«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим

Inson tanasining fazodagi рarakatini,kuz рarakatini, kon-tomirlar va yurak faoliyatini hamda hazm kilish trakti faoliyatini amalga oshirishda ikki asosiy turdagi muskullarning aamiyati kattadir. Bular sillik va kundalang targil (skelet va yurak kundalang targ’il muskulla-

ri) muskullaridir. Ular bir-biridan tuzilishi va fiziologik xossalari jihatidan fark; qiladilar, lekin bu ikkala turdagi muskullarda, qisqarishning molekulyar mexanizmida umumiy uxshashliklar juda kup.
Yurak muskullarining funksiyasi “Yurak va kon aylanish” bobida kuzdan kechiriladi. Bu bobda faqat skelet muskullar bilan silliq muskullarning tuzilishi, funksiyasi va fiziologik
xossalarini kurib chiqish bilan chegaralanamiz.
Muskul tolasi uzida maxsus kiskartiruvchi apparat - miofibrillalarni ushlovchi membrana bilan uralgan kup yadroli tuzilmadir. Mushak tolasining muxim tarkibiy komponentlari: mitoxondriya, sarkoplazmatik retikulum va kundalang naycha T-tizimdir.
Muskul hujayrasining qisqartiruvchi apparatining funksional birligi sarkomer hisoblanadi. Sarkomerlar bir-biridan Z-plastinkalar yordamida ajralib turadi. Sarkomerlar miofibrillada ketma-ket joylashgan, shuning
uchun sarkomerlarning umumiy qisqarishi miofibrillalarning qisqarishiga va mushak tolalarining umumiy qisqarishiga olib keladi.

29. 
    Мушак ҳужайраларининг қисқариш механизми Xarakatlantiruvchi motoneyrondan suzralish muskul tolasiga atsetilxolin (AX) mediatori yordamida utadi, AX ni xolinoretseptorlar bilan mulotsoti, oxirgi plastinkada atsetilxolinni sezuvchi kanallarning faollashuvi va 60 mv kattalikdagi oxirgi plastinka potensialini yuzaga chitsaradi. Oxirgi plastinkada xosil bulgan potensial, shu sismga tegib turgan muskul tolalari membrana- si uchun taʼsir etuvchi elektr toki manbaiga aylanib soladi.Sung,ra bu potensial 36° S xaroratda 3-5m/s tezlikda tarsala-di. Shunday silib, muskullar sissarishida sarakat potensia- lining generatsiyasi birinchi bossichni tashkil siladi.Ikkinchi bossichda sarakat potensiali muskul tolalariningichi tomon tarsaladi. Buning natijasida muskulni sissarti-
    

ruvchi apparati bilan membrana yuzasi urtasida boglanish kuzatiladi.T- sistema ikki sushni sarkomerni sarkoplazmatik re-tikulum sisternalari urtasidagi alotsani yuzaga chitsaradi.
Alotsa joyida elekgr stimulyatsiyasi fermentlarning faollashu-viga va inozitoltrifosfot sosil bulishiga olib keladi. Ino-zitoltrifosfot sisternalardan kalsiy chitsishini tezlashti-radi va natijada Sa+2 ^ujayra ichidagi konsentratsiyasi 107 dan 105 M gacha ortadi.
Xujayra ichida Caf2 ionlarining ortishiga yunaltirilgan jarayonlar majmuasi muskul sissarish mexanizmida uchinchi bo-ssichni tashkil siladi. Xujayra ichida Sa+2 ionlar konsentra-
siyasining ortishi, tropomiozinni aktin iplari yuzasida sil- jishiga olib keladi, bu vastda aktin iplarining faol markazi ozod buladi va bu sism bilan miozionning kundalang kuprik- chalari birlashadi. Tropomiozinning bunday siljishi tropo- nin molekulasining konformatsion uzgarishi bilan borlis-dir. Bundan shu narsa maʼlum buldiki, aktin va miozinni uzaro munosabatida Sa+2 ionining ishtiroki troponin va tropomio-zin orsali ruyobga chitsar ekan. Muskulning sissarish mexaniz-mida kalsiy ionining a^amiyati ekvorin ossilidan foydala-
nib }tgkazilgan tajribalarda isbotlangan, bu ossil kalsiy ionibilan birikmasi uzidan nur chitsaradi.Shunday silib, Sa+2 ionlarining troponin bilan mulotso-ti muskul kissarishining turtinchi boskichini tashkil siladi.Muskul sissarishining beshinchi bossichida miozin bosh-
chasi uz u щ atrofida aylana boshlaydi va u aktinning bir nechafaol markazlari bilan uzaro birikadi. Miozin boshchasiningaylanma xarakati kundalang kuprikning tarangliligini oshi-
radi. Muskul sissarishi rivojlanishining xar bir laxzasida,kundalang kuprikning boshchasi aktin filamenti bilan borlan- gan buladi, boshkasi esa erkin buladi, shu tarifa, ularni aktin filamenti bilan bunday borlanishi ketma-ket ravishda ruyobga chitsaveradi. Bu esa muskul kiskarishini bir
meʼyordakechishini taʼminlaydi.Kundalang kupriklarning boshchasi ketma-ket bunday aktin filamenti bilan boglanishi va uzilishi, nozik va yugon ossil iplarini bir-biriga nisbatan sirpanib siljishini taʼminlaydi,bu uz navbatida sarkomer ulchamining kichrayishiga, oxir-otsibat muskul uzunligining sissarishiga olib keladi va bu^olat muskul sissarishining oltinchi bossichini tashkil sila-di. Yutsorida bayon etilgan bossich jarayonlar majmuasi, ossiliplarining sirpanish nazariyasi mo^iyatini kursatib beradi.

29.