«Физиология» фанидан 2-курс даволаш, педиатрия, касбий таълим

102.Оғриқ физиологияси;

Og‘riq retseptorlari. Og‘riq retseptorlarining boshqa retseptorlardan farqi shundaki, ularni adekvat ta‘sirlovchisi yo‘q. Og‘riq yoki notsiotseptiv sezgini oia kuchli ta‘sirotlarning hammasi paydo qilishi mumkin. Haddan tashqari kuchli ta‘sirotlar to‘qimalarni shikastlaydi, ular paydo qilgan og‘riq xavf-xatardan darak berib, himoya reflekslarini vujudga keltiradi, organizmni shikastlovchi ta‘sirotdan saqlaydi.

Og‘riq ko‘pgina kasalliklarning dastlabki belgisi bo`lib, kasallikni aniqlashda va davolashda shifokorga katta yordam beradi.
Ammo, og‘riqning kuchi va xastalikning og‘irlik darajasi o‘rtasida doim uyg‘unlik
bo'lmaydi. Ba‘zan ichki a‘zolar qattiq jarohatiansa ham og‘riq uncha kuchli bo`lmaydi. Boshqa bir kasal qattiq og‘riq sezadi, biroq a‘zolarining shikastlanishi arzimagan bo`ladi. Shu vaqtgacha og‘riqning aniq ta‘rifi yo‘q. Birov uni lazzatlanishga qarama-qarshi tuyg‘u desa, boshqalar paypaslashga o‘xshagan sezgi deydilar. Og‘riq qanday bo`lishidan qatiy nazar, odamga xavfdan darak beradi. Og‘riqni sezgan odam oh uradi, xavfhi
baholab, jonini avaylash chorasini qidiradi. Og‘riq lo‘qillagan, lovullagan, teshib yuboruvchi, sanchib to‘ruvchi, zirqiragan bo`lishi mumkin va hokazo. Og‘riqlarning asosiylari somatik va visseral og‘riqlardir. Terida paydo bo`lgan somatik og‘riq yuza og‘riq deyiladi. Muskul, suyak, bo‘gin va biriktiruvchi to‘qimalarning og‘rishi chuqur somatik og‘riq hisoblanadi. Agar teriga igna sanchib, yuza og‘riq paydo qilinsa, odam qayerining og'riyotganmi aniq biladi. Bu og‘riq tez yo‘qoladi. Bu erta og‘riqdan so‘ng ko‘pincha kechikkan zirqiroq og‘riq seziladi. Uni qayerda ekanini aniqlash qiyin bo`ladi.
Bosh ogrig‘i chuqur og‘riqning eng ko'p tarqalgan turidir.
Visseral yoki ichki og‘riq ko‘pincha zirqiragan bo`lib, kovak a‘zolar qattiq cho'zilganda, qon tomirlaridan qon oqishi juda kamayib ketganda, plevra, qorin parda,
ichaktutqich ta‘sirlanganda, silliq muskullar kuchli qisqarganda seziladi. Somatik va visseral og‘riqlar kuchli bolganda vegctativ reaksiyalar ham paydo
bo`lishi mumkin. Bu ko‘ngil aynishi, terlash, arterial qon bosimining pasayib ketishidan iborat bo`ladi. Erta somatik og‘riq himoya reflekslarni, masalan nayzadan qolni tortib olishni yuzaga chiqaradi. O‘griqning maxsus turlari ham bor. Bularga proeksiyalangan og'riq, nevralgiya, kauzalgiya, qaytarilgan, fantom og‘riqlar kiradi
Og‘riqni sezuvchi retseptorlar to'g‘risida hozirgacha yagona fikr yo'q. Teri va boshqa to'qimalarda nervlarning ingichka erkin oxirlari bor. Ta‘sirot kuchli (masalan, bosim ‗
atm. dan yuqori, harorat ‗0—‘5 dan baland) bolsa, bu tdalar qoizg`alib, markazga impulslar yuboradi, ular og‘liqni vujudga keltiradi. Murakkab og'riq retseptorlari ham bor.
Ichki a‘zolardagi retseptorlar algetik moddalarga sezgir. Bu og‘riqni paydo qiladigan
moddalarga bradikinin, prostaglandin Ye vitamin va boshqalar kiradi. MNT ga ingichka
mielinsiz tolalar orqali 0,6—2 m/s tezlikda o‘tadigan impulslar lovullagan og‘riqni hosil qilsa, mielinli tolalar bo‘ylab 15—25 m/s tezlikda o‘tuvchi impulslar sanchiqli og‘riqni paydo qiladi.
Og‘riq paydo bo`lishi uchun katta guruxdagi retseptorlar qo‘zg‘alib, MNT ga ayni bir vaqtda anchagina afferent tolalardan sinxron impulslar o‘tishi shart, degan fikr bor.
Organizmda og'riqqa qarshi tizim ham bor. Bu uning o‘zida ishiab chiqariladigan ichki analgetiklar — endorfinlar va enkefalinlar. Og‘riqqa qarshi tizimni dorilar yordamida kuchaytirib, odamnnng ruhiga ta‘sir qilish yo‘li bilan bemorga yordam berish
mumkin. Rahmdillik va hamdardlik og‘riq sezib, azob chekayotgan bemorga juda katta dalda bo`ladi, xastalikni yengishga yordam beradi.

OG’RIQ RETSEPTORLARI ADAPTATSIYASI

Badanga igna sanchilganidan keyin uni qimirlatmasak, paydo bo`lgan og‘riq birpasda yo"qoladi. Bu igna atrofidagi retseptorlarning adaptatsiyalanishi natijasidir. Igna
qimirlatilsa, boshqa adaptatsiyaga uchramagan retseptorlarni qo‘zg‘atib, og‘riq yana
paydo bo`lishiga olib keladi. Demak, yuzaki og‘riq retseptorlari tez adaptatsiyalanish xususiyatiga ega. Ammo, ichki a‘zolarda paydo bo`ladigan og‘riqni yuzaga chiqaradigan retseptorlar adaptatsiyaga uchramaydi.
Og‘riq reflekslari. Og‘riqni paydo qiladigan ta‘si- rotlar turli xildagi reflekslarni yuzaga chiqaradi. Bu reflekslar vujudga kelganda muskul tonusi oshadi, yurak urishi va nafas olish tezlashadi, qon tomirlar torayib, arterial qon bosim kolariladi, hazm shiralari
va siydik ajralishi kamayadi, qonda glyukoza miqdori ko'payadi, qorachiq kengayadi, ter ajraladi va boshqa o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu o‘zgarishlarning aksariyati simpatik nerv tizimi tonusi oshishi va ichki sekretsiya bezlari faoliyati o‘zgarishiga bog‘liq.

ОҒРИҚ РЕЦЕПЦИЯСИ

Оғриқ рецепторларининг бошқа ҳамма рецепторлардан фарқи шуки, қандай бўлмасин адекват таъсирловчиси йўқ. Ҳаддан ташқари кучли ҳар қандай таъсирот таъсирида оғриқ сезгиси ёки ноцицептив сезгилар келиб чиқиши мумкин. Ҳаддан ташқари кучли таъсиротлар тўқималарга шикаст етказгани учун уларнинг таъсирида келиб чиқадиган оғриқ сезгилари муҳим биологик аҳамиятга эгадир.
Улар организмга хавф хатар ҳақида сигнал бериб, оғриққа сабаб бўлаётган таъсиротни бартараф қилиш мақсадида ҳимояланиш
рефлексларини юзага чиқаради. Худди шунинг учун бундан 200 йилдан зиёд илгари француз философи
Вольтер: «оғриқ ҳамма хавфхатарларимиз ичида содиқ посбондир, оғриқ бизга:эҳтиёт бўлинг, ҳушёр бўлинг, ҳаётингизни сақланг» деб баралла ва узлуксиз таъкидлайди, деб ёзган эди. Оғриқ сезгилари касалликнинг кўпинча дастлабки белгиларидан бири, баъзан эса бирданбир белгиси бўлади, врач шу белгига қараб диагноз қўяди, касалликнинг
оғирлигини ва зарур даво чораларини аниқлайди. Аммо касалликнинг оғирлиги ҳамиша оғриқ сезгисининг интенсивлигига мос келавермайди. Кўпинча ички
органларнинг жиддий касалликлари оғриқ сезгиси билан давом этмайди ва, аксинча, арзимас ва хавфсиз касалликларда кўпинча жуда қаттиқ оғриқ сезилиб,
касалликнинг асосий сабаби ҳисобланади.
Оғриқни сезувчи рецептор аппаратлар Оғриқ қайси нерв структуралари билан сезилади, деган масала ҳа.ли ҳал
қилингани йўқ. Баъзи тадқиқотчиларнинг фикрича, оғриқ сезадиган махсус рецепторлар йўқ, чунки ҳар қандай рецепторлар ва нервстволларининг ҳаддан ташқари таъсирланиши оғриқ сезгисига сабаб бўлади.
Бошқа тадқиқотчиларнинг фикрича, оғритувчи таъсиротни «оғриқ» нерв толаларининг эркин охирлари сезади.
Қуйидаги фактлар иккинчи фикрнинг асосий далиллари ҳжобланади. 1.
Анальгезия деган ҳолатда оғриқ сезилмайди, лекин тегиш сезгиси сақланади (ҳар қандай наркозда, шунингдек орқа миянинг баъзи касалликларида шундай ҳолат
келиб чиқади), шундан кейин терининг қирқилиши тегиш ва босим сифатида сезиладию, лекин оғриқ бўлиб сезилмайди. 2. Терида махсус оғриқ нуқталари бор: терининг турли қисмларига жуда ингичка игна санчилса, игна санчилиши билан олдин тегиш сезилмай, дарров оғриқ сезиладиган нуқталарни топиш мумкин. Кўз шох иардасининг ўртасида туйғу нуқталари йўқ, лекин оғриқ нуқталари бор; кўз шох
пардасининг ўртасида сезувчи нервларнинг фақат яланғоч шохчалари тармоқланадию, ҳеч қандай махсус туйғу таначалари йўқ.
3. Нерв қирқилиб улангач нерв толаларининг регенерация процессида аввало оғриқ сезувчанлик тикланади, фақат кейинчалик, анчагина вақт ўтгач, сезувчанликнинг бошқа турлари тикланади.
Фақат оғриқ сезувчанлик тикланганда терининг ҳар қандай таъсирланиши — унга тегиш, уни силаш, босиш кўпинча чидаб бўлмайдиган оғриқ сезгисини юзага келтиради. Сезувчанликнинг бошқа турлари (тактил, иссиқ, совуқ сезувчанлик)
тикланганда ҳаддан ташқари оғриқ сезгилари йўқолади ва оғриқ ҳисси одатдаги тусни олади. Нерв шикастлангандан кейин сезгиларнинг шундай изчил тикланиши
шикастланган нерв стволлари ва рецепторларнинг регенерациясидаги муайян морфологик босқичларга мос келиши муҳимдир. Нерв толалари регенерациясининг
турли босқичларида миелин пардасига эга бўлмай, эркин нерв охирлари (яланғоч ўқ цилиндрлар) дан иборат бўлади Худди ана шу даврда ҳар қандай таъсирот оғриқ бўлиб сезилади. Миелин пардаси вужудга келиб, рецепторлар структураси тикланган сайин терининг одатдаги сезувчанлиги майдонга келади, ҳаддан ташқари
оғриқ сезгилари эса йўқолиб кетади. Оғриқ импульсларини ўтказувчи толалар Оғритувчи таъсиротларда нерв стволлари ва толаларининг афферент импульсациясини электрофизиологик методлар билан текшириш шуни кўрсатдики, оғриқ сезгисини юзага чиқарадиган импульсларни икки типдаги афферент толалар
ўтказади. Бу толалардан баъзилари Ао группасига мансуб, миелинли ингичка толалар бўлиб, қўзғалишни секундига 5—15 м тезлик билан ўтказади. Бошқалари —
миелинсиз ингичка толалар С группасига мансуб бўлиб, қўзғалишни секундига 1—2 м тезлик билан ўтказади. Оғриқ импульсларининг турли тезлик билан тарқалишига,
бинобарин, импульсларнинг марказий нерв системасига турли вақтда етиб боришига қараб, оғритувчи таъсиротлар гўё қўшалоқ сезгига сабаб бўлади — дастлаб оғриқ аниқ локализацияланган, лекин унча кучли бўлмаган бир лаҳзалик
сезги бўлиб, кейин сидирға сирқиратувчи, субъектив равишда ғоятда нохуш, кучли оғриқ сезгиси билан алмашинади.
Бир вақтнинг ўзида жуда кўп афферент толаларда синхрон нерв разрядлари пайдо бўлганда оғриқ ҳисси келиб чиқади, деган тахмин бор. Бу тахмин нерв толаларининг регенерациясида ҳали миелин пардаси шаклланмаган вақтда тери рецепторларининг ҳар қандай таъсиротни оғритувчи таъсирот деб сезиш фактини тушунишга ёрдам беради. Миелин пардасининг йўқлиги бир йўла бир талай нерв толаларининг қўзғалиш процессига қўшилишини осонлаштиради.

103.