Firm so‘z bo‘lib

3.5. Firma turlari
Firmalar mulkiy, tashkiliy-huquqiy, faoliyat ko‘lami va faoliyat
doirasiga qarab turlanadilar. Mulkiy jihatdan xususiy, jamoa hamda
davlat firmalari va aralash firmalar mavjud.
Òashkiliy-huquqiy jihatdan firmalar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Individual, ya’ni yakka firma. Bu ayrim shaxslarga yoki oilalarga
qarashli korxona. Xususiy firma egasi yakka sohib, topilgan foydani
o‘zi oladi, ya’ni uni boshqalar bilan baham ko‘rmaydi, zararni ham
faqat o‘zi ko‘taradi.
3 1
2. Shirkat firmasi. Bu bir necha sohiblar mulkini birlashtirish va
tadbirkorlikdan olingan foydani baham ko‘rishga asoslangan
sherikchilik firmasidir.
Shirkat, birinchidan, kichik miqdordagi pullarni jamlab tadbirkorlikka
qo‘yish imkonini beradi; ikkinchidan, tadbirkorlik uchun
javobgarlikni ko‘pchilik zimmasiga yuklaydi; uchinchidan,
ko‘pchilikka, hatto puli ozlarga ham tadbirkorlik bilan shug‘ullanishga
imkon beradi. Shirkat firmalar hozir keng tarqalgan, ular ikki xil
bo‘ladi:
a) Mas’uliyati cheklanmagan firma. Bu tadbirkorlik mas’uliyati
sheriklar o‘rtasida turlicha taqsimlanishiga asoslangan firma. Mulk
hissadorlari to‘la huquqli sheriklar va huquqi cheklangan sheriklarga
bo‘linadi. Òo‘la huquqli sheriklar firmaning ham javobgarligini, ham
foyda-zararini baham ko‘ruvchilardir. Ular firma foydasidan qo‘ygan
puliga qarab ulush oladilar, zararni ham birgalikda qoplaydilar.
Agar 5 kishi sherik bo‘lsa-yu, ulardan 2 tasi firma zararini to‘lashga
qodir bo‘lmasa, qolgan 3 sherik ular zimmasidagi zararni ham o‘zinikiga
qo‘shib ko‘taradi. Bu yerda «Kemaga tushganning joni bir»
degan maqolga amal qilinadi.
b) Mas’uliyati cheklangan firma. Uning kapitali sheriklarning pay
puli (hissasi) hisobidan shakllanadi. Shunday firmalar nomiga «limited»
degan so‘z qo‘shiladi, bu inglizcha «cheklangan» degan ma’noni
bildiradi. Bunday firmaning majburiyati faqat dastlabki (nizom)
kapitali bilan ta’minlanadi. Uning to‘lov majburiyatidagi bundan
ortiqcha bo‘lgan qarzni hech qanday yo‘l bilan undirib bo‘lmaydi.
Mas’uliyati cheklangan firmalarning hozirda eng keng tarqalgan shakli
aksiyadorlik — hissadorlik jamiyatlari (AJ) yoki korporatsiyalardir.
Jamiyat kapitaliga qarab maxsus qiymatli qog‘oz — aksiya chiqaradi.
Aksiyani sotib olganlar hissadorlarga aylanadilar va foydadan o‘z
hissasi — ya’ni aksiyasi miqdoriga qarab dividend degan daromad
oladilar. Hissadorlik jamiyatlari 2 xil bo‘ladi: 1) yopiq jamiyat, uning
aksiyalari ma’lum kishilar, masalan, faqat korxona ishchi va
xizmatchilariga sotiladi; 2) ochiq jamiyat, uning aksiyalari hamma
xohlovchilarga erkin sotiladi. Aksiya egasi korxonada ishlashi shart
emas. Firmalar birlashmasi ham bo‘ladi. Bularning eng ko‘p
uchraydigan turi xoldingdir. Xoldingdagi bosh korxonani ona korxona
deb ataydilar. Uning atrofida bola korxonalar (qiz korxonalar)
birlashadi. Xoldingning maqsadi korxonalar mustaqilligi saqlangan
holda ular ishini muvofiqlashtirish bo‘ladi. Misol uchun quyidagi
chizmadan neft xoldingi tarkibini ko‘rib chiqamiz:
3 2