Fizikàning yorug‘likning nurlànish, yutilish và tàrqàlish qînunlàrini o‘rgànàdigàn bo‘limidir
Download 478.63 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Yorug‘likning yutilishi.
- Nurlanish và yutilish spåktrlàri. Spåktràl ànàliz. Spektroskop
- Quyosh và yulduzlàrning spåktrlàri.
- Spåktràl ànàliz hàqidà tushunchà.
- Spåktràl ànàlizning qo‘llànilishi.
- Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi
- Råntgån nurlàri va ularning tatbiqi
- 14-§. V. RENTGEN (1845–1923)
- Råntgån nurlàri – elåktrîmàgnit to‘lqinlàr.
- Råntgån nurlàrining qo‘llànilishi.
|
Dispårsiyaning àhàmiyati. Dispårsiya hîdisàsining kàshf qilinishi yorug‘likning tàbiàti, umumàn îlgàndà, nurlànish yordàmidà mîddàlàrning tuzilishi to‘g‘risidà muhim mà’lumîtlàr îlishgà imkîn bårdi. 42 Bundàn tàshqàri, rànglàr to‘g‘risidà îlingàn mà’lumîtlàr båzàsh ishlàridà, kåràkli rànglàrni tànlàshdà muhim rol o‘ynaydi. Bîshqàchà àytgàndà, kåràkli bo‘yoqni turli rànglàrni qànchà hissàdà qo‘shib hîsil qilishni àniqlàsh mumkin.
enårgiyasigà àylànishi. Yutilish nàtijàsidà o‘tàyotgàn yorug‘likning intånsivligi kàmàyadi. Yorug‘likning mîddàdà yutilishi Bugår qînuni yordàmidà tàvsiflànàdi:
0
-ax , bu yerdà I 0 và I – mîs ràvishdà x qàlinlikli mîddàgà tushàyotgàn và undàn chiqàyotgàn yorug‘likning intånsivliklàri. a – yutilish kîeffitsiyånti dåyilib, mîddàning kimyoviy tàrkibi, hîlàti và tushàyotgàn yorug‘likning to‘lqin uzunligigà bîg‘liq kàttàlik.
1. Dispårsiya so‘zi qàndày mà’nîni bildiràdi? 2. Dispårsiya hîdisàsini birinchi bo‘lib kim kuzàtgàn? 3. Nyutînning tàjribàsini izîhlàb båring. 4. Dispårsiya dåb nimàgà àytilàdi? 5. Dispårsiya hîdisàsi qàndày ro‘y båràdi? 6. Êàmàlàk qàndày vujudgà kålàdi? 7. Yorug‘likning to‘lqin uzunligi îrtishi bilàn muhitning sindirish ko‘rsàtkichi qàndày o‘zgàràdi? 8. Nimà uchun dispårsiya spåktrining yuqîrisidà qizil, pàstidà esà binàfshàràng jîylàshàdi? 9. 2- jàdvàlni tushuntiring. 10. 27-ràsmdàgi mànzàràni izîhlàb båring. 11. Ekràndàgi mànzàràgà qàràb qàndày õulîsà chiqàrish mumkin? 12. Qo‘shimchà rànglàr dåb qàndày rànglàrgà àytilàdi? 13. Shàffîf jism dåb qàndày jismga àytilàdi? 14. Shàffîf jismning ràngi qàndày àniqlànàdi? 15. Bo‘yoq surtilgàn shishà qàndày ràngli yorug‘likni o‘tkàzàdi? 16. Shishà filtrlàr nimàgà àsîslànib yasàlàdi? 17. Jism birîr õil yorug‘likni qàytàrganda uning ràngi qàndày ko‘rinàdi? 18. Sàriq ràngli jism qàndày ràngli yorug‘likni qàytàràdi? 19. Nîshàffîf jismning ràngi qàndày àniqlànàdi? 20. Jismlàrgà bo‘yoq surtish nimàni ànglàtàdi? 21. Qàndày jism bàrchà yorug‘likni qàytàràdi? 22. Qàndày jism o‘zigà tushgàn bàrchà yorug‘likni yutàdi? 23. Òàbiàtdà àbsîlut qîrà và àbsîlut îq jismlàr màvjudmi? 24. Difràksiya spåktridà nurlàr qàndày îg‘àdi và nimà uchun? 25. Dispårsiya spåktridà-chi? 26. Yorug‘likning yutilishi (àbsîrbsiya) dåb nimàgà àytilàdi? 27. Yutilish nàtijàsidà mîddàdàn o‘tàdigàn yorug‘likning intånsivligi o‘zgàràdimi? 28. Bugår qînuni formulasi qanday? 29. Yutilish kîeffitsiyånti dåb nimàgà àytilàdi? 30. Yutilish kîeffitsiyånti nimàlàrgà bîg‘liq? 43 Nurlanish và yutilish spåktrlàri. Spåktràl ànàliz. Spektroskop Ì à z m u n i : nurlanish spåktri; yutilish spåktri; Quyosh và yulduzlàrning spåktrlàri; spåktràl ànàliz hàqidà tushunchà; spåktràl àsbîblàr; spåktràl ànàlizning qo‘llànilishi. Nurlanish spåktri. Hàr qàndày qizdirilgàn mîddà o‘zidàn elåktrîmàgnit to‘lqinlàr chiqàràdi. Bu to‘lqinlàr màjmuàsi nurlanish spåktri dåyilàdi. Ìîddàlàrning hîlàtigà và nurlànish måõànizmigà qàràb nurlanish spåktrlàri hàm turlichà bo‘làdi. Àgàr qizdirilgàn qàttiq jismdàn chiqàyotgàn yorug‘lik prizmà îrqàli o‘tkàzilsà, ekràndà yaõlit uzluksiz nurlanish spåktri hîsil bo‘làdi. Àgàr gàz yoki bug‘ yorug‘lik mànbàyi bo‘lib õizmàt qilsà, spåktrning mànzàràsi kåskin o‘zgàràdi. Qîrîng‘i sîhàlàr bilàn àjràtilgàn yorqin chiziqlàr màjmuàsi kuzàtilàdi. Bundày spåktrlàr chiziqli spåktrlàr dåyilàdi. Nàtriy, vîdîrîd và gåliyning spåktrlàri chiziqli spåktrlàrgà misîl bo‘là îlàdi (28- à, b, d ràsmlàr). Nurlànàyotgàn gàzlàr spåktrlàrining ko‘rinishi gàzning kimyo- viy tàbiàtigà bîg‘liq bo‘làdi. Hàr bir gàz yoki bug‘ o‘zigàginà õîs bo‘lgàn spåktrlàrgà egà. Shuning uchun nurlànàyotgàn gàzning spåktrigà qàràb, uning kimyoviy tàrkibini àniqlàsh mumkin. Àgàr nurlànish mànbàyi bo‘lib mîddàning mîlåkulàsi õizmàt qilsà, yo‘l-yo‘l spåktr kuzàtilàdi. Yutilish spåktrlàri. Yuqîridà ko‘rilgàn nurlanish spåktrlàridàn tàshqàri yutilish spåktrlàri hàm màvjud. Ulàr quyidàgichà hîsil qilinàdi. Îq yorug‘likni tåkshirilàyotgàn mîddà îrqàli o‘tkàzib, spåktrni àniqlàydigàn àsbîbgà yo‘nàltirilàdi. Bundà yaõlit spåktrdà mà’lum tàrtibdà jîylàshgàn qîrà chiziqlàr ko‘rinàdi. Bu chiziq- làrning sîni và jîylàshuvi tåkshirilàyotgàn mîddàning tàrkibi to‘g‘risidà mulîhàzà yuritishgà imkîn båràdi. Ìisîl uchun, îq yorug‘likning yo‘lidà nàtriy bug‘làri turgàn bo‘lsà, u holda nur- lanish spåktridà sàriq chiziq turgàn jîydà, yutilish spåktridà qîrà yo‘l hîsil bo‘làdi (28- à và 28- f ràsmlàrni sîlishtiring). Ushbu hîdisà Êirõgîf tîmînidàn quyidàgichà tushuntirildi. Àtîm
28- f, g, h ràsmlàrdà nàtriyning, vîdîrîdning và gåliyning yutilish spåktrlàri ko‘rsàtilgàn. 28- e ràsmdà tàrkibigà yuqîridàgi mîddàlàr kirishini isbîtlîvchi quyosh spåktri kåltirilgàn. 12-§. 44 Biz kålgusidà àtîmlàrning nurlànishi và spåktrlàri hàqidàgi mulîhazàlàrgà yanà qàytàmiz.
temperaturasi và ràngigà ko‘ra quyidàgi turlàrgà bo‘linàdi: eng issiq yulduzlàrning tåmpåràturàsi 100 000 Ê àtrîfidà; havorang yulduzlàrniki – 30 000 Ê; sàriqlàriniki esà 6 000 Ê và eng sîvuq yulduzlàrniki 3 000 Ê àtrîfidà bo‘làdi. (Quyosh bizgà eng yaqin jîylàshgàn yulduz bo‘lib, sirtining temperaturasi 6 000 Ê.) Yulduzlàr enårgiyasining mànbàyi ulàrning ichidà 10 000 000 Ê temperaturada vîdîrîdning gåliygà àylànish råàksiyalàridir. Shuning uchun hàm bàrchà yulduzlàrning (shu jumlàdàn, Quyoshning hàm) àtmîsfåràsining àsîsiy qismini vîdîrîd và gåliy tàshkil qilàdi. Yulduzlàrning spåktrlàri ulàrning tàrkibidà vîdîrîd và gåliydàn tàshqàri turli kimyoviy birikmàlàr và elåmåntlàr màvjudligini ko‘rsàtàdi. Judà issiq yulduzlàrning spåktrlàridà gåliy và àzîtgà õîs bo‘lgàn yorqin chiziqlàr àjràlib tursà, sîvuq yulduzlàrning spåktrlàridà turli mîlåkular birikmàlàrning yutilish yo‘llàri ko‘prîq bo‘làdi. Quyoshning spåktri turli qîrà chiziqlàr bilàn kåsilgànini ko‘rish mumkin (28- e ràsm). Bu chiziqlàr ulàrni birinchi bo‘lib tàvsiflàgàn kishining nîmi bilàn Fràungîfår chiziqlàri dåyilàdi. a) b) d) e) f) g) h)
400 450 500 550 600 700 l, nm 28- rasm. 45 Êirõgîfning fikrigà ko‘rà, bu chiziqlàr Quyosh và Yer àtmîs- fåràsi tàrkibigà kiruvchi elåmåntlàrning yutilish spåktrlàridir. Bu chiziqlàrning spåktrdàgi o‘rnigà qàràb, Quyosh nuri Quyosh àtmîsfåràsidàn qàndày mîddàlàr îrqàli o‘tgànligini àniqlàsh mumkin.
Quyosh àtmîsfåràsidà Yerdà màvjud elåmåntlàrdàn vîdîrîd, nàtriy, kàlsiy, tåmir và bîshqà mîddàlàr màvjudligi àniqlàngàn. Quyosh spåktrini o‘rgànish o‘shà pàytgàchà nîmà’lum bo‘lgàn elåmånt màvjudligini ko‘rsàtdi. Uni gåliy (gråkchà «gåliîs» – quyosh so‘zidàn îlingàn) dåb nîmlàdilàr. 26 yil o‘tgàndàn so‘ng gåliy Yerdà hàm tîpildi. Spåktràl ànàliz hàqidà tushunchà. Nurlanish và yutilish spåktrlàrini o‘rgànish mîddàlàrning tàrkibini àniqlàshgà imkîn bårishi hàqidà bàyon qilindi. Shuningdåk, spåktràl chiziqlàrning yorqinligi màzkur elåmåntning birikmàdàgi miqdîrini àniqlàshgà imkîn båràdi. Nurlanish và yutilish spåktrlàrigà muvîfiq mîddàning
Ìisîl uchun spåktrdà sàriq chiziq bo‘làdigàn bo‘lsà, bu o‘rgànilàyotgàn mîddà tàrkibidà nàtriy bîrligini ko‘rsàtàdi. Àgàr spåktrdà îldin mà’lum bo‘lmàgàn chiziq ko‘rinsà, bu yangi elåmånt kàshf qilingànligining isbîtidir. Spåktràl ànàliz judà såzgir usul bo‘lib, uning yordàmidà elåmåntning 10 -10 g miqdîrini hàm àniqlàsh mumkin. Êimyoviy usullàr bilàn bundày kàm miqdîrdàgi mîddàni qàyd qilishning mutlàqî ilîji yo‘q. Spåktràl àsbîblàr. Spåktrning ko‘rinish sîhàsini o‘rgànish uchun spåktrîskîp dåb ataluvchi àsbîblàr ishlàtilàdi. Eng sîddà spåktrîskîp 29- ràsmdà ko‘rsàtilgàn. Spåktrîskîp kîlli- màtîr – 1; linzali ko‘rish tru- bàsi – 2; prizmàli stîlchà – 3; tirqish – 4; linzà – 5; îbyåk- tiv – 6 và îkular – 7 làrdàn tàshkil tîpgàn. Òirqishdàn kålà- yotgàn nur kîllimàtîr îrqàli prizmaga tushàdi. U prizmàdàn o‘tishdà turli rànglàrgà àjràlàdi và îbyåktiv, ko‘rish trubàsi îrqàli îkular yordàmidà kuzàtilàdi. 7 2 3 6 5 4 B Q 29- rasm. 1 46 Spåktrni fîtîplàstinkàdà qàyd qilishgà imkîn båruvchi àsbîb spåktrîgràf dåb ataladi. Yanada tàkîmillashgan, ya’ni uchinchi trubà bilàn tà’minlàn- gàn àsbîb spåktrîmåtr deb ataladi.
muhim àhàmiyatgà egà. Àyniqsà, uning àstrînîmiya uchun àhà- miyati judàyam kàttà. Îsmîn jismlàrining tàrkibi to‘g‘risidà mà’lumît îlishning yagînà yo‘li spåktràl ànàlizdir. Bu usul bilàn Quyoshning, yulduzlàrning và yulduz turkumining tàrkiblàri o‘rgànilgàn, D.I.Ìåndålåyåv elåmåntlàr jàdvàlining 25 tà elå- månti kàshf qilingàn. Hîzirgi pàytdà spåktràl ànàliz gåîlîgiyadà, måtàllurgiyadà, kimyodà, tibbiyotdà và hàttî îziq-îvqàt sànîàtidà hàm kång qo‘llànilàdi.
1. Nurlanish spåktri dåb nimàgà àytilàdi? 2. Nurlanish spåktrining qàndày turlàrini bilàsiz? 3. Chiziqli spåktr dåb qàndày spåktrgà àytilàdi? 4. Nurlanish spåktri gàzning tàbiàtigà bîg‘liqmi? 5. Yutilish spåktrlàri qàndày hîsil bo‘làdi? 6. Yutilish spåktrining ko‘rinishi qàndày bo‘làdi? 7. 28- à và f ràsmlàrni sîlishtiring. 8. Êirõgîfning spåktrlàr hàqidàgi fikri qanday? 9. 28- b và d, 28- g và h ràsmlàrni sîlishtiring. 10. Quyosh và yulduzlàrning spåktrlàri qanday? 11. Quyosh hàm yulduzmi? 12. Yulduzlàr ràngigà qàràb nåchà turgà bo‘linàdi? Quyosh qàysi turgà kiràdi? 13. Yulduzlàr enårgiyasining mànbàyi nimà? 14. Yulduzlàr àtmîsfåràsining àsîsiy qismi qàndày elåmåntlàrdàn ibîràt? 15. 28- e ràsmni bîshqà ràsmlàr bilàn sîlishtirib tàhlil qiling. 16. Fràungîfår chiziqlàri dåb qàndày chiziqlàrgà àytilàdi? 17. Fràungîfår chiziqlàrini Êirõgîf qàndày tushuntirgàn? 18. Quyoshning tàrkibidà Yerdà màvjud bo‘lgàn qàndày elåmåntlàr màvjud? 19. Gåliy qàndày kàshf qilingàn? 20. Spåktràl ànàliz yordàmidà mîddàning tàrkibini qàndày àniqlàsh mumkin? 21. Bu usul bilàn qànchà miqdîrdàgi mîddàni qàyd qilish mumkin? 22. Spåktrîskîp nimà màqsàddà ishlàtilàdi? 23. Spåktrîgràf qàndày àsbîb? Spåktrîmåtr-chi? 24. Spåktràl ànàlizning àhàmiyati. 25. Spåktràl ànàlizning qo‘llànilishiga misollar keltiring. Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi Ì à z m u n i : elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsi; infràqizil nurlàr; ultràbinàfshà nurlàr.
màgnit to‘lqinlàr shkàlàsi hàqidà mà’lumît bårilgàn edi. O‘shàndà, 13-§. 47 àsîsàn, ràdiîto‘lqinlàr hàqidà fikr yuritgàn edik. Êåyinchàlik esà to‘lqin uzunligi 4,0 · 10 -7 m dàn 7,6 · 10 -7 m gàchà bo‘lgàn, ko‘zgà ko‘rinàdigàn yorug‘lik to‘lqinlàrini o‘rgàndik. Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsini o‘rgànishni dàvîm ettirib, endi infràqizil và ultràbinàfshà nurlàrni o‘rgànàmiz. Råntgån nurlàri hàqidà kåyingi màvzudà fikr yuritsàk, g- nurlàrgà kåyingi bîblàrdà to‘õtàlib o‘tàmiz.
shkàlàsidà ràdiîto‘lqinlàr và ko‘zgà ko‘rinuvchi qizil yorug‘lik o‘rtàsidà jîylàshgàn. Uning to‘lqin uzunligi 2 mm dàn 760 nm gàchà îràliqdà bo‘làdi. Bu nurlàrning chàstîtàsi qizil nurnikidàn kichikrîq bo‘lgàni uchun infràqizil, ya’ni qizildàn pàstrîq chàstîtàli dåb nîmlàngàn. U 1800- yildà ingliz îlimi V.Gårshål tîmînidàn kàshf qilingàn bo‘lib, judà kàttà enårgiyagà egà. Bu nurlar tushgàn jîyini judà qàttiq qizdiràdi và shu sababli ungà issiq nur deb nom berilgan. Vîlfram tîlàli cho‘g‘lànmà và gàz to‘ldirilgàn turli õil làmpàlàr infràqizil nurlàrning mànbàyi bo‘làdi. Infràqizil nurning eng kuchli tàbiiy mànbàyi – Quyosh. Quyosh nurlàrining qàriyb yarmi infràqizil nurlàrdan tashkil topgan. Infràqizil nurlàr insîn và jînli îrgànizmlàrning to‘qimàlàrigà singib, bàrchà biîlogik jàràyonlàrning bîrishigà ijîbiy tà’sir ko‘rsàtàdi. Uning qishlîq õo‘jàligidàgi àhàmiyati hàm kàttà. Shishà và shàffîf plyonkàlàrdàn o‘tgàn infràqizil nurlàr pàrnik ichidà issiqlik enårgiyasigà àylànàdi (pàrnik effåkti). Shuningdåk, bu nurlàr måvàlàr, sàbzàvîtlàr và bîshqà nàrsàlàrni quritishdà hàm ishlàtilàdi. Nàrsàlàrning infràqizil tàsvirlàrini ko‘rinuvchi tàsvirlàrgà àylàntiruvchi àsbîblàr hàm màvjud. Infràqizil nurlàr yordàmidà qîrîng‘ilikdàgi nàrsàlàrning jîyini àniqlàsh mumkin. Infràqizil làzårlàr Yerdà và kîsmîsdà àlîqà o‘rnàtishdà hàm ishlàtilàdi.
dàn kåyin jîylàshgàn bo‘lib, to‘lqin uzunligi 400 m dàn 100 nm gàchà îràliqdà bo‘làdi. (Ultràbinàfshà so‘zi binàfshàdàn kàttàrîq chàstîtàli, ya’ni to‘q binàfshà dågàn mà’nîni ànglàtàdi.) Ultràbinàfshà nurlàr ko‘zgà ko‘rinmàydi và shàrtli ràvishdà quyidàgi turlàrgà bo‘linàdi: yaqin ultràbinàfshà nurlàr (400– 200 nm to‘lqin uzunlikli), 1801- yildà nåmis fizigi I.Rittår và ingliz fizigi U.Vîllàstînlàr tîmînidàn kàshf qilingàn; uzîq và vàkuumli ultràbinàfshà nurlàr (200–10 nm) nåmis fizigi
48 V.Shumàn và ingliz fizigi Ò.Làymànlàr tîmînidàn o‘rgà- nilgàn. 3 000 Ê gàchà qizdirilgàn jismlàr ultràbinàfshà nurlàr màn- bàyi bo‘làdi. Bundày mànbà vàzifàsini simîbli, ksånînli và bîshqà gàzli làmpàlàr, istàlgàn yuqîri temperaturali plàzmà o‘tàshi mumkin. Quyosh, yulduzlàr và bîshqà fàzîviy jismlàr ultràbi- nàfshà nurlàrning tàbiiy mànbàyi hisoblanadi. Ultràbinàfshà nurlàr kuchli biîlîgik tà’sirgà egà. Òo‘lqin uzunligi 400–320 nm bo‘lgàn ultràbinàfshà nurlàr chiniqtiruvchi, sîg‘liqni mustàhkàmlîvchi tà’sirgà egà. Insîn îrgànizmidà D vitàmin hîsil bo‘lishigà yordàm båràdi. 320–280 nm li nurlàr bàdànning qîràyishigà îlib kålsà, 280–250 nm li to‘lqinlàr bàktåriyalàrni o‘ldiruvchi tà’sir ko‘rsàtàdi. Bu nurlàrning yuqîri dîzàsi ko‘zning jàrîhàtlànishi và tårining kuyishigà îlib kålàdi. Ultràbinàfshà nurlàr Yer àtmîsfåràsi tîmînidàn kuchli yutilàdi và shuning uchun hàm bàlànd tîg‘ hududlàridà o‘rgànilàdi. Îdàtdà, ulàr ultràbinàfshà nurlàrni ko‘zgà ko‘rinuvchi nurlàrgà àylàntiruvchi fîtî- và luminåssånsiyalànàdigàn mà- tåriàllàrdà qàyd qilib o‘rgànilàdi. Nurlànish va yutilish spåktridàgi ultràbinàfshà nurlàr sîhà- sini o‘rgànish àtîmlàr, mîlåkulàlàr, iînlàr và qàttiq jismlàrning elåktrîn tuzilishini o‘rgànishgà yordàm båràdi. Bu nurlàrni o‘rgà- nish îsmîn jismlàri hàqidà mà’lumît båràdi. Ultràbinàfshà nur- làrning mîddàlàrgà tà’siridan kriminàlistikà và sàn’àtshunîslikdà kång fîydàlànilàdi. Shuningdåk, ultràbinàfshà nurlàr yordàmidà àtmîsfåràdàgi turli zàràrli àràlàshmàlàrni hàm àniqlàsh mumkin.
1. Elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsini tàvsiflàng. 2. Infràqizil nurlàr dåb qàndày nurlàrgà àytilàdi? 3. Infràqizil so‘zi qanday mà’nîni ànglàtàdi? 4. Infràqizil nurlàrning to‘lqin uzunligi qàndày bo‘làdi? 5. U kim tîmînidàn và qàchîn kàshf qilingàn? 6. Infràqizil nur qàndày enårgiyagà egà? 7. Infràqizil nurlàrning mànbàyi nima? 8. Infràqizil nurlàrning biîlîgik tà’siri qanday? 9. Uning qishlîq õo‘jàligidàgi àhàmiyati qanday? 10. Infrà- qizil nurlàrning ishlàtilishiga misollar keltiring. 11. Ultràbinàfshà nur- làrni ta’riflang. 12. Ultràbinàfshà so‘zi qàndày mà’nîni ànglàtàdi? 13. Ultràbinàfshà nurlàr ko‘zgà ko‘rinàdimi? Uning turlàrini aytib bering. 14. Ultràbinàfshà nurlàrning mànbàyi nima? 15. Uning biîlîgik tà’siri qanday? 16. Ultràbinàfshà nurlàr nimà uchun bàlànd tîg‘ zînàlàridà o‘rgà- nilàdi? 17. Ultràbinàfshà nurlàrning àhàmiyati nimadan iborat?
49 Råntgån nurlàri va ularning tatbiqi Ì à z m u n i : råntgån nurlàri; råntgån trubkàsi; råntgån nurlàri – elåktrîmàgnit to‘lqinlàr; råntgån nurlàrining qo‘llànilishi. Råntgån nurlàri. Nåmis fizigi V.Råntgån 1895- yildà trubkàdà gàzlàrning elåktr tîki o‘tkàzish jàràyonini o‘rgànàyotib nîmà’lum nurni kàshf etdi. Êåyinchàlik esà ungà råntgån nurlàri dåb nîm bårishdi. Bu nurlàr trubkàning kàtîddàn chiqàyotgàn kàttà tåzlikli elåktrînlàr tushàyotgàn jîyidà yashil sifàt nurlànish vujudgà kåltirishi nàtijàsidà qàyd qilindi. Råntgån nurlàrining îddiy nur uchun nîshàffîf hisîblànuvchi îdàm tanasi, qîrà qîg‘îz, kàrtîn và yupqà måtàll qàtlàmlàrdàn îsînginà o‘tà îlish qîbiliyatigà egàligi àniqlàndi. Råntgån trubkàsi. Råntgån nurlàrining vujudgà kålish må- õànizmini bilish uchun uni hîsil qilàdigàn, råntgån trubkàsi dåb ataluvchi màõsus àsbîb bilàn tànishàylik (30- ràsm). Råntgån trubkàsi ichidàgi bîsim 0,1 mPà àtrîfidà bo‘lgàn shishà bàllîndàn ibîràt. Vîlfràmdàn spiràl ko‘rinishidà yasàlgàn kàtîd elåktrînlàr mànbàyi bo‘lib õizmàt qilàdi. Òårmîelåktrîn emissiya nàtijàsidà kàtîddàn chiqàyotgàn elåktrînlàr îqimi kuchli elåktr màydîndà tåzlàtilàdi. Òåzlàshgàn elåktrînlar îqimi 45° burchàk îstidà o‘rnàtilgàn îg‘ir ànîdgà tushàdi. Ànîdning bundày jîylàsh- tirilishigà sàbàb, undàn chiqàyotgàn nurning yo‘nàlishini bîsh- qàrishdir. Òåzlàshtiruvchi màydîndà = =
k 2
E eU v kinåtik enårgiyagà egà bo‘lgàn elåktrîn ànîd mîddàsidà tîrmîzlànàdi. Êàttà tåzlikli elåktrînlàrning ànîddà tîrmîzlànishi nàtijàsidà råntgån nurlàri vujudgà kålàdi. Òîrmîzlànish nàtijàsidà vujudgà kålàdigàn råntgån nurlàri uzluksiz, yaõlit spåktrgà egà. Chunki ànîdgà urilàyotgàn elåktrîn- làrning tåzliklàri và dåmàk, kinåtik enårgiyalàri hàm turlichà. Shuni tà’kidlàsh lîzimki, råntgån nurlàrining enårgiyasi uni vujudgà kåltirgàn elåktrînlàrning enårgiyasidàn kàttà bo‘là îlmàydi.
4 — Fizika, II qism 50 Råntgån nurlàrining vujudgà kålish måõànizmi bilàn tànish- dik, låkin bu nurning tàbiàti qàndày, dågàn sàvîlgà hàli jàvîb bårmàdik. Råntgån nurlàri – elåktrîmàgnit to‘lqinlàr. Råntgån nurlàri elåktrîmàgnit to‘lqinlàrmi, dågàn sàvîl u kàshf qilingàn pàytlàr- dàyoq pàydî bo‘lgàn. Låkin bu sàvîlgà jàvîb bårish uchun råntgån nurlàrining to‘lqin õususiyatigà egà ekànligini isbîtlàsh taqozo qilinadi. Shu màqsàddà råntgån nurlàrining tîr tirqishdàn bo‘ladigan difràksiyasini qàyd qilish yo‘lidàgi bàrchà urinishlàr muvàffàqiyatsizlikkà uchràgàn. Àmmî 1912- yildà nåmis fizigi Ì.Làue difràksiîn pànjàrà sifàtidà kristàllàrdàn fîydàlànishni tàklif qildi và kristàllàrdà råntgån nurlàrining difràksiyasi nàzàriyasini ishlàb chiqdi. Chunki îràlàridàgi màsîfàsi bir nåchà nànîmåtr tàrtibidà bo‘lgàn và tugunlàri yetàrli dàràjàdà bàtàrtib jîylàshgàn kristàll judà yaõshi difràksiîn pànjàrà vàzifàsini o‘tàshi mumkin. V.Fridriõ và P.Êni ppinglàr tîmînidàn o‘tkàzilgàn tàjribàlàrdà Ì.Làue nàzàriyasi to‘là tàsdiqlànib, råntgån nurlàrining difràksiyasi kuzàtildi. Shundày qilib, råntgån nurlàrining elåktrîmàgnit to‘lqin ekànligi isbîtlàndi. Råntgån nurlàri elåktrîmàgnit to‘lqinlàr shkàlàsidà ultràbinàfshà và g- nurlàr îràlig‘idà jîylàshgàn bo‘lib, to‘lqin uzunligi 100 nm dàn 10 -5
Råntgån nurlàrining qo‘llànilishi. Råntgån nurlàrining judà yaõshi singib (yutilmày) o‘tish qîbiliyati, fîtîplàstinkàgà tà’siri, mîddàlàrdàn o‘tishdà iînlàshtirish qîbiliyatigà egàligi uning fàn và tåõnikàdà, àmàliyotdà kång qo‘llànilishigà imkîn bårdi. Råntgån nurlàri eng ko‘p qo‘llànilàdigàn sîhà – råntgån dåfåktîskîpiyasi.
Katod
Anod Rentgen nurlari 30- rasm. 8–12 V
51 Bu usulning màqsàdi råntgån nurlàri yordàmidà buyumlàrdàgi ichki kàmchiliklàrni và ulàrning o‘rnini, kàttàligini, tàbiàtini àniqlàshdan iborat. Usulning mîhiyati råntgån nurlàrining turli zichlikdàn o‘tgàndà turlichà yutilishigà àsîslàngàn. Ìànzàràni fîtîplàstinkàgà tushirib îlish qulày usullàrdàn hisîblànàdi. Bu usul, àyniqsà, tibbiyotdà (råntgånîdiàgnîstikàda) judà kång qo‘llànilàdi. Shuningdåk, råntgån nurlàri, àniqrîg‘i, bu nurlàr vujudgà kåltiràdigàn difràksiîn mànzàrà yordàmidà mîddàlàrning tuzili- shini, àtîmlàrning jîylàshuvini àniqlàsh mumkin. Bu usul råntgån
Bundàn tàshqàri, råntgån nurlàri dàvîlàshdà, mikrîs- kîplàrdà, spåktrîskîpiyadà, spåktràl ànàlizdà, àstrînîmiyadà và bîshqà bir qànchà sîhàlàrdà judà kång qo‘llànilàdi. Sinîv sàvîllàri 1. Råntgån nurlàrini kim và qàchîn kàshf qilgàn? 2. U qàndày kàshf qilingàn? 3. Uning qàndày õususiyatlàri àniqlàngàn? 4. Råntgån nurlàri qàndày hîsil qilinàdi? 5. 30- ràsmdàgi mànzàràni tushuntirib båring. 6. Ànîd 45°
burchàk îstidà o‘rnàtilishigà sàbàb nimà? 7. Råntgån nurlàri qàndày vujudgà kålàdi? 8. Òîrmîzlànish råntgån nurlàrining spåktri qàndày bo‘làdi? 9. Nimà uchun råntgån nurlàrining enårgiyasi uni vujudgà kåltirgàn elåktrînning enårgiyasidàn kàttà bo‘là îlmàydi? 10. Råntgån nurlàrining to‘lqin xususiyatga ega ekànligini isbîtlàsh nima uchun zarur bo‘ldi? 11. Ì.Làue tàklifining mîhiyati nima? 12. Làuening g‘îyasi tàjribàdà isbîtlàndimi? 13. Òàjribà nàtijàsidàn qàndày õulîsà chiqàrish mumkin? 14. Råntgån nurlàrining to‘lqin uzunligi qanday? 15. Nimà uchun îddiy tirqishdà råntgån nurlàrining difràksiyasi kuzàtilmàgàn? 16. Råntgån nurlàrining qàndày õususiyatlàri uning kång qo‘llànilishigà imkîn yaràtdi? 17. Råntgån dåfåktîskîpiyasining mî- hiyati nimàdàn iborat? 18. Råntgån strukturà ànàlizi nimàni àniqlàshgà imkîn båràdi? 19. Råntgån nurlàridan yanà qàyårlàrdà fîydàlànilàdi? 20. Råntgån nurlàridàn fîydàlànilgàn và o‘zingiz båvîsità ishtirîk etgàn uchtà misîl kåltiring. Download 478.63 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|