Finans hám finanslıq munasábetlerdiń xarakterli belgileri

63.Byudjet da’ramatlarinin’ ta’riypi,za’ru’rligi.Mámleketlik byudjettiń dáramatları mámleket jalpı milliy ónimdi bólistiriw hám qayta bólistiriwdiń ulıwma processiniń elementlerinen biri bolıp, olar aralıq tranzit xarakterge iye. Olar yuridikalıq hám fizikalıq shaxslarģa tiyisli bolģan dáramatlar hám fondlardıń bir bólegin byudjetke ótkeriwi nátiyjesinde payda boladı. Byudjet dáramatlarınıń materiallıq buyımlaskan mazmunın mámlekettiń esabına barıp túsken pul qarjıları quraydı. Bul finanslıq kategoriyanıń payda bolıw forması byudjetke barıp túsiwshi túrli salıqlar, tólemler, jıyınlar, bajılar hám ajıratpalardan ibarat. Muģdarlıq tárepten mámleketlik byudjettiń daramatları jaratılģan, islep shıģarılģan jalpı ishki ónimde, milliy daramatta mámleket úlesin kórsetedi. Olardıń absolyut kólemi hám salmaģı mámlekettiń jalpı ishki ónimniń ulıwma kólemi, ol yaki bul dáwirde mámlekettiń aldında turģan siyasiy, ekonomikalıq, sociallıq, basqarıw hám basqa wazıypaları menen belgilenedi.
64.Ma’mleket da’ramatlari ha’m byudjet da’ramatlari, olardin’ pariqlaniwi. Davlat byudjeti daromadlari davlat markazlashti-rilgan moliyaviyresurslarining bir qismi bo’lib, ular davlat funksiyalarini bajarishuchun zarurdir. Davlat byudjeti daromadlari pul mablag’lari fondlarinishakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy (moliyaviy)
munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyatorganlarining ixtiyoriga kelib tushadi.Yuqorida qayd etilgan fikrlarni inobatga olgan holda unga davlatbyudjeti daromadlarining mazmunini ifoda-lovchi quyidagi ta’rifniberish mumkin: pul mablag’lari fondlarini shakllantirishjarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy (moliyaviy)munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi davlat byudjeti daromadlari deyiladi.Mamlakatlarning davlat tuzilishiga bog’liq ravishda davlat byudjeti daromadlari quyidagicha farqlanadi: 1) markaziy (davlat) byudjet(i) daromadlari; 2) unitar (yagona, yaxlit) davlatlardagi mahalliy byudjetlar daromadlari.Federativ (ittifoqchilik) tuzilish(i)ga ega bo’lgan dav-latlardadavlat byudjeti daromadlarining bu ikki ko’rinishidan tashqarifederatsiya a’zolari byudjetlarining daromadlari ham alohida bo’ladi.Davlat byudjeti daromadlari davlat daromadlariga nisbatan torroq darajadagi tushunchadir. Chunki davlat daromadlari hokimiyatning barcha darajadagi byudjetla-rining moliyaviy mablag’lari bilan birgalikda yana o’zining tarkibiga davlatning byudjetdan tashqari jamg’armalar va barcha davlat sektoriga tegishli bo’lgan boshqa
resurslarni ham qamrab oladi.Davlat byudjeti daromadlarining asosiy moddiy manbai milliy daromaddir. Agar davlatning moliyaviy ehtiyoj-larini qondirish uchun milliy daromad etarli bo’lmasa, davlat bunday ehtiyojni qondirishga milliy boylikni jalb etishi mumkin. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish jarayoni-ning quyidagi printsiplarga asoslanishi maqsadga muvo-fiqdir:
– sub’yektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga rioya etish (sharoit yaratish). Buning ma’nosi shundaki, sub’yekt-larga tegishli bo’lgan mablag’larning bir qismini byudjetga olinishi ularning mustaqil rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatmasligi kerak. Bu chegaradan oshib ketish sub’yektlarning mustaqilligini yo’qotishiga, kasodga uchrash holla-rining vujudga kelishiga, ichki rezervlarni qidirib topishga vaishlab chiqarishning o’sish sur’atlarini ta’-minlashga intilishning susayishiga, xufyona iqtisodiyotning rivojla-nishiga olib keladi;
– sub’yektlarning xatti-harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman byudjetga olinishi. Ma’lum bir xarajatlarni amalga oshirmasdan turib olingan barcha daromadlar sub’yektlarning ixtiyoriga qoldirilmasdan davlatning ixtiyoriga o’tishi kerak. Bu printsipning ta’siri ostiga sub’yektlar ma’muriyatining noto’g’ri, noqonuniy harakati (masalan, davlat standartlarini buzish va boshqalar) natijasida olingan daromadlar ham kiritilmog’i lozim;
– ishlab chiqarishni kengaytirish va boshqa maqsadlar uchun korxonaning rejalashtirilgan ehtiyojidan ortgan summalarni byudjetga olish. Bu printsip davlat byudjeti daromadlarini davlat korxonalarining mablag’lari hisobidan tashkil etishda qo’llanilishi mumkin. U davlat korxonalarining moliyaviy holatini tartibga soladi va bir vaqtning o’zida ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishda dav-latning manfaatlarini ta’minlaydi;
– davat byudjeti mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash. Sub’ektlar ixtiyoridan mablag’larning byudjetga olinishi ularning samarali faoliyat ko’rsatishini rag’batlan-tirishi kerak. Bu yerda qo’yilgan vazifa faqatgina davlat byudjeti daromadlarini miqdoriy jihatdan ta’minlash emas, balki shu orqali korxonada faoliyat
ko’rsatayotgan mehnat jamoalarining manfaatlariga, ular faoliyatining sifat ko’rsatkichlariga to’lovlarning ta’sirchanligini kuchaytirishdir;