Fizikàning yorug‘likning nurlànish, yutilish và tàrqàlish qînunlàrini o‘rgànàdigàn bo‘limidir

Yorug‘likning qàytish và sinish qînunlàri.

Òo‘là qàytish

Ì à z m u n i :   yorug‘likning  to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylàb  tàrqàlish

qînuni; qàytish qînuni; sinish qînuni; muhitning àbsîlut sindi-

rish  ko‘rsàtkichi;  to‘là  qàytish.

Yorug‘likning to‘gri chiziq bo‘ylàb tàrqàlish qînuni.  Îptik

bir jinsli muhitdà yorug‘lik to‘g‘ri chiziq bo‘ylàb tàrqàlàdi. Nuq-

tàviy  mànbà  qàrshisidàgi  jismlàr  sîyalàrining  hîsil  bo‘lishi  bu

qînunning  to‘g‘riligini  isbîtlàydi  (4- ràsm).

Yorug‘likning qàytish qînuni. Àgàr yorug‘lik ikkità muhitning

chågàràsigà  tushsà  va  ikkinchi  muhit  shaffof  bo‘lsa,  undà

tushuvchi  nur  ikkità  –  qàytuvchi  và  sinuvchi  nurlàrgà  àjràlib

kåtàdi.  5- ràsmdà  tushuvchi  nur  (I),  qàytgan  nur  (II)  và

singan  nur  (III)  dåb  bålgilàngàn.

Yorug‘lik  nuri  dågàndà,  yorug‘lik  enårgiyasi  tàrqàlàdigàn

yo‘nàlish  tushunilàdi.

Yorug‘lik nurining intånsivligi esà vàqt birligidà nur yo‘nà-

lishigà  pårpåndikular  bo‘lgàn  birlik  yuzàdàn  îqib  o‘tàdigàn

enårgiya bilàn àniqlànàdi.

E

S

4- rasm.

4-§.

14

Òushuvchi và qàytgan nurlàr hàmdà ikki muhit chågàràsidàgi,

nurning tushish nuqtàsigà o‘tkàzilgàn pårpåndikular bir tåkislikdà

yotàdi. Qàytish burchàgi  ¢

i

1

 tushish burchàgi i

1

 gà tång:  ¢ =

i

i

1

1

.

Yorug‘likning  sinish  qînuni.  Òushàyotgàn  nur,  singàn  nur

hàmdà ikki muhit chågàràsidàgi nurning tushish nuqtàsigà o‘tkà-

zilgàn pårpåndikular bir tåkislikdà yotàdi. Òushish burchàgi sinusi-

ning  sinish  burchàgi  sinusigà  nisbàti  shu  ikki  muhit  uchun  o‘z-

gàrmàs kàttàlikdir:

sin

sin

i

i

n

1

2

21

=

,                                             (4.1)

bu yerdà  n

21

 – ikkinchi muhitning birinchisigà nisbàtàn nisbiy

sindirish  ko‘rsàtkichi.  Burchàklàrni  bålgilàshdàgi  indåkslàr

yorug‘lik  nuri  qàysi  muhitdà  hàràkàtlànàyotgànligini  ko‘rsàtàdi

(5- ràsmga q.).

Ikki muhitning nisbiy sindirish ko‘rsàtkichi ulàrning àbsîlut

sindirish ko‘rsàtkichlàrining nisbàtigà tång:

n

n

n

21

2

1

=

.                                                  (4.2)

Ìuhitning  àbsîlut  sindirish  ko‘rsàtkichi.  Ìuhitning  àbsîlut

sindirish ko‘rsàtkichi dåb, uning vàkuumgà nisbàtàn îlingàn sindirish

ko‘rsàtkichigà  àytilàdi.  U  yorug‘likning bo‘shliqdàgi  tåzligi  c  ning

shu muhitdàgi tåzligi v gà nisbàti bilàn àniqlànàdi, ya’ni

n

c

=

v

                                                    (4.3)

yoki (1.1) ifîdàdàn fîydàlànsàk,

n = em                                                 (4.4)

ifîdàni hîsil qilàmiz. Bu yerdà e – muhitning dielåktrik singdi-

ruvchanligi,  m  –  muhitning  màgnit  kirituvchànligi.  Endi  (4.1)

ifîdàdàn fîydàlànib, (4.2) ifîdàni quyidàgi ko‘rinishdà yozàmiz:

n

i

n

i

1

1

2

2

×

=

×

sin

sin .                                     (4.5)

I

II

Qaytgan

nur

Tushuvchi

nur

Singan

nur

III

i

1

i

2

¢

i

1

2

1

5- rasm.

15

Àgàr yorug‘lik sindirish ko‘rsàtkichi kàttà bo‘lgàn muhitdàn

(îptik  zichrîq  muhitdàn)  sindirish  ko‘rsàtkichi  kichik  bo‘lgàn

muhitgà (îptik zichligi kichikroq muhitgà) o‘tsà (n

1

 > n

2

), u holdà

sin

sin

i

i

n

n

2

1

1

2

1

=

>                                              (4.6)

bo‘làdi.  Bundà  singàn  nur  pårpåndikular  chiziqdàn  ko‘prîq

uzîqlàshàdi và sinish burchàgi i

2

 tushish burchàgi i

1

 dàn kàttàrîq

bo‘làdi (6- ràsm). Òushish burchàgi îrtishi bilàn sinish burchàgi

hàm  kàttàlàshà  bîràdi  (6- b,  d  ràsmlàr).  Òushish  burchàgining

birîr (i

1

 = i

chåg

.

) qiymàtidà sinish burchàgi i

2

2

=

p

 gà tång bo‘làdi.

Òushish  burchàgining  i

1

  >  i

chåg

.

  qiymàtidàn  bîshlàb  bàrchà

tushàyotgàn  nurlar to‘là  qàytàdi  (6- e  ràsm).  i

chåg

. 

burchàk  esà

chågàràviy burchàk dåyilàdi.

Òo‘là qàytish. Òushish burchàgi o‘zining chågàràviy qiymàtigà

yaqinlàshgàn sàri sinuvchi nurning intånsivligi kàmàyib, qàytuvchi

nurning intånsivligi îrtib bîràdi (6- à, d ràsmlàr). i

1

 = i

chåg

. 

dà esà

sinuvchi  nurning  intånsivligi  nîlgà  tång  bo‘làdi,  tushuvchi  và

qàytuvchi nurning intånsivligi tånglàshàdi (6- d ràsm). Dåmàk,

tushish burchàgining i

chåg

. 

dàn 

p

2

 gàchà bo‘lgan îràliqdàgi qiymàt-

làridà yorug‘lik nuri sinmày to‘làligichà qàytàdi và bundà tushuvchi

và  qàytuvchi  nurlàrning  intånsivliklàri  tång  bo‘làdi.  Bu  hîdisàgà

to‘là qàytish dåyilàdi.

 Sinîv sàvîllàri

1. Îptik bir jinsli muhitdà yorug‘lik qàndày tàrqàlàdi? 2. Yorug‘lik-

ning  to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylàb  tàrqàlishini  qàndày  isbîtlàsh  mumkin?  3.

i

1

¢

i

1

i

2

n

1

n

2

i

1

¢

i

1

i

2

n

1

n

2

i

1

¢

i

1

i

2

n

1

n

2

i

1

¢

i

1

n

1

n

2

 a)

 b)

d)

e)

6- rasm.

16

Yorug‘likning  qàytish  qînunini  aytib  bering.  4.  Yorug‘likning  sinish

qînunini aytib bering. 5. Ikkinchi muhitning birinchisigà nisbàtàn nisbiy

sindirish ko‘rsàtkichi qàndày àniqlànàdi? 6. Ìuhitning àbsîlut sindirish

ko‘rsàtkichi qàndày àniqlànàdi? 7. Àgàr yorug‘lik sindirish ko‘rsàtkichi

kàttà  bo‘lgàn  muhitdàn  sindirish  ko‘rsàtkichi  kichik  bo‘lgàn  muhitgà

o‘tsà, qàndày hîl ro‘y båràdi? 8. Òo‘là qàytish dåb nimàgà àytilàdi? 9.

Òushish burchàgi chågàràviy burchàkkà tång bo‘lgàndà o‘tàyotgàn nurning

intånsivligi  nimàgà  tång  bo‘làdi?  10.  Chågàràviy  burchàkning  qiymàti

ikkinchi  muhitning  àbsîlut  sindirish  ko‘rsàtkichigà  bîg‘liqmi?

Optik asboblar va ularning ishlash prinsiði.

Mikroskop.  Teleskop

Ì à z m u n i :  linzàlàr và ulàrning turlàri: yupqà linzà và uning

bîsh îptik o‘qi; fîkus màsîfàsi; linzàning îptik kuchi; yupqà linzà

fîrmulàsi;  linzàlàr  yordàmidà  tàsvirlàr  hîsil  qilish;  mikroskop;

teleskop.

Linzàlàr  và  ulàrning  turlàri.  Linzà  dåb,  ikkità  sirt  bilàn

chågàràlàngàn  shàffîf  jismgà  àytilàdi.  Linzàlàr  îdàtdà  shishà,

kvàrs,  plàstmàssà  và  shungà  o‘õshàsh  màtåriàllàrdàn  yasàlgàn

bo‘làdi. Òàshqi ko‘rinishigà qàràb linzàlàr: ikkiyoqlàmà qàvàriq

(7- a ràsm); yassi qàvàriq (7- b rasm); ikkiyoqlàmà bîtiq (7- d

rasm); yassi-bîtiq (7- e rasm); qàvàriq-bîtiq (7- f rasm); bîtiq-

qàvàriq  (7- g  rasm)  linzalàrgà  bo‘linàdi.  Îptik  õususiyatlàrigà

qàràb ularni yig‘uvchi và sîchuvchi linzàlàrgà àjràtilàdi.

Yupqà linzà và uning bîsh îptik o‘qi. Àgàr linzàning qàlinligi,

ya’ni uni chågaralab turgàn sirtlàr îràsidàgi màsîfà shu sirtlàrning

ràdiusidàn judà kichik bo‘lsà, bundày linzà yupqà linzà dåyilàdi.

Linzà sirtlàrining egrilik màrkàzidàn o‘tuvchi to‘g‘ri chiziq

linzàning bîsh îptik o‘qi dåyilàdi (8- ràsm). Hàr bir linzà uchun

linzàning îptik màrkàzi dåb ataluvchi shundày O nuqtà màvjudki,

undàn o‘tàdigàn nur sinmàydi. Ikkiyoqlàmà qàvàriq và ikkiyoqlàmà

      a)

b)

d)

 e)

    f )       g)

   7- rasm.

8- rasm.

O

O

O

O

5-§.

17

bîtiq  linzàlàr  uchun  bu  nuqtà  linzàning  gåîmåtrik  màrkàzi

bilàn  mîs  kålàdi.

Fîkus  màsîfàsi.  Linzàning  îptik  kuchi.  Endi  teng  qavariqli

ikkiyoqlàmà  qàvàriq  linzàgà  pàràllål  nurlàr  dàstàsi  tushàyotgàn

hîlni ko‘ràylik (9- ràsm). Linzàdàn o‘tib singàn nurlàrning bàrchàsi

F  nuqtàdà  kåsishishàdi  và  bu  nuqtà  linzàning  fîkusi  dåyilàdi.

Linzàning  fîkusi  uning  hàr  ikkàlà  tîmînidà,  bir  õil  màsîfàdà

jîylàshgàn bo‘làdi. Linzàning îptik màrkàzidàn fîkusigàchà bo‘lgàn

màsîfà  (f  =  OF)  linzàning  fîkus  màsîfàsi  dåyilàdi.

Fîkus màsîfàsigà tåskàri

D

f

=

1

                                                    (5.1)

kàttàlik linzàning îptik kuchi dåyilàdi. Uning birligi – diîptriya

(dptr). 1 diîptriya – fîkus màsîfàsi 1 m gà tång bo‘lgàn linzàning

îptik  kuchi: 

m

1

dptr

1

=

.  Îptik  kuchi  musbàt  bo‘lgàn  linzàlàr

(qàvàriq  linzàlàr)  –  yig‘uvchi,  îptik  kuchi  mànfiy  bo‘lgàn  lin-

zàlàr  (bîtiq  linzàlàr)  –  sîchuvchi  linzàlàr  bo‘làdi.  Dåmàk,

yig‘uvchi  linzàlàrdàn  fàrqli  ràvishdà  sîchuvchi  linzàlàrning

fîkuslàri màvhum bo‘làdi. Ulàrning fîkusi linzàning bîsh îptik

o‘qigà  pàràllål  ràvishdà  tushib,  ularda  singàn  nurlàrni  tåskàri

tîmîngà dàvîm ettirgan holda tîpilgàn kåsishish nuqtàsi bilàn

mîs  kålàdi  (10- ràsm).

F

f

9- rasm.

F

F

10- rasm.

2 — Fizika,  II  qism

O

O

18

Yupqà linzà fîrmulàsi. Yupqà linzà fîrmulàsi – buyumdàn

linzàgàchà  (a),  linzàdàn  tàsvirgàchà  bo‘lgàn  (b)  màsîfàlàr  và

linzàning  fîkus  màsîfàsi  (f )  îràsidàgi  munîsàbàtni  ifîdàlàydi

(11- ràsm).

Yig‘uvchi linzà uchun bu fîrmulà quyidàgi ko‘rinishgà egà:

1

1

1

a

b

f

+ = .                                                (5.2)

Àgàr  (5.1)  ifîdàni  e’tibîrgà  îlsàk,  yupqà  linzà  fîrmulàsini

quyidàgichà yozish mumkin:

1

1

a

b

D

+ =

.                                                (5.3)

Sîchuvchi linzà uchun f và b màsîfà mànfiy bo‘làdi và yupqà

linzà fîrmulàsini quyidàgichà yozish mumkin:

1

1

1

a

b

f

- = - .                                               (5.4)

Linzàlàr yordàmidà tàsvirlàr hîsil qilish. Linzàlàr yordàmidà

tàsvir hîsil qilish quyidàgi uchtà nur yordàmidà àmàlgà îshirilàdi:

1. Linzàning bîsh îptik o‘qigà pàràllål ràvishdà yo‘nàlgàn và

linzàdà singàndàn so‘ng ikkinchi fîkusidàn o‘tuvchi nur (11- ràsmdà

1-  nur).

2. Linzàning îptik màrkàzidàn o‘tuvchi và o‘z yo‘nàlishini

o‘zgàrtirmày sàqlîvchi nur (11- ràsmdà 2- nur).

3. Linzàning birinchi fîkusidàn o‘tuvchi và linzàdà singàndàn

so‘ng uning bîsh îptik o‘qigà pàràllål ràvishdà yo‘nàluvchi nur

(11- ràsmdà 3- nur).

11- ràsmdà h o‘lchamli jismning yig‘uvchi linzà yordàmidà

hîsil qilingàn tàsviri H ko‘rsàtilgàn. Òàsvirning chiziqli o‘lchami

H ning, jismning chiziqli o‘lchami h gà nisbàti linzàning chiziqli

kàttàlàshtirishi Ê dåyilàdi. Dåmàk,

K

H

h

=

.                                                    (5.5)

1

2

3

h

F

H

a

b

11- rasm.

F

O

19

Sîchuvchi linzàlàr yordàmidà

tàsvirlàr hîsil qilish yuqîridà tà’-

kidlàngàn nurlàrni dàvîm ettirish

bilàn hîsil qilinàdi (12- ràsm).

Ìuràkkàb  tåõnik  muàmmî-

làrni yechish màqsàdidà bà’zàn bir

vàqtning o‘zidà hàm yig‘uvchi, hàm

sîchuvchi linzàlàr màjmuàsidàn fîydàlànilàdi.

Mikroskop.  Mikroskop  ko‘zga  ko‘rinmaydigan  juda  kichik

zarralarni kattalashtirib ko‘rsatish uchun foydalaniladigan optik

asbobdir. Ular mikrojismlarni 1500—2000 marta  kattalashtirib

ko‘rstadi.  Elektron  mikroskoplar  zarralarni  millionlab  marta

kattalashtirib  ko‘rsatadi.  Ular  yordamida  molekulalarni  ham

kuzatish  mumkin.  Mikroskoplar  asosan  L  uzunlikli  truba  va

uning  uchlarida  joylashgan  ikkita  yig‘uvchi  linzalar,  obyektiv

hamda  okularlardan  tuzilgan  bo‘ladi.  Kuzatilayotgan  jism

obyektivning  fokus  va  ikki  fokus  masofalari  orasida,  fokusga

yaqin joyda o‘rnatiladi. Mikroskopning kattalashtirishi k har ik-

kala linzalar kattalashtirishlari ko‘paytmasiga teng bo‘ladi:

0

1

2

ob

ob

ok

(

)

,

d L F

F

F

k

k k

-

×

=

×

=

bu yerda F

ob

 — obyektivning, F

ok

 — okularning fokus masofalari.

Teleskop.  Teleskop  osmon  jismlarining  ko‘rinish  bur-

chaklarini  kattalashtirish  va  ularning  ravshanligini  oshirib  ko‘-

rish  uchun  xizmat  qiladigan  optik  asbobdir.  Uning  yordamida

Quyosh, Oy, planetalarning ko‘z ilg‘amaydigan detallari va ko‘rish

mumkin bo‘lmagan yulduzlar  yo‘ldoshlarini kuzatish mumkin.

Teleskopning  asosiy  elementi  obyektiv  deb  ataladi  va  u

qavariq  linza  yoki  shaffof    ko‘zgudan  iborat  bo‘ladi.  Obyektiv

kuzatilayotgan osmon jismidan kelayotgan nurlarni yig‘ib, uning

h

H

O

12- rasm.

13- rasm.

Obyektiv

Bosh  optik  o‘q

Okular

a

b

20

tasvirini  yasaydi.  Bu  tasvir  okular  deb  ataluvchi    linza  orqali

kuzatiladi  (13- rasm).

Kuzatilayotgan  jism  tasvirining  ravshanlashishi  teleskop

obyektivi diametri  D ning fokus   masofasi F ga nisbati 

D

F

 ga

proporsional  bo‘ladi.  Teleskopning  kattalashtirishi  esa  obyektiv

fokus  masofasi  F  ning  okularning  fokus  masofasi  f  ga  nisbati

F

f

b

a

=

 bilan aniqlanadi.

Sinîv  sàvîllàri

1. Linzà dåb qàndày jismlàrgà àytilàdi? 2. Linzàlàr qàndày mîddàlàrdàn

yasàlàdi  và nimà  uchun? 3.  Òàshqi ko‘rinishigà  qàràb linzàlàr  qàndày

turlàrgà bo‘linàdi? 4. Îptik õususiyatlàrigà qàràb-chi? 5. Yupqà linzà dåb

qàndày  linzàgà  àytilàdi?  6.  Linzàning  bîsh  îptik  o‘qi  deb  nimaga

aytiladi? 7. Linzàning îptik màrkàzi qàndày nuqtà? 8. Linzàning fîkusi

dåb  qàndày  nuqtàgà  àytilàdi?  9.  Linzàning  nåchtà  fîkusi  bîr  và  ulàr

qàndày jîylàshgàn? 10. Linzàning fîkus màsîfàsi nima? 11. Linzàning

îptik  kuchi  dåb  nimàgà  àytilàdi  và  uning  SI  dàgi  birligi  nima?

12.  Qàndày  linzàlàrgà  yig‘uvchi  và  qàndày  linzàlàrgà  sîchuvchi  lin-

zàlàr dåyilàdi? 13. Sîchuvchi linzàlàrning fîkuslàri qàndày àniqlànàdi?

14. Yupqà linzà fîrmulàsi nimàni ifîdàlàydi? 15. Yupqà linzà fîrmulàsini

yozing.  16.  Sîchuvchi  linzà  uchun  f  và  b  làr  qàndày  bo‘làdi?

17.  Linzàlàr  yordàmidà  tàsvir  hîsil  qilish  qàndày  nurlàr  yordàmidà

bàjàrilàdi?  18.  Linzàning  chiziqli  kàttàlàshtirishi  dåb  nimàgà  àytilàdi?

19. Sîchuvchi  linzà  yordàmidà  tàsvir  qàndày  hîsil  qilinàdi?  20. Bir

vàqtning o‘zidà yig‘uvchi và sîchuvchi linzàlàrdàn fîydàlànilàdimi?

Yorug‘likning  to‘lqin  nàzàriyasi.

Gyuygåns  prinsipi

Ì à z m u n i :  to‘lqin nàzàriyaning àsîslàri; Gyuygåns prin-

sipi; to‘lqin nàzàriyaning kàmchiliklàri.

Òo‘lqin nàzàriyaning àsîslàri. 1- § dà qàyd etilgànidåk, yorug‘-

likning  intårfårånsiyasi  và  difràksiyasini  kîrpuskular  nàzàriya

àsîsidà tushuntirishning ilîji bo‘lmàgàn. Àynàn shu hîdisàlàr hà-

qidà  mulîhàzà  yuritgàn  ingliz  fizigi  R . G u k   (1635–1703)  và

gîllàndiyalik  fizik  X . G y u y g å n s   (1629–1695)  yorug‘likning

to‘lqin tàbiàtigà egàligi hàqidàgi fikrlàrni îlg‘à surishgàn. Ushbu

nàzàriyagà  ko‘ra,  yorug‘lik  to‘lqinlàrining  mànbàdàn  tàrqàlishi

suvgà tîsh tàshlàgàndà hîsil bo‘làdigàn to‘lqinlàrning tàrqàlishidåk

6-§.

21

tàsàvvur qilingàn. Òo‘lqin nàzàriyagà muvîfiq

yorug‘lik to‘lqinlàri elàstik to‘lqinlàrdàn ibîràt

bo‘lib, efir dåb ataluvchi màõsus muhitdà tàr-

qàlishi lîzim bo‘lgàn. Ya’ni måõànik to‘lqinlàr

suv sirtidà tàrqàlgànidåk, yorug‘lik to‘lqinlàri

efirdà tàrqàlàdi, dåb hisîblàngàn.

Gyuygåns  prinsipi.  Yorug‘likning  tàrqàli-

shini tushuntirish màqsàdidà Gyuygåns quyi-

dàgi prinsipni tàklif qilàdi (I qism, 24- § ga

qàràng).  Ìuhitning  yorug‘lik  to‘lqini  yetib

bîrgàn hàr bir nuqtàsi ikkilàmchi to‘lqinlàrning

nuqtàviy mànbàyi bo‘làdi.

Ikkilàmchi to‘lqinlàrgà urinmà sirt kåyingi paytdagi to‘lqinlar

sirti  bo‘lib  (14- ràsm),  tàrqàlàyotgàn  to‘lqinlàrning  shu  îndàgi

to‘lqin frîntini ko‘rsàtàdi. Bir fàzàdà tåbrànàyotgàn muhit nuqtà-

làrining gåîmåtrik o‘rni to‘lqin sirti, qàràlàyotgàn vàqtdà tåbrànish

yetib bîrgàn nuqtàlàrning gåîmåtrik o‘rni esà to‘lqin frînti dåyilàdi.

Frîntning  shàkligà  qàràb,  to‘lqinlàr  yassi  và  sfårik  to‘lqinlàrgà

àjràtilàdi.

Bir  jinsli,  izîtrîp  muhitdà  tàrqàlàyotgàn  sfårik  to‘lqinning

t vàqtdàgi  frînti  S

1

  bo‘lsin.  Gyuygåns  prinsipigà  àsîsàn,  S

1 

dà

yotgàn  nuqtàlàrning  hàr  biri  v·Dt  ràdiusli  sfårik  to‘lqinlàrning

ikkilàmchi nuqtàviy mànbàyigà àylànàdi và t + Dt pàytdàgi to‘lqin

frînti  bu  ikkilàmchi  to‘lqinlàrgà  urinmà  sirtdàn  ibîràt  bo‘làdi.

Shu bilàn birgà, yorug‘lik to‘lqinlàri elåktrîmàgnit to‘lqinlàrdàn

ibîràtligi hàm bizgà mà’lum.

X. GYUYGENS

(1629–1695)

S

1

S

2

v · Dt

14- rasm.

Òo‘lqin  nàzàriyaning  kàmchiliklàri.

Yorug‘likning  to‘lqin  nàzàriyasi  judà  ko‘p

hîdisàlàrni tushuntirib bårà îlgàn bo‘lsà-dà

(bu  hîdisàlàr  bilàn  kåyingi  màvzulàrdà

bàtàfsil tànishàmiz), mà’lum kàmchiliklàr-

dàn hàm xîli emàs edi. Bu kàmchiliklàrning

eng asosiysi uning efir dåb ataluvchi muhitdà

tàrqàlishiga oid mulîhàzàdir. Efirni «såzish»

màqsàdidà o‘tkàzilgàn ko‘plàb tàjribàlàr esa

muvàffàqiyatsizlikkà uchràdi. Bundàn tàsh-

qàri, yorug‘likning to‘lqin nàzàriyasi biz kå-

yingi  bîbdà  tànishàdigàn  jismlàrning  nurlà-

nishi, fîtîeffåkt, Êîmptîn effåkti kàbi bà’zi

hodisàlàrni tushuntirishgà hàm îjizlik qildi.

22

 Sinîv sàvîllàri

1. Yorug‘lik to‘lqin nàzàriyasining yaratilishini nimà tàqîzî etgàn?

2. Bu  nàzàriyaning  muàlliflàri  kimlàr?  3.  Yorug‘lik  to‘lqinlàri  qàndày

tàsàvvur qilingàn? 4. Efir qàndày muhit? 5. Gyuygåns prinsipini aytib

bering.  6. To‘lqin  sirti  và  to‘lqin  frînti  nima?  7.  Yorug‘lik  to‘lqin

nàzàriyasining kàmchiliklàri nimadan iborat?

Yorug‘lik intårfårånsiyasi va  uning qo‘llanilishi

Ì à z m u n i :  yorug‘lik to‘lqinlàrining intårfårånsiyasi; to‘l-

qinlàrning kîgåråntligi; yorug‘lik to‘lqinlàrining supårpîzitsiyasi;

màksimumlar và minimumlar shàrtlàri; màksimumlar và mini-

mumlar shàrtlàrini yo‘l fàrqi îrqàli ifîdàlàsh.

Yorug‘lik  to‘lqinlàrining  intårfårånsiyasi.  Biz  hîzirgàchà

yorug‘likning  to‘g‘ri  chiziq  bo‘ylàb  tàrqàlish,  qàytish  và  sinish

qînunlàri bilàn tànishdik. Bu qînunlàr yorug‘likning hàr ikkàlà:

hàm kîrpuskular, hàm to‘lqin nàzàriyasi àsîsidà tushuntirilishi

mumkin. Endi esà yorug‘likning fàqàt to‘lqin nàzàriyasi tushun-

tirà  îlàdigàn  bà’zi  hîdisàlàr  bilàn  tànishàmiz.  Ulàrdàn  biri

yorug‘lik  intårfårånsiyasidir.

Yorug‘lik intårfårånsiyasi dåb, ikki (yoki bir nåchtà) kîgårånt

yorug‘lik  to‘lqinlàrining  qo‘shilishi  nàtijàsidà  yorug‘lik  îqimining

fàzîdà  qàytà  tàqsimlànishigà,  ya’ni  bà’zi  jîylàrdà  màksimum  va

bîshqà  jîylàrdà  minimum  intånsivliklàrning  vujudgà  kålishigà

àytilàdi.

Yuqîridà  tà’kidlàngànidåk,  hàr  qàndày  yorug‘lik  to‘lqini

emàs, fàqàtginà kîgårånt yorug‘lik to‘lqinlàriginà intårfårånsiyagà

kirishishi  mumkin.  Õo‘sh,  kîgårånt  yorug‘lik  to‘lqinlari  dåb

qàndày yorug‘lik to‘lqinlàrigà àytilàdi?