Fizika kafedrasi ergasyev Sh.,Saidov Q. S

2. Eng kichik og`ish burchagi va simob lampasi spektrining xarakterli 
chastotalarida prizma moddasining sindirih ko`rsatkichini aniqlash. 

---

U yoki bu chastotaga ega bo`lgan yorug`likning eng kichik og`ish burchagi
δ
min
ni topish uchun, prizma goniometr stolchaga kollimatordan chiquvchi nurlar, 
prizmaning sindiruvchi yorig`iga 45
0
ga yaqin burchak ostida tushadigan qilib 
joylashtiriladi. Bunda, albatta, prizmaning sindiruvchi burchagi sifatida 1-Mashqda 
aniqlangan burchak olinishi kerak, chunki uch yoqli prizma burchaklari bir-biriga 
teng bo`lmasligi mumkin. 
Ko`rish trubasini burib simob nurlanish spektrining turli chastotalariga mos 
keluvchi tirqishning birqator rangli tasvirlari kuzatiladi (4-rasm). 
Prizmaning o`rni goniometr stolchasida belgilanadi va prizma stolchadan olib 
qo`yiladi. Kollimator va ko`rish trubasini bir yo`nalishda joylashtirib,ya`ni ko`rish 
trubasidagi vizir chizig`i (krest) tirqish tasviri o`rtasiga to`g`rilanib, limb 

shkalasining nonius – n yordamida α
0
kursatishi aniqlanadi (4 – rasmga qarang). 
Keyin prizma stolchaga belgilangan o`rniga qo`yiladi. Ko`rish trubasini chap 
tomonga aylantirib tirqishning tanlangan rangdagi (to`lqin uzunlikdagi) tasviri 
kuzatiladi. So`ng prizma shunday yo`nalishda aylantira boshlanadiki, tirqishning 
monoxromatik tasviri nurlar dastasi og`magan (kollimator o`qi) tomoniga 
siljisin.Tirqishning tanlab olingan tasviri ketidan ko`rish trubasi buralib,prizmani 
aylantirish davom ettiriladi. 
Rasm 4. Kollimator va unda ko`rish 
Prizmani aylantirish tirqish tasvirining siljishi tuxtagunga qadar davom 
ettiriladi. Prizmani bundan keyingi aylantirsh tirqish taSvirini teskari tomonga 

---

siljiy boshlashiga olib keladi. Tasvir siljishining to`xtash momenti berilgan 
prizmada tanlangan rang 

dagi yorug`lik minimal og`ish burchagiga
erishganligini ko`rsatadi. 
Ko`rish trubasi vizir chizig`ini kuzatilayotgan ma`lum rangdagi tasvirning 
chegaraviy vaziyatga to`g`rilab limb shkalasining shu vaziyatni Harakterlovchi 

kursatishi yozib olinadi. U holda 4 - rasmga asosan prizmada tanlangan to`lqin 
uzunlikdagi (rangdagi) yorug`lik nurining eng kichik og`ish burchagi 
δ
min
=

1
-

0
dan topiladi.Tajriba uch marta takrorlanadi. 
Xuddi shunday o`lchashlar 2 - jadvalda keltirilgan 5 xil rangdagi (to`lqin 
uzunlikdagi) yorug`liklar uchun bajariladi va har safar δ
min
burchakning o`rtacha 
qiymatlari topiladi. So`ng (2) formuladan foydalanib prizmaning sindirish 
ko`rsatkichi n hisoblanadi. 
O`lchash va hisoblash natijalari 2 -jadvalga yoziladi:
Jadval – 2
3. Dispersiya egriligini chizish va o`rtacha dispersiyani hisoblash. 
Prizma moddasi sindirish ko`rsatkichi n ning 2-mashqda aniqlangan 
qiymatlaridan (2 - jadvalga qarang) foydalanib, uning chastotaga bog`liqlik grafigi 
№ 
P/P 
Simob 
nurkanishi 
spectral 
chiziqlari
To’lqin 
uzunligi
,
Ѵ,Г
ц 
0 
1
 
n 
1 
Sariq 
2 
Yashil 
3 
Havo rang 
4 
Ko’k 
5 
Binafsha

---

(dispersiya egri chizig`i n=f(
Ѵ) chiziladi va
formuladan o`rtacha 
dispersiya topiladi. Bu yerda n
δ
 , n
c
lar simob nurlanish spektrining binafsha va 
sariq chiziqlari uchun prizma moddasi sindirish ko`rsatkichlaridir, 

δ 
va 

c
esa 
mos ravishda shu chiziqar to`lqin uzunliklari hisoblanadi. 
NAZORAT SAVOLLAR. 
1. Prizmada yorug`lik nurlari yo`lini ko`rsating va (2)-formula-, ni keltirib 
chiqaring. 
2. Nima uchun prizma oq yorug`likni turli ranglarga ajratadi? 
3. Normal va anomal dispersiya nima? 
4. Dispersiyaning klassik elektron nazariyasini gapirib bering. 
5. 3 - rasmdan foydalanib 

ekanligini ko`rsating.
Adabiyotlar / 1, 2,3,15 /.