Finans hám finanslıq munasábetlerdiń xarakterli belgileri

46. Mámleket byudjetiniń mámleket finans sistemasında tutqan ornı. Mohiyatiga ko’ra davlat byudjeti mamlakat moliya tizimining tarkibiy qismi bo’lib, shunga mos ravishda moliya tizimiga doir barcha belgi (xususiyat)larga ega va unga tegishli bo’lgan barcha funksiyalarni bajaradi. Bir vaqtning o’zida, davlat byudjeti faqat o’ziga xos bo’lgan xarakterli xususiyatlarga ham egadirki, ular o’z navbatida, davlat byudjetini moliya tizimining boshqa bo’linmalaridan ajratib turadi va unda markaziy o’rinni egallashga asos bo’ladi. Uning ana shunday xususiyatlaridan biri bevosita davlatga tegishli ekanligidir. Haqiqatdan ham har bir mamlakatda davlat barcha moliyaviy munosabatlarning tashkilotchisi bo’lsa-da, uning bu xislati, ya’ni mamlakatning moddiy va moliyaviy resurslarni asosiy taqsimlovchi sifatidagi roli faqat byudjetda katta kuch bilan namoyon bo’ladi.
Davlat byudjeti juda keng qamrovli va murakkab tushuncha bo’lib, uni boshqarishda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, tegishli kodeks, qonun, farmon, qaror va qonunosti hujjatlari huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Ularning ichida eng muhimlaridan biri “O‘zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti Kodeksi” hisoblanadi”63.
Yagonalik (birlik) va yuqori darajada markazlashuv davlat byudjetining muhim xususiyatlaridandir. Turli ma’muriy-hududiy byudjetlar ko’pligiga qaramasdan, ularning barchasi quyi bo’g’inlarning yuqori bo’linmalarga ketma-ket bo’ysunishiga rioya qilgan holda yagona davlat byudjetiga birlashadi. Bir vaqtning o’zida davlat byudjeti resurslarini shakllantirish va ulardan foydalanishda demokratizm printsiplariga ham rioya qilinadi. Chunki davlat hokimiyatining barcha organlari o’zlarining davlat byudjeti mablag’lariga ega va o’zlariga tegishli davlat byudjeti huquqlaridan foydalanadilar. Davlat byudjetiga xos ana shu xarakterli belgilar mablag’lar bilan manyovr qilish va davlat byudjeti siyosatini oqilona tashkil etish uchun keng imkoniyatlar yaratib beradi.
47. Byudjet dáramatların qáliplestiriw procesiniń tiykarǵı principleri. Byudjet dáramatların qáliplestiriw processiniń tómendegi principlerine tiykarlanıwı maqsetke muwapıq:-salıqlardıń byudjetke alınıwı mámleket milliy baylıģı derekleriniń tamamlanıwına alıp kelmewi kerek;-salıqlar olardı tólewshiler arasında teń bólistiriliwi kerek; -salıqlardı islep shıģarıwshılardıń aylanba fondları kólemine tásir korsetpewi kerek;-salıqlardıń sap dáramatlarģa salıstırģanda esaplanıwı;-mámleket ushın salıqlardıń óndiriliwi ilajı barınsha arzanıraq bolıwı kerek;-salıqlardın óndiriliw processi menshik sektordı sıģıp shıģarmawı kerek;-islep shıģarıwdı keńeytiriw hám baska maqsetler ushın kárxananıń rejelestirilgen mútájlikten artqan summaların byudjetke alıw kerek. Bul princip mámleketlik byudjet dáramatların mámleket kárxanalarınıń qárejetleri esabınan shólkemlestirip qollanılıwı múmkin. Ol mámleket kárxanalarınıń finanslıq jaģdayın tártipke saladı hám bir waqıttıń ózinde sociallıq mútájliklerdi qandırıwda mámlekettiń máplerin támiyinleydi; -byudjet mexanizmin qollap–quwatlaw tásirin támiyinlew. Qárejetlerdi subektler ıxtıyarında byudjetke ótkeriwi olardıń nátiyjeli xızmet kórsetiwge dáramatların muģdarlıq tárepten támiyinlew emes, bálkim sol jol menen birge kárxanada xızmet kórsetip atırģan miynet jámiyetleriniń máplerine, olar xızmetiniń sıpat kórsetkishleriniń tásirin kúsheytedi;- byudjet dáramatların qáliplestiriwde úlesli qatnasıw. Bul princip byudjet daramatların xalıqtıń qarjıları esabınan qáliplestiriwde qollanıp, onıń nátiyjesinde xalıq daramatları dárejesine baylanıslı ráwishte bir bólimi ótkeriledi.