«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим

Мушак қисқариш турлари;

MUSKULNING YAKKA QISQARISHI
Ajratilgan yakka muskul tolasiga yoki bu tolalardan tashkil topgan yaxlit muskul rag‘batlantirilsa, yakka qisqarish sodir bo`ladi. Miograf yoki optik usulda yozib olingan yakka qisqarishning egri chizig‘ida uchta bosqichni ajratish mumkin: qisqarishning latent davri, qisqarish bosqichi va bo‘shashish bosqichi.Ta‘sirot berilgan lahzadan qisqarish boshlanguniga qadar biroz vaqt o‘tadi – bu latent (yashirin) davrdir. Mexanik uskunalar yordamida qayd qilingan miogrammada u taxminan10 ms davom etadi. Optik yoki elektron asboblarda qayd qilingan yakka qisqarishning latent davri ancha qisqa 2,5 ms atrofida. Ana shu vaqt muskul muskul tolalarida harakat potensiali boshlanib, uning qisqarishi uchun zarur bo`lgan miqdorga (40 mV) yetishiga sarflanadi. Baqaning ajratilgan muskulini qisqarish bosqichi 50 ms, bo‘shashish bosqichi ham 50 ms. Demak, bu muskulning yakka qisqarishi umuman 110 ms davom etadi. Issiq qonli hayvonlar ko‘ndalang targ‘il muskullarining yakka qisqarishi 100 ms dan kam davom etadi.
QISQARISHLARNING QO’SHILISHI VA TETANUS
Tabiiy sharoitda muskullarning qisqarishi uzluksiz ravishda nisbatan ancha uzoq davom etadi. Odam bajaradigan eng tez harakatlarga ham 100 ms dan ko‘p vaqt sarflaydi, tana va qoi-oyoqlar muskullarining taranglanishi minutlab va soatlab davom etishi mumkin. Bu xildagi qisqarishlar tetanus deb atalgan. Tetanusnning kelib chiqish mexanizmi oralig‘ida qisqa vaqt bo`lib, ketma-ket keluvchi impulslarga muskulning javobini o‘rganish yo`li bilan aniqlangan.
Agar impulslar o‘rtasidagi vaqt yakka qisqarishga sarflanadigan vaqtdan ortiq bo`lsa (tajriba baqa muskulida o‘tkazilganda 100 ms dan), muskul impulslar oralig‘ida qisqarib-bo‘shashishga ulguradi. Miogrammada birin-ketin keluvchi yakka qisqarishlarni ko‘ramiz. Impulslar o‘rtasidagi
vaqtni qisqartirish ikkinchi impuls muskul birinchi qisqsrishdan bo‘shasha boshlagan vaqtga to‘g‘ri keladi. Ikkinchi impulsga javoban muskul tinch
holatdagi nuqtadan emas, balki hali bo‘shashib ulgurmagan nuqtadan qisqaradi. Miogrammada ikkinchi qisqsrishning egri chizig‘i bbirinchi qisqarish bo‘shashish bosqichining qaysi bir nuqtasidan boshlangan bo`ladi – qisqarishlar bir-biriga qo‘shilib ketadi (6-rasm).
Impulslar oralig‘idagi vaqtni yana qisqartiramiz (<50 ms). Enda birinchi qisqarish hali cho‘qqiga yetmay turib, ikkinchi qisqarish boshlanadi. Bu qisqarishlarning egri chizig‘i tamomila qo‘shilib ketib, unda yagona baland cho‘qqi hosil bo`ladi. Demak, ketma-ket impulslarning muskulga ta‘sir qilish natijasi ikki turda qo‘shiladi. Ular o‘rtasidagi vaqt nisbatan
katta (50 ms dan ko‘p ) bo`lsa, chala qo‘shilish kuzatiladi, bu vaqt qisqarsa (50 ms dan kam bo`lsa), toia qo‘shilish ro‘y beradi.
Odatda harakatlantiruvchi nervlar orqali muskullarga yuqori chastotaga ega bo`lgan ritmik impulslar keladi. Bu impulslar paydo qilgan
qisqarishlarning toia qo‘shilishi natijasida silliq tetanus hosil bbo`ladi (7- rasm). Tajribada (ba‘zi bir patologik hollarda
ham) tishli tetanusni kuzatish mumkin. Chastotasi nisbatan past bo`lgan ritmik impulslar muskulga ta‘sir qilganda tishli tetanus sodir bo`ladi.
Uning paydo bo`lishi oldingi impuls bilan keyingi impuls orasidagi vaqt muskulning qisqarish fazasidan kattaroq bo`lishiga bog‘liq. Oldingi
impuls ta‘sirida muskul qisqarib, qisman bo‘shashishga ulguradi. Ayni vaqtda shu nuqtadan ikkinchi qisqarish, ikkinchi qisqarishning bo‘shashish bosqichida uchinchi qisqarishlar sodir bo`lib, miogramma
tishli arraga o‘xshaydi. Shuning uchun bu tetanus tishli tetanus, deyiladi.

Tetanik qisqarishlar yakka qisqarishlarning qo‘shilishi natijasida paydo bo`lganidan yakka qisqarishlarga nisbatan yuqori amplitudaga rga bo`ladi. Tetanik qisqarish amplitudasi impulslar kuchi va chastotasiga bog‘liq. Ta‘sirot chastotasining ma‘lum chegaragacha oshishi tetanik qisqarishni kuchaytiradi. Eng kuchli qisqarish yuzaga keltirgan chastota optimal chastota deyiladi. Impulslar chastotasi optimaldan ko‘payib ketsa, qisqarish kuchi kamayadi. Buni pessimal chastota, deyishadi.

Muskulning qisqarib-bo‘shashishi qancha tez bo`lsa, silliq tetanus paydo qilgan impulslar chastotasi shuncha yuqori bo`ladi.

29.