«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим

Кимёвий синапслардан таъсир утиш механизми

Qo‘zg‘alishning kimyoviy sinapsdan o‘tish boshqichlari quyidagicha. Aksonning presinaptik kengayishiga yetib kelgan impuls presinaptik membranadagi kalsiy kanallarini ochadi. Kalsiy ionlari hujayralararo suyuqlikdan ichkariga, sinaptik pufakchalar joylashgan yerga o‘tadi va pufakchalarni presinaptik membrana bilan qoshilib, yorilishiga sabab bo`ladi. Bir vaqtning o‘zida 100-200 ta pufakcha yorilib, sinaps yirig‘iga 1-2 million atsetilxolin molekulasi o‘tadi. Atsetilxolin postsinaptik membranadagi xolinoretseptorlar bilan birikib, ion kanallarining ocholishini va juda jadal, ammo juda qisqa vaqt davom etuvchi natriy oqimini yuzaga keltiradi. Bu oqim membranani qisman (chegaralangan) depolyarizatsiyalanishiga olib keladi. Bunda qo‘zg‘atuvchi postsinaptik potensial (QPSP) vujudga keladi. QPSP ko‘pchilik neyronlarda 5 ms davom etadi, uning amplitudasi 20 mV dan oshmaydi. Postsinaptik membranada potensial bilan bbog‘liq bo`lgan (potensial ta‘sirida ochiladigan) natriy va kaliy kanallari yo‘q. Shuning uchun bu yerda harakat potensiali shakllanmayda.
Ammo postsinaptik membranada hosil bo`lgan QPSP neyron membranasining
boshqa qismlariga tarqalib, harakat potensialining taraqqiy etisiga olib keladi. O‘z vazifasini bajarib bo`lgan mediatorni maxsus ferment parchalayda yoki u endotsitoz yo`li bilan sinaptik pufakchaga qaytadi. Tormozlovchi sinapslarda mediator sifatida
GAMK, glitsin, serotonin va boshqa moddalar xizmat qiladi. Ammo ma‘lum mediator, masalan, atsetilxolin bir sinapsda qo‘zg‘alishni rivojlantirsa, bboshqa bir sinapsda tormozlanishni yuzaga keltirishi mumkin. Akson orqali tormozlovchi sinapsga yetib kelgan impuls mediatorning ajralishiga olib keladi. Postsinaptik membranadagi retseptor bilan mediatorning birikishi kaliy va xlor kanallarini ochadi. Musbat kaliy
ionlarining hujayralardan chiqishi va ayni vaqtning o‘zida manfiy xlor ionlarining
ichkariga o‘tishi membranani giperpolyarizatsiya holatiga olib keladi. Tormozlovchi postsinaptik potensial (TPSP) ro‘yobga chiqadi. Endi bu neyronning qo‘zg‘aluvchanligi odatdagidan past bo`ladi. Keltirilgan ma‘lumotlar shuni ko‘rsatadiki, kimyoviy sinaps o‘z vazifasini bir me‘yorda bajarishi uchun faqat mediatorning o‘zi emas, balki mediator tizimi mavjud bo`lishi kerak. Bu tizim uch qismdan iborat bo`ladi: a)
mediatorni sintezlovchi ferment yoki fermentlar; b) mediator moddaning o‘zi; v) mediatorni sinaps yirig‘idan yo‘qotuvchi mexanizm (ferment yoki endotsitoz).
Atsetilxolinning mediator tizimini misol qilib ilsak, unga atsetilxolinni sintezlovchi ferment – xolinatsetilaza, atsetilxolinning o‘zi va uni parchalovchi ferment –
xolinesteraza kiradi. Bu tizimning biror qismi shikastlansa, qo‘zg‘alishning sinapsdan o‘tishi buziladi. Nerv tizimi faoliyatini kuchli o‘zgartiruvchi ko‘pgina dorilarning ta‘sir mexanizmi mediator tizimining biror qiismini shikastlashdan iborat. 45 Kimyoviy sinapslarning o‘ziga xos xossalari quyidagilardan iborat. Qo‘zg‘alishni bir tarafga – presinaptik membranadan postsinaptik membrana tomon o‘tishi. Qo‘zg‘alishning sinapsda to‘xtab o‘tishi. Ana shu to‘xtalib o‘tish mediatorning pufakchadan ajralib, sinnaps yirig‘iga o‘tishi va postsinaptik membranadagi retseptor bilan birikishiga ketgan vaqtga teng (0,2-0,5 ms). Sinapslarning labilligi past, ulardan sekundiga faqat 100-150 ta impuls o‘tishi mumkin. Nerv tolasining labilligi, masalan, sekundiga 500- 1000 ta impulsni tashkil qiladi. Sinapslarda ularga yetib kelgan impulslar chastotasi transformatsiyaga (o‘zgarishga) uchraydi. Sinapsga yetib kelgan va undan chiqqan impulslar soni odatda teng bo`lmaydi. Sinapslarning ba‘zi fiziologik faol moddalarga, dorilarga va zaharlarga sezgirligi yuqori

43. 
    Elektrik sinapslardan taʼsir ótish mexanizmini?
    

Elektrik sinapslar - bu sinapslar morfologik jihatdan membrana qismlarini bir-biriga yaqinlashuvidan hosil bo'ladi. Ulaming sinaptik yorig'i uzluksiz bo'lmaydi,balki, sinaptik to'la tegib turuvchi ko'prikchalar bilan bo'lingan bo'ladi. Buko'prikchalar hujayra membranalarini o'ta yaqinlashishidan (sutemizuvchilarda 0,15-0,2 nm ni tashkil qiladi) hosil bo'ladi. Bu sohada ionlar kanali hosil bo'ladi. Elektriksinapslari qo'zg'alishlarni bir tomonlama o'tkazadi. Buni sinapslarda elektr potensiallami yozib olish orqali isbot qilish mumkin. Afferent tolalar ta’sirlanganda sinaps membranasida depolyarizatsiya kuzatiladi, efferent tolalar
ta’sirlanganda esa-giperpolyarizatsiyakuzatiladi. Biroq, sinaps joylashgan neyronlar bir xil funksiyanibajarsa, qo'zg'alishlarni ikki tomonlama o'tkazadi (masalan, agar sinaps ikkita sezuvchi orasida joylashsa). Sinapslar har xil funksiyalar bajaradigan neyronlar orasida (sensor va motor) joylashsa, qo'zg'alishlarni faqat bir tomonlama o'tkazadi.Elektrik sinapslaming vazifasi organizmdagi tez reaksiyalamingyuzaga chiqishini ta’minlaydi, ayniqsa, hayvonlarda xavfdan qochish yoki xavfdan qutulishni ta’minlovchi tuzilmalar bunday sinapslarga boy bo'ladi. Elektrik sinapslar sekincharchaydi, tashqi va ichki muhit ta’sirlariga chidamlilik darajasi yuqori. Businapslaming bunday xususiyati organizmdagi tez reaksiyalami yuzaga chiqarishnta’minlaydi.46 savolga javob

43. 
    Sinaplarning neyronlar aro bog'lanish turlari va fiziologiyasi?
    

Neyronlararo sinapslar nerv hujayrasi qismlarining bir-biri bilai birikadigan joyi bo’lib, ular asosan uch xil bo’ladi.

1. 
   Aksosomatik sinaps — birinchi neyronning akson o’simtasi ikkinchi somatik neyron tanasi bilan tutashgan joy.
   
2. 
   Aksodendritik sinaps—bu, birinchi neyron aksoni bilan ikkinchi neyron dendriti o’skmtasi tutashgan joy.
   
3. 
   Aksoaksonal sinaps. Ikkita akson o’simtasi o’rtasida sodir bo’lib, ma’lum bo’lishicha, bunday sinapslardan qo’zg’atuvchi ta’sir o’tmaydi, ya’ni aksosomatik va aksodendritik sinapslardan o’tgan ta’sirni u tormozlab qo’yadi, deb taxmin qilinadi. Sinapslarning shakli har xil bo’lishiga qaramay, ularning morfologik tuzilishi bir-biriga deyarli o’xshaydi. Aksonning harakatlanadigan uchi qisman kengayadi, ichida esa ko’p miqdorda, har xil kattalikda, ya’ni 400—900 A ga teng pufakchalar paydo bo’ladi. Bularga sinaptik pufakchalar deyiladch. Bu
   

yerda mayda mitoxondriylar ham ko’p uchraydi.Usimtalar o’rtasidagi sinapsda 200 A ga teng keladigan bo’shliq bo’lib, unga sinapslararo yoriq deyiladi. Unda spesifik moddalar bo’lib,
ularga mediatorlar deyiladi. Ularning vazifasi ta’sirning bir neyrondan ikkinchi keyronga o’tishini ta’minlashdir. Mediatorlar, odatda, nerv uchlaridan ajralib, sinaps bo’shlig’iga
o’tadi.Sinaps joylashgan neyronlar bir xil funksiyani bajarsa, qo'zg'alishlarni ikki tomonlama o'tkazadi(masalan,agar sinaps ikkita sezuvchi neyronlar orasida joylashsa). Sinapslar har xil funksiyalar bajaradigan neyronlarorasida (sensor va motor) joylashsa, qo'zg'alishlarni faqat bir tomonlama o'tkazadi.

47savolga javob?

43. Nerv hujayralarida impulslarning hosil bo'lishi va ótkazish mexanizmi?

Neyronlar funksional jihatdan 3 turga bo'linadi: afferent, interneyron (oraliq) va efferent. Birinchisi markaziy nerv tizimining yuqori tizimlariga axborotni o'tkazib tursa, ikkinchisi markaziy nerv tizimida neyronlar orasidagi o'zaro munosabatni ta’minlaydi, uchinchisi esa markaziy nerv tizimi (MNT)ning quyi tizimlariga, MNTdan tashqarida joylashgan nerv
tugunlarga va ishchi a’zolarga axborotlani yetkazib turadi. Afferent neyronlar funksiyasi
retseptorlar funksiyasi bilan o'zaro bog'langanbo'ladi.Ta’sirlani qabul qiladigan nerv oxirlari
yoki tashqi muhitdagi muayyan o'zgarishlarga reaksiya ko'rsatadigan ixtisoslashgan tuzilmalari retseptorlar hisoblanadi.Yuzaga chiqqan retseptor potensiali generator potensiali hosil bo'ladigan joyakson bo‘rtig‘iga elektrotonik tarqaladi.Generator potensialni akson
bo‘rtig‘ida hosil b o ‘lish ig a sabab, n eyron n in g shu qism i boshqa qism
laridanqo‘zg‘aluvchanliginingyuqoriligi va qo‘zg‘a!ish bo‘sag‘asi pastligidadir. Generator potensiallarni hosil bolishi nerv impulsini hosil qiladi.Nerv tolalarini qo‘zg‘alishlar o ‘tkazish tezligi va ulaming diametriga qarab sinfladilar. Aralash nervning tolalarida qo‘zg‘alishlar
turlicha tezlikda o ‘tkazishini hujayra tashqarisiga elektrod qo‘yib tekshirish mumkin.
Tolalardagi potensiallar turlicha tezlikda o ‘tganligi sababli, potensiallar alohida-alohida yozib olinadi.Im pulsning o ‘tish te z lig i bilan nerv to la sin in g diam etri o‘rtasida taxm inan
proporsional b o g ‘lanish b o rlig i, y a ’ni nerv tolalari qancha y o ‘g ‘on o‘lsa , q o ‘z g ‘a lish n i o ‘sh an ch a tezro q o ‘tk a z ish i b a ta fsil tekshirishda aniqlandi. N erv tolalarida
qoMIanishlarni o ‘tkazish tezligiga qarab 3 turga: А, В, C. A k o ‘rinishidagi tolalar o ‘z navbatida 4 guruhga:A a, Ap, Ay, A6 bo'linadi. A ko‘rinishidagi tolalar m ielin pardasi bilan o‘ralgan. Bunday tolalar q o ‘z g ‘alishni orqa m iyaning harakatlantiruvchi nerv markazlaridan skeletmuskullariga (harakatlantiruvchi tolalar) va muskul retseptorlaridan
tegishli nerv markazlariga o ‘tkazadi. В k o‘rinishidagi tolalarga m ielinli tolalar, avtonom nerv tizimining preganglionar tolalari kiradi. В k o ‘rinishidagi tolalarda harakat potensialining uzunligi A tipdagi to la la r harakat potensialining uzunligidan taxminan 2 baravar uzun. С
ko‘rinishidagi tolalarga juda ingichka m ielinsiz nerv tolalari kiradi. С ko‘rinishidagi tolalaming ko‘pchiligi simpatik nerv tizimining postganglionar tolalariga kiradi. Og‘riq retseptorlaridan, shuningdek, sovuq, issiq, bosimni sezuvchba’zi retseptorlardan qo‘zg‘alishlami o'tkazishda qatnashuvchi nerv tolalari ham С tipdagi tolalarga kiradi.48 savolga javob

43. Nerv tolalarining tuzilishi: turlari va fiziologiyasi

Nerv o ‘zani bir yoki bir necha nerv tolalaridan iborat, ular umumiy perinerval parda bilan qoplangan. Nerv tolalari nerv hujayralariningo'siqlari hisoblanadi. Ular mielinli va mielinsiz tolalargaboMinadi. Mielinli tolalar somatik nerv tizimining, ya’ni sezgi a’zolari va skelet

muskullariga boradigan sezuvchi va harakatlantiruvchi nervlaming tarkibiga kiradi. M ielinsiz tolalar umurtqali hayvonlarda, asosan, vegetativ nerv tizimida uchraydi.o ‘q silindrdan va shu silindrni qoplovchi mielinli hamda Shvann pardalaridan tashkil topgan. Olq silindr mem brana va aksoplazmaga ega. Aksoplazmadan juda ingichka neyrofibrillalar o‘tgan, shu neyrofibrillalar orasida esa bir talay mitoxondriyalar va mikrosomalar bor. Mielin qavat Shvan hujayra o ‘q silindmi ko‘p marta aylanib o'rashidan hosil boMadi. U 80% lipidlardan va 20 % oqsillardan tashkil topgan. Mielin pardasi har 1-2 mm da uziladi. 0 ‘q silindming mielinsiz qismlari (ulaming kengligi 0,1-0,2 mm) Ranve bo‘g‘imlarida boMmaydi. Ulam ingo‘q silindri faqat Shvann pardasi bilan qoplangan. Mielinli nerv tolalaridan qo‘zg‘alishlaming o
‘tishi mielinsiz nerv tolalaridan farq qiladi.. Nerv tolalari pardasi trofik va himoya rolini oʻynaydi, nerv impulyelarini alohida-alohida oʻtkazish uchun sharoit yara-tadi. Nerv qoʻzgʻalishining Nerv tolalari boʻylab tarqalish tezligi tolalarning yoʻgʻon-ingichkaligiga, miyelinli pardaning rivojlanganlik darajasiga, shuningdek, uning mikrostrukturasi va
biokimyoviy xususiyatlariga bogʻliq.

49. savol Nevr tolasidan impluslarning utish qonunlari

Har qanday periferik bir talay harakatlantiruvchi sezuvchi va vegetativ nerv tolalaridan iborat.Bu tolalar orqali bir vaqtning 6zida chastotasi buyicha farq qiladigan turli tunalishdagi impluslar 6tadi va bu tolalar bir-biridan juda uzoqda turgan bir talay periferik tuzilmalarni idora qiladi.

Agar impluslar nervning har tolasida alahida tarqalib,bir toladan 2-tolaga 6tmasagina periferiyadagi barcha azo va pardalar yuqori elekt qarshilikka ega bulganligi un tolalarni achratib turadi.Bu qonunni isvotlash un baqaning orqa miya ildizlari ajratiladi. Bu ildizlar qushilib muskulni invervatsiyalovchi 6zan hosil qiladi.Butun nerv 6zani elektr toki bn tasirlansa muskulning hamma qismi qisqaradi.Nevr 6zanini tashkil qiluvchi ildizlar alohida alohida tasirlansa faqat shu ildiz tarkibidagi tola invervatsiyalovchi muskulning qismigina qisqaradi.

Miyelinsiz va miyelinli nerv tolalaridan quzgalishning 6tqazilishi.Meyelinsz nevr tolalaridan quzgalish butun membrana buylab uzluksz ravishda quzgalgan bir qismdan 2-qismga tarqaladi.

Meyelinli tolalarda harakat pattensiali tolaning faqat miyelin pardasi bn qoplanmagan soxalari orqali "sakrab-sakrab"6tadi. Kato(1924) va Takson(1953)lar baqaning miyelinli yakka nerv tolalarida bevosita elektrofizioligik tatqiqodla 6tqazdilar.Miyelinli tolalarda Ranve bugimlaridagi harakat potensiali vujudag kelishini,tolaning miyelinli qismlari amalda quzgalmasligini kursatib berdi.Ranve bugilmalarida natriy kanallarining joylashish jichligi juda yuqoridir.Membrananing 1mkm2 yuzasida 12000ga yaqin natri kanallari mavjud,bu kanalling gigant aksoni membranasidagiga nisbatan 200 barobar kupdir.Bu Ranve bugilmasidan 2- Ranve bugilmasiga harakat potensial sakarab 6tish un har bir bugilmada harakat potensialning amplitudasi gushni bugilmani quzgatish un zarur minimal miqdordan 5- 6barobar ortiq bulishi shart.

Harakat pattensiali amplitudasining busagaga bunday munosabati harakat potensialning ishonchli 6tqazilish omili deb ataladi.Buni Tasaki kursatib berganligi un Tasaki omili deb ham ataladi.Tinchlik holatida barcha Ranve bugimlarida membrananing tashqi yuzasi musbat zaryadli buladi, qushni Ranve bugimlari 6rtasida potensialli kuzatilmaydi. Quzgalish paytida A bugilma membranasing yuzasi qushni B bugilma membranasining yuzasiga nisbatan manfiy elektr zaryadli bulib qoladi. Shuning natijasida elektr toki vujudga kelib tola atrofidagi tuqimalar aro suyuqlik membrana va aksoplazma orqali yuradi va B bugilmani quzgatib, membrananing qayta zaryadlanishiga sabab buladi. A bugilmada esa quzgalish davom etadi va bu bugilma vaqtincha mutloq refrakter holatda buladi.Shu sababli B bugilma faqat navbatdagi C bugilmaning quzgalish holatiga keltira oladi.Quzgalishning miyelinli tolalardan sakrab sakrab 6tqazilishida 2ta afzallik bor.1-bu 6tqazilish energiya sarfi nuqtai nazardan tejamli chunki faqat membrana yuzasing 1%ni tashkil qiluvchi Ranve bugilmalari quzgaladi.2- quzgalishbing 6tish tezligi miyelinsz tolalaridan ancha yuqori.Shu sababdan miyelinli tolalar nerv tiziming muhim faoliyatlarini aniq va tez boshqarib turishini taminlovchi qismlarda kup buladi.

49. savol Konvergensiya va divergensiya

Konvergensiya kup hollarda turli nevr yullari orqali kelayotgan quzgalish impluslari bitta oraliq yoki effernt neyronga keladi.Yani bitta neyronga konvergensiyalanadi. Markaziy nerv tizimida Konvergensiya jarayoninig mavjudligi turli yullardan kelatotgan axborotning bir joyga toplanishi organizmni zarur javob reyaksiyasini tayyorlanishini osanlashtiradi.Nerv markazing okklyuziya yigilishi va osonlashishi xususiyarlari Konvergensiya jarayoni bn bogliq

Divergensiya jarayoni ham kanvergensiya jarayoniga uxshash bulib bir biri bn bogliq jarayon deb ataladi toki Konvergensiyaning davomi deb ham ataladi.

49. savol Asab markazi va uning xususiyarlari

Odam va hayvonlar organizimida barcha azolar foliyati bir biriga bogalngan holda hayotiy muhim funksiyalarni bajaradigan hamda organizimni tashqi muhit bn boglaydigan sistema nerv sistemasi deyiladi.

Nerv sistemasini asosini nevr hujayralari tashkil qiladi.Har bir hujayra 6zidan chiqqan kalta shoxcha(dendrit),bitta uzun tola (akson)bn birga neyron deb ataldi.Nerv sistemasida asosan neyronlar toplamida iborat.Nerv sistemasi filogenez va ontogenezda gavdaning tashqi tomoni ektodermada rivojlanadi. Organimizning tarixiy rivojlanish jarayonida nerv sistemasining tuzilishi murakkablashib nerv hujayralarning hajmi va turlari osha borgan neyronlar strukturasi va ayrim nerv hujayralari 6zaro munosabatlar shu bn birga nevr sistemasing funksiyasi ham shakillangan nevr sistemasiga hos 2-tuqima neyrogliya paydo bulgan. Nerv sistemasining rivojlanish jarayonida markaziy nerv sistemasi va periferik nevr sistemasi vujudga kelgan.

Nerv sistemasi shartli ravishda 2ga bulinadi ulardan biri odam ixtiyoriga buysunmaydigan azolarga borib ularni nerv bn taminlaydigan vegetativ nerv sistemasidir 2-qismi odam ixtiyoriga buysunib skelet muskullariga va harakatda ishtirok etadigan ayrim azolarga boradi.

Nevr sistemasi quzgalish tulqini impluslarni nerv tolalari orqali tez 6tqazilishini taminlaydi,nerv impluslari bir laxzada ruy beradi va turli azolardan miyaga yoki miyadan turli azolarga boradi.Nevr sistemasi harakat funksiyalarni,ovqat hazm qilish nafas olish va boshqa sistemalar faoliyatini boshqaradi.

Nerv sistemasi tuzilmalari tasirotlani sezadi tasurotlar energiyasini nevr quzgalish energiyasiaga aylantiradi,bu enargiya nerv impluslari shaklida nevr tolalariga 6tadi. Nevr sistemasining ishlashida biotoklar(bioelektr potensiallari)muhim ahamiyat kasb etadi. Ular quzgalish jarayoning harakterli belgisi bulib nevr impluslarining 6tishida katta ahamiyatga ega.Nerv sistemasi biotoklarini sezgir asboblar yordamida qayt qilish nerv sistemasi Fizioligiyasini urganishda asasiy usullardan biridir.

49. savol Tormozlanish turlari va Fizioligiyasi

1845-yilda aka uka Veberlar tajriba kursatgan.Bu tormozlanish jarayonini fiziolofiyada birinchi aniqlanish edi.Tormozlanish nevr tizimidagi faol jarayon hisoblanib quzgalish tasirida boshqa quzgalish yuqqa chiqadi.Harakatlarni koordinatsiyalashda vegetativ funksiyalarni

boshqarishda oliy nerv faoliyatini amalga oshirishda tormozlanish markaziy nerv sistemasi muhim ahamiyatga ega. Markaziy nerv sistemasida tormozlanishni kuzatiladigan tajribalardan I.M.Sechenovning tormozlanish tajribasini olishimi mn. Baqa bosh miyasini ochib k6ruv burtiqlarini osh tuzi kristali bn quzgatilsa orqa miya reflekslarini tormozlanishi kuzatiladi. Tormozlanish hodisasi keyinchalik markaziy nerv tiziming deyarli barcha bulimlarida mavjudligi tajribalarda aniqlandi.

Tormozlanish turlariga postsinaptik,presinaptik,pessimal va quzgalishdan keyingi tormozlanish turlari farqlanadi.Tormozlanish jarayoninig rivojlanishida tormozlovchi neyronlarni ahamiyati katta.

Presinaptik tormozlanish. Postsinaptik tormozlanish jarayoni ochilagandan sung, tormozlanish jarayoni doimo postsinaptik membrananing giperpolyarlanish bn bogliq, bulmasdan quzgatuvchi sinapslar faoliyating quzgalishi bn bogliq holda yuz berishi aniqlandi.Bu holat akson akson sinapslarida yuz beradi.

Perisimpatik tormozlanish akson perisimpatik qismining depolyarizatsiyalansa undan quzgalish mutloq utmay qoladi.

Pessimal tormozlanish.Sinapsga yuqori chastotali impulslar kelib tursa postsinaptik membrana kuchli depolyarizatsiyalanib tasirlarga javob bera olmay qoladi.

Quzgalishdan keyingi tormozlanish kuchli quzgalishdan keyin neyron membranasi dastlabki holatgacha qaytmasdan undan ortiq yani giperpolyarizatsiya deb ataladi.Shunday holatda kelatotgan tasirlarga javoban hosil bulayotgan quzgaluvchi postsinaptik potensial membrana depolyarizatsiyasini kritik nuqtagacha yetqaza olmaydi natijada tarqaluvchi quzgalish yuzaga kelmaydi.

53. savol:Maydon va vaqt summasiyasi?

Javob:Ayrim hollarda ikkita retseptor maydoni bir vaqtda qózgatilsa javob

reaksiyasining kattaligi retseptor maydonlarini alohida qózgatishdan hosil bólgan javoblar yigindisidan katta bóladi.
Rasmda ikkita retseptor maydoni keltirilgan,ularning har birini alohida qózgatish refleksni yuzaga keltiradi. Retseptor maydonlaridan borayotgan maydonlaridan tolalarning ayrimlari umumiy neyronlarda tugallangan.Alohida retseptor maydoni qózgatilganda borayotgan tasirlar umumiy neyronlarni qózgata olmaydi.Natijada javob reaksiyasi kuchsizroq bóladi.Ikkala retseptor maydoni bir vaqtda qózgatilsa ijrochi azoning javob reaksiyasi , retseptor maydonlarini alohida qózgatishlari
natijasida javob reaksiyasini arifmetik yigindisidan kóproq bóladi.

Qózgalishlarning nerv markazida yigilishini birinchi marta 1863 yili Rus olimi I.M Sechenov ochgan.Qózgalishlar nerv markazlarida yigilishining ikki turi bor: vaqtli fazoviy

Kópchilik hollarda refleksni yuzaga keltirish uchun bitta tasir yetarli bólmaydi. Orqa miyali maymunda qadamlab yurish refleksini orqa oyoqlarini yakka kuchsiz tasirlash yóli bn yuzaga chiqarib bólmaydi.Yasirlash kuchini ózgartirmasdan ósha retseptor maydoni ketma ket ritmik qózgatilsa,orqa oyoqlarini navbatma navbat bukib yozish reaksiyalarini kórishimiz mumkin, bu vaqtli summasiya deyiladi.

53. 
    savol:Dominantlik fiziologiyasi?
    

Javob:Dominanta sózi Rus olimi A.A.Uxtomiskiy tomonidan 1923yili fiziologiya faniga kiritilgan.Markaziy nerv tizimda qaysidir nerv markazi boshqa markazlardan faoliyatiga ustunlik ,yani Dominantlik qiladi.Dominant markazi yuqori

qózgaluvchanlika ega bólib ,turgun va davomli qózgalgan bóladi.Dominat markaz ózidan kuchsizroq qózgalagan markazlardan qózgalishni óziga tortib olish xususiyatiga ega. Natijada dominant markaz bn bogliq funksiya kuchayadi.
Masala: och hayvon ovqatlanayotganda terisinig hohlangan joyi elektr yoki bn
qózgatilsa,ogriqdan qochish órniga ovqatlanishni tezlatadi.Ekzogen endogen va suniy dominantlar bólishi mumkin.Sovuq sharoitida baqalar orqa oyoqlarini tanasiga iloji boricha yopishtitirib olishadi. Shunday sharoitida baqaga har qanday tashqi tasir oyoqlarini yanada kuchliroq bukishiga olib keladi.

53. 
    savol: Irradiasiya va reverberasiya?
    

Javob:Miyada hosil bólgan qózgalish yoki tormozlanish jarayoni bir joyli bólibgina qolmasdan boshqa bólimlarga tarqalishi mumkin.Nerv jarayonlarining ózi hosil bólgan óchogidan qóshni hujayralariga tarqalishini Irradiasiya deyiladi.

Tormozlanish irradiasiyasi shartli tormozlanishning irradiasiyalanishini teri analizatorida kuzatish qulay.Farqlovchi tormozlanishning irradiasiyasini kuzatish uchun itning orqa oyogiga panjalaridan to son qismigacha terisinig mexanik tasirlanishi uchun metal tugmachalar yopishtiriladi.Tórtta tugmachalarini tasirlab sólak oqizuvchi shartli refleks hosil qilinadi va yaxshi mustahkamlanadi.Eng pastki tugmacha farqlovchi tasirlagich bólib xizmat qiladi va ovqat bn
mustahkamlanadi.Tajriba yóli bn bir tomchi ham sólak oqmaydigan holat hosil qilindi.Demak yuqorigi 4 ta tugmacha shartli refleksni qózgatuvchi va oxirgi 5 – tugmacha tormozlovchi bólib xizmat qiladi.
Qózgalishning irradiasiyalanishi ham tormozlanishning irradiasiyalanishini kórsatuvchi tajribaga óxshagan tajribani kórish mumkin.
Itni orqa oyogiga panjalaridan chanoq suyagigacha bir xil masofada beshta tugmacha yopishtiriladi.Eng pastki 1- tugmachaga sólak oquvchi shartli refleks hosil qilinadi.Shundan keyingi 2,3,4,5- tugmachalar qózgatilsa ham itdan sólak oqish kuzatiladi.Doimi 1- tugmacha shartsiz qózgatuvchi bn mustahkamlanib,qolgan
tugmachalar musthkamlanmasa,oxir oqibatda farqlovchi tormozlanish yuzaga
keladi,yani 2,3,4,5 tugmachalardan kelayotgan xabarlarga sólak oqmaydi.Shundan sóng asosiy tajriba boshlanadi 1- tugmachani tasirlab sólak oqishi reaksiyasini qózgatgandan kn 15 sekund ótkazib 2- tugmacha tasirlansa sólak oqishi reaksiyasi tormozlanish órniga qózgaladi.Demak 1 tugmacha qózgalganda teri analizatorida qózgalish 2- tugmacha irradiasiyalanganligi kuzatiladi.
Boshqa tajribaga teri analizatorining keng qismida ish olib borildi.Qózgatuvchi tugmachalarini itning oldingi óchogidan boshlab tanasi orqali orqa oyoqlarigacha
joylashtiriladi. 1- tugmacha qózgatuvchi,qolganlari tormozlovchi qilib tayyorladi.1- tugmachani qózgatib 0,5-1,0s ótgandan kn qóshni tugmachalarda qózgalishni irradiasiyalanganligi kuzatilgan.

53. 
    savol Reflekslar fiziologiyasi?
    

Javob:Odam va hayvonlarda juda kóp Reflekslar órganilgan.Barcha Reflekslarni qaysi bir xususiyatiga kóra alohida guruhlarga ajratiladi.Biologik ahamiyatiga kóra barcha Reflekslarni ovqatlanish,himoyalanish tusmollash órganish ,jinsiy va boshqa

reflekslarga bólinadi.Individni ovqatga bólgan ehtiyojini qondirishga yónaltirilgan barcha harakatlarnj ovqatlanish refleksiga kiritiladi.Ózini va óziga yaqinlarini jabrlanib qolishidan saqlovchi harakatlar himoya reflekslardir.Órganish Reflekslari yordamida
yangi narsa órganiladi.Jinsiy Reflekslar óziga óxshaganni yaratish va voyaga yetkazishga qaratiladi.
Retseptorlarning joylanish joyiga kóra teri,kórish,eshitish,hidlash Reflekslari mavjud.Bularninv barini ekstoretseptorli Reflekslar Deb ataladi,ichki azolardagi retseptorlardan boshlanadigan Reflekslarni interoreseptorli ,muskul pay va bógimlardagi retseptorlar ishtirokida yuzaga keladigan harakatlarni
propioretseptorlar Reflekslar deyiladi.Reflekslarni javob reaksiyalariga kôra Reflekslarni harakatlantiruvchi va sekretor Yani shira ishlab chiqaruvchi reflekslarga bólinadi.Haraktlantiruvchi reflekslarda javob reaksiyasi muskul qisqarish orqali amalga oshadi.sekretor shira chiqaruvchi reflekslarda javob reaksiyasi bez
tóqimalaridan suyuqlik chiqishi bn kórinadi. Hosil bólishiga kóra Reflekslarni sharltli va shartsiz reflekslarga bólinadi.

53.