriyalarına berilip atırģan subsidiyalar muģdarı kóbeymekte. Ekonomikada strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw maqsetinde onıń ayrım tarmaqlarında mámleket kepilligi astında mámleketlik subsidiyalar yaki jeńillikli bank kreditleri kórinisinde tańlanba járdem kórsetilip atır.Milliy ónimlerdi eksport etiwshi firmalar xızmetine byudjetten járdemniń kórsetiliwi hám dúnya bazarındaģı báseke shárayatında olardıń jaģdayın anaģurlım jeńillestiredi.Byudjet qárejetleri arqalı ekonomikaģa mámlekettiń aralasıwı ekonomikalıq ósiwiniń salıstırmalı joqarı kórsetkishlerde ósiwin xoshametlep qalmastan, bálkim onıń cikllıq terbelisin da jumsatadı.Byudjettiń áskeriy qorģaw qárejetleri de mámlekettiń funkciyalarınan kelip shıģadı. Olar hár bir mámlekettiń óz qorģaw qábiletin bekkemlew kerekligi menen baylanıslı. Byudjet qarjıları esabınan qurallı kúshlerdiń barlıq túrleri finanslastırıladı. Áskeriy qorģaw qárejetleri tuwrı hám janapay qárejetlerge bólinedi. Tuwrı áskeriy qárejetler strategiyalıq qurallardı islep shıģarıw yaki satıp alıw, qurallı kúshlerdiń jeke quramın tayarlaw hám saqlaw, áskeriy xarakterdegi ilimiy-izertlew jumısların ámelge asırıw qárejetlerinen ibarat bolıw múmkin. Bul túrdegi áskeriy qorģaw qárejetleri urıs háreketleri payda bolıp atırģan waqıtta hám mámleket ekonomikasınıń militarizaciyalanıwı shárayatında keskin artadı. Janapay áskeriy qorģaw qárejetlerge urıs napaqaları hám qaytıs bolģanlardıń shańaraqlarģa beriletuģın pensiya hám napaqalar, puqaralıq idaralarınıń statyaları boyınsha ótetuģın qárejetlerdiń (máselen, jol hám strategiyalıq obektlerdi qurıw qárejetleri) bir bólimi kiredi. Mámleket tárepinen basqarıw formasındaģı xızmet túriniń ámelge asırılıwı, onıń xojalıq-shólkemlik funkciyası byudjetten basqarıw qárejetleri dep atalģan ayrıqsha qárejetlerdiń sarplanıwın talap etedi. Basqarıw (mámleketlik hákimiyatı organları, sud hám prokuratura organları, puqaralardıń óz-ózin basqarıw organları) qárejetleri mámleketlik organları xızmetiniń finanslıq tiykarın shólkemlestirip, jámiyet turmısınıń barlıq tarawlarına basshılıq etiwge imkaniyat jaratadıRawajlanıp atırģan mámleketlerge subsidiyalar hám kreditler beriw rawajlanģan mámleketlerdiń byudjetleri esabınan ámelge asırıladı. Bunday járdem tek ģana ekonomikalıq faktorlar menen emes, bálkim siyasiy tárepleri menen xarakterlenedi. Jeńillikli shártlerde kreditlestiriw hám qaytarılmaytuģın tárizde járdem kórsetiw onıń kórinisleri bolıp esaplanadı.