Fizikàning yorug‘likning nurlànish, yutilish và tàrqàlish qînunlàrini o‘rgànàdigàn bo‘limidir
Difràksiîn pànjàràning tuzilishi
Download 478.63 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Difràksiîn pànjàràdà difràksiya.
- Difràksiyadàn fîydàlànish.
- Yorug‘likning qutblànishi. Qutblàgichlàr
- Qutblàngàn yorug‘lik.
- Ìåõànik to‘lqinlàrning qutblànishi.
- 22- rasm. 23- rasm. 37 Bryustår qînuni.
- Qutblànishdàn fîydàlànish.
- Yorug‘lik dispårsiyasi
- Yorug‘lik dispårsiyasining tàbiàti.
- Spåktr rànglàrining qo‘shilishi.
- 27- rasm. 41 Jismlàrning ràngi.
|
Difràksiîn pànjàràning tuzilishi. Endi ko‘plàb tirqishlàrdàn ibîràt siståmà bilàn tànishàylik. Bir tåkislikdà yotgàn, kångliklàri tång nîshàffîf sîhàlàr bilàn àjràtilgàn pàràllål tirqishlàrdàn ibîràt siståmà difràksiîn pànjàrà dåyilàdi. Àgàr tirqishning kångligini a, nîshàffîf sîhàning kångligini b dåb îlsàk, d = a + b kàttàlik difràksiîn pànjàràning dîimiysi (dàvri) dåyilàdi. 19- ràsmdà difràksiîn pànjàrà ko‘rsàtilgàn. Gàrchi ràsmdà sîddàlik uchun ikkità tirqish –
bo‘lsà-dà, u difràksiîn pànjàrà to‘g‘- risidà tàsàvvurgà egà bo‘lish uchun yetàrli.
Difràksiîn pànjàràdà difràksiya. Yassi mînîõrîmàtik to‘lqin pànjàrà tåkisligigà tik tushàyotgàn bo‘lsin. Òirqishlàr bir-birlàridàn tång uzîq- likdà jîylàshgànlàri uchun hàm ikkità qo‘shni tirqishdàn chiqàyotgàn nur- làrning yo‘l fàrqi (19- ràsm)
j
MN = a NC = b 32 d = CF = (a + b)sin j = d × sin j (9.4) gà tång bo‘làdi. Difràksiîn pànjàrà hîlidà hàm yakkà tirqishdàgi difràksiya kàbi (bîsh) minimumlàr
(9.5)
shàrtdàn àniqlànàdi. Àgàr d × sinj = ±ml, (m = 0, 1, 2, ...) (9.6)
shàrt bàjàrilsà, bir tirqishning tà’siri ikkinchi tirqish tîmînidàn kuchàytirilàdi và shuning uchun hàm bu shàrt bîsh màksimumlàr shàrti dåyilàdi. Bundàn tàshqàri, difràksiîn pànjàràdà hîsil bo‘làdigàn difràk- siîn pànjàràning qo‘shimchà minimumlàri shàrtini hàm àniqlàsh mumkin.
Difràksiyadàn fîydàlànish. Difràksiya hîdisàsidàn fàn và tåõ- nikàdà kång fîydàlànilàdi. Ìisîl sifàtidà difràksiîn pànjàrà àsîsidà ishlàydigàn spåktrîgràflàrni kåltirish mumkin. Bundày qurilmàlàr yordàmidà mîddàlàrning tàrkibi và sifàti hàqidà tàsàvvurgà egà bo‘lish mumkin. Àyniqsà, to‘lqin uzunligini àniqlàsh zàrur bo‘lgàn spåktràl ànàlizdà difràksiîn pànjàràdàn judà kång fîydàlànilàdi. (9.6) fîrmulàdàn ko‘rinib turibdiki, yorug‘likning l to‘lqin uzunligini tîpish uchun j difràksiya burchàgini àniqlàsh kifîya. Chunki pànjàrà dîimiysi d và bîsh màksimumlàr tàrtibi k mà’lum bo‘làdi. Pànjàrà dîimiysi d qànchà kichik bo‘lsà, bîsh màksimumlàr shunchà yaqqîl àjràlgàn bo‘lib, l to‘lqin uzunligini shunchà àniq o‘lchàsh imkîni tug‘ilàdi. Difràksiîn pànjàrà hàm bàrchà spektràl àsbîblàr kàbi àjràtà îlish kuchi bilàn õàràktårlànàdi. Bu õàràktåristikà àsbîbning ikkità eng yaqin, l và l + Dl to‘lqin uzunlikli spåktràl chiziqlàrni àjràtà îlish qîbiliyati bilàn àniqlànàdi. Bu spåktràl chiziqlàr o‘zlàridàn kångrîq bittà màksimumgà qo‘shilib kåtmàsàginà, ulàrni àjràtib îlish mumkin bo‘làdi. Pànjàrà àjràtà îlish qîbiliyatining o‘lchîvi sifàtidà quyidàgi ifîdàdàn fîydàlànilàdi: l Dl
bu yerdà N – pànjàràdàgi shtriõlàr sîni. Êåltirilgàn ifîdàdàn ko‘rinib 33 turibdiki, difràksiîn pànjàràning àjràtà îlish qîbiliyati undàgi shtriõlàr sînigà bîg‘liq. Fîydàlànilishigà qàràb zàmînàviy difràksiîn pànjàràlàrdàgi shtriõlàr sîni 1 mm dà 6000 dàn 0,25 tà gàchà bo‘lishi mumkin. Bundày pànjàràlàr yordàmidà spåktrning ultràbinàfshà qismidàn infràqizil qismigàchà bo‘lgàn sîhà o‘rgànilàdi.
1. Fràungîfår difràksiyasi dåb qàndày difràksiyagà àytilàdi? 2. Òirqish- dàn j burchàkkà îg‘ib o‘tgàn chåkkà nurlàr îràsidàgi yo‘l fàrqi qanday? 3. Frånål zînàlàri qàndày tànlànàdi? 4. Frånålning qo‘shni zînàlàri vujudgà kåltiràdigàn tåbrànishlàr àmplitudàsi nimàgà tång? 5. Qàchîn difràksiîn minimum ro‘y båràdi? Difràksiîn màksimum-chi? 6. Difràksiîn màksimum qàndày vujudgà kålàdi? 7. j = 0 dà qàndày hîl ro‘y båràdi? 8. 18- ràsmdàgi mànzàràni tushuntiring. 9. Difràksiîn pànjàrà dåb nimàgà àytilàdi? 10. Pànjàrà dîimiysi nimàgà tång? 11. 19- ràsmdàgi mànzàràni tushuntiring. 12. Difràksiîn pànjàràdà minimumlàr hosil bo‘lish shàrti qanday? 13. Bîsh màksimumlàr shàrti-chi? 14. Bîsh màksimum qàndày vujudgà kålàdi? 15. Difràksiîn pànjàrà qàyårdà qo‘llànilàdi? 16. Difràksiîn pànjàrà yordàmidà yorug‘likning to‘lqin uzunligini àniqlàsh mumkinmi? 17. Pànjàràning àjràtà îlish qîbiliyati qàndày àniqlànàdi? 18. Àjràtà îlish qîbiliyati pànjàràdàgi shtriõlàr sînigà bîg‘liqmi? 19. Zàmînàviy pànjà- ràlàrning 1 mm dà nåchtà shtriõ bîr? 20. Shtriõlàr sînining bundày qiymàtigà erishishdàn qàndày màqsàd ko‘zdà tutilàdi?
Ì à z m u n i : tàbiiy yorug‘lik; qutblàngàn yorug‘lik; måõànik to‘lqinlàrning qutblànishi; qutblàgichlàr; Ìàlyus qînuni; Bryustår qînuni; qutblànishdàn fîydàlànish. Òàbiiy yorug‘lik. Bizgà mà’lumki, Ìàksvåll nàzàriyasigà muvîfiq, yorug‘lik ko‘ndàlàng to‘lqinlàrdàn ibîràt bo‘lib, elåktr và màgnit màydîn kuchlàngànliklàrining våktîrlàri r
r o‘zàrî pårpåndikular và to‘lqin tàrqàlish tåzligi våktîri rv gà pårpåndikular tåkislikdà tåbrànadi. Shuning uchun hàm yorug‘likning qutblànish qînunlàrini o‘rgànishdà fàqàtginà bittà våktîrni o‘rgànishning o‘zi yetàrlidir. Îdàtdà, mulîhazàlàr yorug‘- lik våktîri dåb ataluvchi elåktr màydîn kuchlàngànligi våktîri r
3 — Fizika, II qism 34 Yorug‘lik ko‘plàb àtîmlàr tîmînidàn chiqàrilàdi va ko‘plàb elåktrîmàgnit nurlànishlàrning yig‘indisidàn ibîràt bo‘làdi. Bu nurlànishlàr mustàqil ràvishdà àmàlgà îshirilgàni uchun yorug‘lik våktîrining hàmmà yo‘nàlishlàr bo‘yichà tàqsimîti bir õil bo‘làdi (20- à ràsm). r
yorug‘lik tàbiiy yorug‘lik dåyilàdi. Qutblàngàn yorug‘lik. Yorug‘lik våktîri tåbrànish yo‘nàlishining tåkis tàqsimîti birîr usul bilàn o‘zgàrtirilgàn yorug‘lik qutblàngàn yorug‘lik dåyilàdi. 20- rasm. a) b) d) Àytàylik, qàndàydir tàshqi tà’sir nàtijàsidà r
tåbrànishining birîr yo‘nàlishi bîshqà yo‘nàlishlàrgà nisbàtàn ustunrîq bo‘lsin (20- b ràsm). U hîldà bundày yorug‘lik qismàn
r
våktîrining tåbrànishi fàqàt bittà yo‘nàlishdà ro‘y båràdigàn yorug‘lik yassi qutblàngàn (chiziqli qutblàngàn) yorug‘lik dåyilàdi (20- d ràsm). Yassi qutblàngàn yorug‘lik r
tàrqàlish yo‘nàlishlàri yotuvchi tåkislik qutblànish tåkisligi dåyilàdi. Ìåõànik to‘lqinlàrning qutblànishi. Yorug‘lik to‘lqinlàrining qutblànish måõànizmini yaõshirîq tàsàvvur qilish uchun måõànik to‘lqinlàrning qutblànishi bilan tànishàylik. Bo‘ylàmà to‘lqinlàr (tîvush to‘lqinlàri) hîlidà tåbrànish to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishi bilàn mîs kålàdi. Êo‘ndàlàng to‘lqinlàr hîlidà esà tåbrànish to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishigà pårpåndikular bo‘làdi. Shu bilàn birgà, to‘lqinning tàrqàlish yo‘nàlishigà pårpåndikular bo‘lgàn yo‘nàlish chåksiz ko‘pdir (21- à ràsm). Qutblàngàn to‘lqinni hîsil qilish uchun quyidàgichà tàjribà o‘tkàzàylik. Yo‘lidà tirqishli to‘siq qo‘yilgàn ko‘ndàlàng to‘lqin
to‘lqin hàràkàt yo‘nàlishigà pårpåndikular bo‘lgàn bàrchà yo‘nàlishlàrdà tåbrànishi mumkin bo‘lsà-dà, ÀB tirqishgà pàràllål
35 bo‘lgàn to‘lqinlàrginà to‘siqdàn o‘tàdi, bîshqàchà àytgàndà, shu yo‘nàlish bîshqàlàrigà nisbàtàn ustun bo‘lib qîlàdi, ya’ni to‘lqin qutblànàdi. Àgàr to‘siq và dåmàk, tirqish hàm 90°
gà burilsà (21- d ràsm), to‘lqin tirqish îrqàli o‘tîlmày so‘nàdi. Òàjribà nàtijàsi chilvirdàgi to‘lqin ko‘ndàlàng, qutblànish esà ko‘ndàlàng to‘lqinlàrgà õîs õususiyat ekànligini ko‘rsàtàdi. Bo‘ylàmà to‘lqinlàr tirqish qàndày jîylàshishidàn qàt’i nàzàr, undàn o‘tàvåràdi. Qutblàgichlàr. Endi yorug‘lik to‘lqinlàrining tàbiàtini àniqlàsh uchun yuqîridà kåltirilgàngà o‘õshàsh tàjribà o‘tkàzib ko‘ràylik. Yorug‘lik to‘lqini hîlidà «tirqishli to‘siq» vàzifàsini nimà bàjàrishi mumkin, dågàn sàvîl tug‘ilàdi. Bu vàzifàni bà’zi kristàllàr, màsàlàn, turmàlin o‘tàshi mumkin. Bundày kristàllàr ànizîtrîpik õususiyatlàrgà egà bo‘lgànliklàri uchun, yorug‘lik tåbrànishining mà’lum yo‘nàlishidàgisini o‘tkàzib, bîshqàlàrini o‘tkàzmàydi. Bîshqàchà àytgàndà, ulàr yorug‘likni qutblàsh õususiyatigà egà và shuning uchun ulàr qutblàgichlàr dåyilàdi. Yorug‘lik to‘lqinining qutblànish õususiyatigà egàligi uning ko‘ndàlàng to‘lqin ekànligini isbîtlàydi.
uchun tàbiiy yorug‘lik turmàlin plàstinkàning îptik o‘qi OO¢ gà pårpåndikular ràvishdà yo‘nàltirilàdi (22- ràsm). (Òurmàlin plàs- tinkà 21- ràsmdàgi to‘siq vàzifàsini bàjàrsà, uning OO¢ îptik o‘qi undàgi tirqish vàzifàsini o‘tàydi. Îptik o‘q dåb, turmàlinning tåbrànish so‘nmày o‘tàdigàn yo‘nàlishigà àytilàdi.) Birinchi turmà- linni nur yo‘nàlishi àtrîfidà àylàntirib, undàn o‘tgàn yorug‘lik intånsivligining o‘zgàrmàgànligini ko‘ràmiz. Àgàr nurning yo‘ligà ikkinchi Ò 2 turmàlin plàstinkàni qo‘ysàk và uni nur yo‘nàlishi àtrîfidà àylàntirsàk, o‘tàyotgàn yorug‘lik intånsivligining o‘zgàrishi kuzàtilàdi. Ikkinchi turmàlindàn chiqàyotgàn nurning intånsivligi Z Y X S A B O S A B O 21- rasm. a) b) d) 36 turmàlin plàstinkàlàrning îptik o‘qlàri îràsidàgi a burchàkka (23- ràsm) bîg‘liq bo‘lib, tushàyotgàn yorug‘lik intånsivligi bilàn frànsuz fizigi E.Ìàlyus (1775–1812) nîmidàgi qînun îrqàli bîg‘làngàn:
0 cos 2 a, (10.1) bu yerdà I – ikkinchi turmàlindàn chiqàyotgàn, I 0 – ikkinchi turmàlingà tushàyotgàn yorug‘lik intånsivliklàri. Àgàr a
p = 2 bo‘lsà, cosa = 0 và I = 0, ya’ni ikkinchi turmàlindà yorug‘lik to‘lqini so‘nàdi. Bu esà birinchi turmàlindàn fàqàt mà’lum yo‘nàlishdàgi (22- ràsmdà bu yo‘nàlish ÀB strålkà bilàn ko‘rsàtilgàn) yorug‘lik tåbrànishlàri o‘tishini, bîshqàchà àytgàndà, birinchi turmàlin tàbiiy yorug‘likni yassi qutblàngàn yorug‘likkà àylàntirishini ko‘rsàtàdi. B A O ¢ O ¢ A¢ B¢ T 1
T 2
O ¢ O T 1
2
a
0
37 Bryustår qînuni. Tàbiiy yorug‘lik ikkità dielåktrikning (misîl uchun hàvî và suv) chågàràsigà tushganda bir qismi qàytàdi, bir qismi esà sinib ikkinchi muhitdà hàràkàtlànàdi. Bu nurlàrning yo‘ligà turmàlin plàstinkà qo‘yib, ulàrning qismàn qutblàngànligigà ishînch hîsil qilish mumkin. Òàjribàlàr qàytgàn nurdà tushish tåkisligigà pårpåndikular bo‘lgàn tåbrànish (24- ràsmdà ulàr nuqtàlàr bilàn ko‘rsàtilgàn), singànidà esà tushish tåkisligigà pàràllål tåbrànish (strålkàlàr bilàn ko‘rsàtilgàn) ustunrîq bo‘lishini ko‘rsàtdi. Qutblànish dàràjàsi nurning tushish burchàgi và sindirish ko‘rsàtkichigà bîg‘liq. Shîtlàndiyalik fizik D.Bryustår (1781– 1868) tushish burchàgi i B sindirish ko‘rsàtkichi (n 21 ) yordàmidà tg i B = n 21 (10.2)
munîsàbàt îrqàli àniqlànishini ko‘rsàtuvchi o‘z qînunini yaràtdi. Bu yerdà n 21 – ikkinchi muhitning birinchi muhitgà nisbàtàn sindirish ko‘rsàtkichi. Òàbiiy yorug‘lik dielåktriklàr chågàràsigà Bryustår burchàgi îstidà tushsà, qàytgàn nur yassi qutblàngàn bo‘làdi (tushish tåkisligigà pårpåndikular tåbrànishlàrgàginà egà bo‘làdi) (25- ràsm). Singàn nur esà màksimàl (låkin to‘là emàs) qutblàngàn bo‘làdi.
Qutblànishdàn fîydàlànish. Qutblànish hîdisàsi õàlq õo‘jàligidà judà kång qo‘llànilàdi. Bulàrgà måõànik yuklànish 24- rasm. 25- rasm. i B n 1
2
2 p/2 38 nàtijàsidà vujudgà kålàdigàn elàstik kuchlànish jîylàrini àniqlàsh, tîvushni yozish và eshittirish kàbi tåz o‘tàdigàn jàràyonlàrni o‘rgànish misîl bo‘làdi. Òàjribàlàrning ko‘rsàtishichà, bà’zi kristàllàr và îrgànik mîddàlàrning eritmàlàridàn qutblàngàn yorug‘lik o‘tgànidà qutblànish tåkisligining burilishi kuzàtilàdi. Qutblànish tåkisligini
mîddàlàrgà kvàrs, shàkàrning suvdàgi eritmàsi và bîshqàlàr misîl bo‘làdi. Àynàn shu hîdisàdan îptik fàîl mîddàlàr eritmàsining kînsåntràtsiyasini àniqlàshdà kång fîydàlànilàdi. Sinîv sàvîllàri 1. Yorug‘lik Ìàksvåll nàzàriyasigà ko‘ra qàndày to‘lqin? 2. Yorug‘lik våktîri dåb qàndày våktîrgà àytilàdi? 3. Yorug‘lik våktîri bàrchà yo‘nàlishlàr bo‘yichà qàndày tàqsimlàngàn? 4. Qàndày yorug‘lik tàbiiy yorug‘lik dåyilàdi? 5. Qàndày yorug‘lik qutblàngàn yorug‘lik dåyilàdi? 6. Qàndày yorug‘lik qismàn qutblàngàn dåyilàdi? Yassi qutblàngàn dåb-chi? 7. Qutblànish tåkisligi dåb qàndày tåkislikkà àytilàdi? 8. Qutblàngàn måõànik to‘lqin dåb qàndày to‘lqingà àytilàdi? 9. Àgàr to‘siq 90° gà burilsà, nimà ro‘y båràdi và uning sàbàbini tushuntiring. 10. Qàndày måõànik to‘lqinlàr qutblànishi mumkin? 11. Òurmàlin qàndày õususiyatgà egà? 12. Òurmàlinning bundày õususiyatgà egàligi qàndày tushuntirilàdi? 13. Qutblàgich dåb nimàgà àytilàdi? 14. Nimàgà àsîslànib yorug‘likni ko‘ndàlàng to‘lqindàn ibîràt dåyish mumkin? 15. Òåbrànishning turmàlin îptik o‘qi yo‘nàlishidàgi tàshkil etuvchisi qàndày o‘zgàràdi? 16. Birinchi turmàlin burilgàndà yorug‘lik intånsivligi o‘zgàràdimi? Ikkinchisi burilgàndà-chi? 17. Ikkinchi turmàlindàn chiqqàn yorug‘lik turmàlin plàstinkàlàrining îptik o‘qlàri îràsidàgi burchàkkà bîg‘liqmi? 18. 2 p a = bo‘lgàndà ikkinchi turmàlindàn chiqqàn yorug‘lik intånsivligi nimàgà tång bo‘làdi? 19. 22- ràsmdàgi hîlàtni tushuntiring. 20. Ìàlyus qînunini tushuntiring. 21. 23- ràsmni izohlang. 22. Yorug‘lik ikkità dielåktrik chågàràsigà tushganda qanday hîl ro‘y båràdi? 23. Qàytgàn và singàn nurlàr qàndày qutblàngàn bo‘làdi? 24. Bryustår qînunini tushuntiring. 25. Îptik fàîl mîddàlàr dåb qàndày mîddàlàrgà àytilàdi? 26. Qutblànish hîdisàsidàn qàyårlardà fîydàlànilàdi? 39
Ì à z m u n i : yorug‘lik dispårsiyasi; yorug‘lik dispårsiyasining tàbiàti; spåktr rànglàrining qo‘shilishi; spåktrlàrning turlàri; jism- làrning ràngi; yorug‘likning yutilishi. Dispårsiya so‘zi lîtinchà dispersio – sîchilish so‘zidàn îlingàn. Yorug‘lik dispårsiyasini birinchi bo‘lib kuzàtgàn kishi ingliz fizigi I.Nyutîn hisîblànàdi. U îq yorug‘lik dàstàsini shishà prizmà îrqàli o‘tkàzib, ekràndà turli rànglàr kåtmà-kåtligidàn tàshkil tîpgàn spåktrni kuzàtdi (26- ràsm). I. Nyutîn îq yorug‘lik yetti õil – qizil, pushti, sàriq, yashil, havorang, ko‘k và binàfshà- rànglàrdàn ibîràtligini àniqlàdi. Prizmàdàn o‘tgàn îq yorug‘likning turli rànglàrgà àjràlib kåtishi dispårsiyaning nàtijàsidir.
Shundày qilib, dispårsiya hîdisàsi yorug‘likning to‘lqin tàbiàti àsîsidà tushuntirish mumkin bo‘lgàn hîdisàlàrdàn biri bo‘lib, undà to‘lqin uzunligi muhim rîl o‘ynàydi. Yorug‘lik dispårsiyasining tàbiàti. Vàkuumdà istàlgàn to‘lqin uzunlikli elåktrîmàgnit to‘lqinlàrning tàrqàlish tåzligi bir õil (c = 3 · 10 8 m/s), mîddàlàrdà esà to‘lqin uzunligigà bîg‘liq bo‘làdi. Shuning uchun hàm îq yorug‘lik tàrkibigà kiràdigàn turli rànglàrgà mîs kåluvchi to‘lqinlàr uchun muhitning sindirish ko‘rsàtkichi hàm fàrq qilàdi. Nàtijàdà prizmàdàn o‘tish pàytidà turli rànglàr turlichà sindirish ko‘rsàtkichigà uchràydi, turlichà sinàdi và bir-biridàn àjràlib chiqàdi. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, dispårsiya hîdisàsi nàfàqàt prizmàdà, bàlki judà ko‘p bîshqà hîllàrdà hàm kuzàtilàdi. Ìàsàlàn, quyosh nurlàrining àtmîsfåràda hîsil bo‘làdigàn suv 11-§. Oq yo rug ‘lik
Qizil Pushti
Sariq Yashil
Havorang Ko‘k
Binafsharang 26- rasm. 40 tîmchilàridà sinishi uning ràngli nurlàrgà àjràlishigà, ya’ni kàmàlàkning hîsil bo‘lishigà îlib kålàdi. Nîrmàl dispårsiyadà to‘lqin uzunligi îrtishi bilàn muhitning sindirish ko‘rsàtkichi kàmàyadi. Shuning uchun hàm spåktrning yuqîrisidà eng kàttà to‘lqin uzunlikli qizil, pàstidà esà eng kichik to‘lqin uzunlikli binàfshàrànglàr jîylàshàdi. Bîshqà rànglàr hàm shu tàrtibdà, to‘lqin uzunliklàrning kàmàyib bîrishigà muvîfiq jîylàshgàn. Quyidà bà’zi mîddàlàr sindirish ko‘rsàtkichlàrining to‘lqin uzunligigà bîg‘lanishi kåltirilgàn.
l, mm
Fluîrit Êvàrs
Îsh tuzi 0,2
1,5 1,65
1,75 1,6
1,43 1,53
1,53 3,2
1,41 1,47
1,51 Spåktr rànglàrining qo‘shilishi. Nyutîn o‘z tàjribàsini dàvîm ettirib, prizmàdàn chiqqàn ràngli nurlàrni boshqa prizma yordà- midà bir jîygà to‘plàgàn và ekràndà îq yorug‘lik hîsil bo‘lgànini ko‘rgàn. Dåmàk, ràngli nurlàrning qo‘shilishi nàtijàsidà îq yorug‘lik hîsil bo‘làdi, ya’ni dispårsiya nàtijàsidà hîsil bo‘lgàn yettità ràngli yorug‘lik îq yorug‘likning tàrkibigà kiruvchi yorug‘liklàrdir (27-ràsm). Umumàn îlgàndà, ikkità (yoki undàn ko‘p) rànglàrni qo‘shish bilàn hàm îq yorug‘likni hîsil qilish mumkin. Bundày rànglàrgà qo‘shimchà ràng dåyilàdi. Sàriq và ko‘k rànglàr qo‘shimchà rànglàrgà misîl bo‘là îlàdi. Uchtà àsîsiy hisîblànmish qizil, yashil và binàfshàrànglàrni turli hissàlàrdà qo‘shish bilàn istàlgàn ko‘rinishdàgi ràngni hîsil qilish mumkin. Oq yorug‘lik Oq yorug‘lik Ekran 27- rasm. 41 Jismlàrning ràngi. Shàffîf (yorug‘likni qàytàrmàydigàn và yutmàydigàn) jismning ràngi undàn o‘tàdigàn yorug‘likning tàrkibi bilàn àniqlànàdi. Àgàr bo‘yoq surtilgàn shishàgà îq yorug‘lik tushsà, undà shishà, àsîsàn, bo‘yoq ràngidàgi yorug‘likni o‘tkàzàdi. Ìàsàlàn, qizil bo‘yoq surtilgàn shishà qizil ràngli yorug‘likni, yashil bo‘yoq surtilgàn shishà yashil ràngli yorug‘likni o‘tkàzàdi và h.k. Òurli ràngli filtrlàrdàn fîydàlànish shundày õususiyatgà àsîs- làngàn. Àgàr jism o‘zigà tushàyotgàn yorug‘likni qàytàrsà, nimà bo‘làdi? Òàbiiyki, jism shu ràngda ko‘rinàdi. Ìàsàlàn, qizil bo‘lib ko‘ringàn jism qizil ràngli yorug‘likni, ko‘k bo‘lib ko‘ringàn jism ko‘k ràngli yorug‘likni qàytàràdi. Nîshàffîf jismning ràngi u qàytàràdigàn yorug‘lik rànglàrining àràlàshmàsi bilàn àniqlànàdi. Dåmàk, jismlàrgà birîr ràngli bo‘yoq surtish – ungà shu õil ràngli yorug‘likni qàytàràdigàn mîddàni surtish, dåmàkdir. Bàrchà ràngdàgi yorug‘likni qàytàràdigàn jism îq bo‘lib ko‘rinàdi. O‘zigà tushàyotgàn bàrchà yorug‘likni yutàdigàn jism esà qîrà jism bo‘làdi. Òàbiàtdà àbsîlut qîrà jism hàm, àbsîlut îq jism hàm màvjud emàs. Ya’ni bàrchà jismlàr îzmi-ko‘pmi yorug‘likni yutàdi yoki qàytàràdi.
bo‘lgàn spåktrlàr bir-biridàn kåskin fàrq qilàdi. Difràksiîn pànjàràgà tushàyotgàn yorug‘lik to‘lqin uzunligigà qàràb difràksiîn màksimumlàrgà tàqsimlànàdi. Îg‘ish burchàgining sinusi to‘lqin uzunligigà prîpîrsiînàl bo‘làdi (9.6- ifîdàgà qàràng). Shuning uchun hàm kàttà to‘lqin uzunligigà egà bo‘lgàn qizil nurlàr, kichik to‘lqin uzunligigà egà binàfshàrang nurlàrdàn ko‘rà ko‘prîq îg‘àdi. Dispårsiyadà esà yorug‘lik muhitning sindirish ko‘rsàtkichigà qàràb yoyilàdi. Òushàyotgàn yorug‘likning to‘lqin uzunligi îrtishi bilàn prizmàning sindirish ko‘rsàtkichi kàmàyadi (2-jàdvàlgà qàràng). Shuning uchun kàttà to‘lqin uzunligigà egà bo‘lgàn qizil
Download 478.63 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|