Fizika texnika fakulteti

Tashxis qo‘yishda qo’llaniladigan radionuklidlar

lonlashtiruvchi nurlar ta’sirida organizmdagi atom va molekulalar ionlashadi, bu esa organizmdagi kimyoviy birikmalar tarkiblarining o‘zgarishiga va normal molekular birikmalarda uzilishlaming sodir bo‘lishiga olib keladi. Bu o4z navbatida tirik hujayralardagi modda almashinuvming buzilishiga va organizmda biokimyoviy jarayonlaming ishdan chiqishiga sabab bo‘ladi. Yuqori intensivlikdagi nurlanishlar 150 ta’siri uzoq vaqt davom etsa, ba’zi bir hujayralaming nobud bo’ishi kuzatiladi va bu ayrim a’zolaming, hattoki butun organizmning halokati bilan tugaydi. I

onlashtiruvchi radiatsiyaning biologik ta’siri quyidagi ko‘rinishlarga bo‘linadi: determinatsion ta’sir, stoxastik ta’sir.
Determinatsion ta’sir - bu og‘irlik darajasi radiatsion nurlanish dozasi qiymatiga bog‘liq holatda belgilanuvchi, shuningdek, pog‘ona darajasiga ega bo’gan tavsifda yuzaga keluvchi va nurlanish kasalligi, dermatit, katarakta, bepushtlik kabi patologik holatlar yuzaga kelishi bilan ifodalanadi.
Stoxastik ta’sir - radiatsion nurlanish dozasi pog‘ona qiymatiga ega bo’magan tavsifda, nurlanishdan keyin m aium vaqt davomida rivojlanuvchi o‘sma kasalliklari, leykoz va irsiy kasalliklar yuzaga kelishi bilan ifodalanadi.
Radiatsion nurlanishning stoxastik ta’siri: A. Leykemiya (qon saratoni); B. Oshqozon limfomasi (saraton); V. Melanoma (teri saratoni).
Shuningdek, radiatsion nurlanishning biologik ta’siri oqibatlariga ko‘ra, quyidagi 3 ta guruhga ajratiladi:
O‘tkir zararlanish yuqori dozada radiatsion nurlanish ta’sirida qayd qilinadi. Jumladan, odam organizmida ~0,5-1 Zv (50 - 100 Ber) radiatsion nurlanish ta’sirida qon tizimida jiddiy buzilishlar yuzaga keladi. Shuningdek, ~3-5 Zv (300 - 500 Ber) radiatsion nurlanish olgan holatda, suyak iligi funksiyasi buzilishi va qon tarkibida leykotsitlar miqdori keskin kamayishi sharo’tida, nurlanish olgan - 50 % odam o'tkir nur kasalligi oqibatida olamdan o‘tishi kuzatiladi ~10 - 50 Zv (100 — 5000 Ber) radiatsion nurlanish ta’sirida, 1-2 haftadan keyin oshqozon-ichak tizimi shilliq qavatida hujayralaming nobud bo’ishi natijasida, qon ketishi oqibatida olamdan o‘tish holati qayd qilinadi. 100 Zv (10 000 Ber) radiatsion nurlanish ta’sirida markaziy asab tizimi funksiyasi izdan chiqishi oqibatida odam bir necha soat yoki bir necha kundan keyin olamdan o‘tishi kuzatiladi. Shuningdek, rivojlanayotgan va voyaga yetgan odam organizmida bir xil nurlanish dozasi turli xil ta’sirga ega bo’ishi aniqlangan. Jumladan, o‘sayotgan organizmda bo’inish jarayoni jadal amalga oshayotgan hujayralar nurlanish ta’sirida nisbatan tez nobud bo’adi.
Davomiylikda (vaqt о ‘tishi bilan, asta-sekin) yuzaga keluvchi nurlanish oqibatlari. Tajriba hayvonlar ustida amalga oshirilgan tadqiqot151 lar, shuningdek, Xirosima va Nagasaki (Yaponiya) shaharlarida atom bombasi portlatilishi oqibatlarini tahlil qilish asosida, radiatsion nurlanish nafaqat odam organizmiga nurlanish kasalligi shaklida namoyon bo‘lishi, balki vaqt o‘tishi bilan, asta-sekin davomiylikda yuzaga keluvchi oqibatlar ko‘rinishida ham ifodalanishi kuzatiladi.

1.2.1-rasm. Ionlasjtiruvchi nurlanishlarning ta’siri.
Nurlanish ta’sirida biologik organizm hujayralarida yuzaga keluvchi buzilishlar qaytmas tavsifga ega bo‘lib, turli xil kasalliklar, jumladan, o‘sma kasalliklari kelib chiqishiga sabab bo’adi. Masalan, radiatsion nurlanish ta’sirida yuzaga kelgan leykoz oqibatida olamdan o‘tish muddati o‘rtacha 10 yilni tashkil qiladi. Radiatsion nurlanish ta’sirida o‘sma kasalliklarining kelib chiqish ehtimolligi darajasi radiatsiya dozasiga bogiiq hisoblanadi. Masalan, 1 Zv (100 Ber) radiatsion nurlanish ta’siriga uchragan har 2 tadan bitta odam organizmida leykoz, 10 tadan bitta odamda qalqonsimon bez o‘sma kasalligi, 10 tadan bitta ayolda ko‘krak bezi saratoni, shuningdek, har 1000 tadan 5 ta odamda o‘pka saratoni kasalligi yuzaga kelishi aniqlangan. Yuqorida keltirilgan maiumotlar asosida, qayd qilish lozimki, voyaga yetgan odam organizmida 0,01 Zv (1 Ber) radiatsion nurlanish ta’sirida o‘sma (saraton) kasalligi kelib chiqish ehtimolligi 2 • 10^-4 - 3 • 10^-4 ga teng bo’adi.
Nurlanishning genetik oqibatlari. Amalga oshirilgan tadqiqotlar natijasida, surunkali tavsifda 1 Zv (100 Ber) nurlanish ta’sirida odam avlodlarida (~30 yil davomida) har 1000 ta tugilgan chaqaloqdan 2 tasi jiddiy genetik nuqson bilan dunyoga kelishi aniqlangan. Agar nurlanish ta’siri doimiy ravishda, surunkali tarzda qayd qilinsa, u holda genetik mutatsiyalarga uchrash ehtimoli ham ortadi. Nisbiy biologik ta ’sir effekti. Nisbiy biologik ta’sir effekti (NBE) bir xil ta’sirga olib keladigan standart nurlanish dozasi bilan ma’lum bir biologik ta’sirga olib keladigan radiatsiya dozasini taqqoslash yo’i bilan baholanadi. Nisbiy biologik ta’sir effektining koeffitsienti quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi:
(1.2-1)
bu yerda D_y - rentgen yoki y-nurlanishlaming yutilgan dozasi, D_x - shu effektni vujudga keltiruvchi o‘rganilayotgan yutilish dozasi.
Biologik organizmlarning radiatsion nurlanish ta’siriga chidamlilik darajasL Biologik organizmlar radiatsion nurlanish ta’siriga chidamlilik xususiyati boyicha o‘zaro farqlanadi. Masalan, radiatsion nurlanish ta’sirida 30 sutka davomida nurlantirilgan hayvonlarning 50% qismi nobud bo’ishi qayd qilinuvchi radiatsiya qiymati dengiz cho‘chqasi uchun - 250 Rentgen, it uchun - 335 Rentgen, maymun uchun - 600 Rentgen, sichqonlar uchun - 550-650 Rentgen, ilon uchun - 8000 - 20 000 Rentgenga teng bo‘ladi. Shuningdek, ayrim achitqi turlari 30 000 Rentgen, amyoba - 100 000 Rentgen, infuzoriya - 300 000 Rentgen radiatsion nurlanish ta’sirida nobud bo’ishi aniqlangan. 0 ‘simlik turlari orasida karam o'simligi uruglari unuvchanligiga 64 000 Rentgen nurlanishsezilarli salbiy ta’sir korsatmasligi qayd qilingan.
Radiatsion nurlanish ta’siriga sezgirlik (radiosezgirlik) bu hujayra, to‘qima va biologik organizmning ionlashtiruvchi nurlanish ta’siriga ko‘rsatuvchi javob reaksiyasining namoyon bo’ish darajasi hisoblanadi.
Radiosezgirlik o’chov birligi sifatida nurlanish dozasi (Gr) qiymatidan foydalaniladi. Radiosezgirlik xossasi biologik turlarda va organizmlarda yakka tartibda o‘zaro farqlanadi.
Turli xil biologik turlaming radiosezgirlik xossasini o‘zaro solishtirishda LD₅₀ qiymatidan foydalaniladi. LD₅₀ - radiatsion nurlanish ta’sirida nurlanish olgan organizmlarning 50% qismi nobud bo’ishi qayd qilinuvchi doza hisoblanadi (4.3-jadval).
Wangiella dermatitidis, Cryptococcus neoformans, Cladosporium sphaerospermum mikroskopik zamburug turlari hujayralarida radiatsion nurlanish ta’sirida biosintez jarayoni faollashishi (radiostimulatsiya) qayd qilinadi.
Jumladan, A. Eynshteyn kolleji (Angliya) tadqiqotchilari tomonidan atom reaktorlarida hayot kechiruvchi ayrim mikroskopik zamburug‘ turlari, masalan Wangiella dermatitidis aynan radiatsion nurlanish energiyasidan biosintez jarayonida foydalanishi mumkinligi taxmin qilingan.
2002-yilda amalga oshirilgan tadqiqotlar davomida Chemobil atom halokati hududida qurilgan «sarkofag» ichki qismidan yig‘ib olingan mikroskopik zamburugiar tarkibida yuqori samaradorlikka ega bo’gan antioksidant tizim funksiya bajarishi aniqlangan. (1.2.1-jadval)

1.2.1-jadval. Ayrim biologik turlarning g-nurlanish ta ’siri sharo’tida LD₅₀ qiymati.