Fuqarolik jamiyati taraqqiyotida

 
 

---

46 
 
 
 
 
 
III-BOB. O’ZBEKISTONDA FUQAROLIK JAMIYATI INSTITUTLARI 
VA MAHALLIY O’Z-O’ZINI BOSHQARISH 
Demokratik institutlar – bu, davlat va jamiyatda 
demokratik tuzumni shakllantiruvchi demokratik 
tamoyillarni amalga oshirishning tashkiliy shakllari 
hisoblanadi. Umumiy demokratik institutlarga yuqori 
davlat organlarining saylanishi, saylovchilar yoki 
deputatlar oldida saylab qo’yiladigan organlarning 
mas’uliyati va hisobdorligi, vakolat muddati tugaganida saylab qo’yiladigan davlat 
vakillik organlari tarkibining almashinib turishi kabilarni kiritish mumkin. 
Demokratik tamoyillarga amal qilib, fuqarolik jamiyatini qurishni maqsad 
qilgan jamiyatda fuqarolarning davlat va jamiyatni boshqarishda keng jalb etish, faol 
ishtirokini ta’minlash asosiy siyosiy maqsadga aylanadi.
O’zbekistonda xalqni davlat hokimiyatini boshqarishda ishtirok etishini 
ta’minlashning siyosiy-huquqiy asoslarini yaratilishiga alohida e’tibor qaratildi. 
O’zbekistonda yangi demokratik jamiyat asoslariga o’tish, totalitarizmdan meros 
bo’lib qolgan davlat va fuqaro munosabatlariga barham berish siyosatning ustuvor 
yo’nalishiga aylandi.
Qisqa davrda mamlakatda “fuqaro - jamiyat – davlat” tizimi qonuniy asosga 
qo’yildi. Bu – siyosiy jihatdan keng va atroflicha tahlilga ega bo’lgan jarayon. Chunki, 
uning mohiyati jamiyatda demokratik jarayonlarni amalga oshirishni nazarda tutadi, 
eng muhimi, fuqaro manfaati bilan davlat hokimiyatini boshqarish o’zaro 
muvofiqlashtiriladi. Bu jamiyatda, insonning barcha huquqlari: xususan, davlat 
Fuqarolik jamiyatini 
shakllantirish va 
rivojlantirshda 
demokratik 
institutlarning tutgan 
o’rni

---

47 
ishlarida qatnashish; e’tiqod erkinligi; yig’ilishlar; uyushmalar erkinligini amalda 
ta’minlash siyosiy voqelikka aylanadi. 
Demokratik institutlar jamiyat hayotida demokratik tamoyillarni qaror 
topishga xizmat qiladigan tashkilotlar va tuzilmalar majmuasi. Tarixiy jihatdan 
ularni shartli ravishda demokratik mazmunga ega bo’lgan an’anaviy, ijtimoiy-
siyosiy institutlar (davlat, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari, OAV) hamda faqat 
demokratik jamiyat sharoitida faoliyat yuritadigan maxsus institutlarga, masalan, 
inson huquqlariga amal qilinishini ta’minlovchi turli nodavlat tuzilmalarga ajratish 
mumkin[39; 19-б.].
Demokratik institutlar mamlakatda fuqarolik jamiyatini shakllantirishda 
muhim ahamiyat kasb etadi. Kuchli fuqarolik jamiyatining o’ziga xos jihatlari 
shundan iboratki, demokratik tamoyillar rivojida fuqarolik institutlari faoliyatiga keng 
o’rin beriladi, ular jamiyatda jamoatchilik nazoratini amalga oshiradi, davlatning 
e’tiboridan chetda qolgan muammolarni belgilash va bartaraf etishda davlat 
institutlari bilan hamkorlik qiladi.
Umuman olganda demokratik institutlar faoliyat ko’rsatayotgan hozirgi 
sharoitda fuqarolarning jamiyatni boshqarishda ishtirok etishi turli yo’nalishlarda 
kengayib bormoqda. Bularga: 
– mehnat jamoalarida (mulkchilikning shaklidan qat’iy nazar); 
– noishlab chiqarish sohalarida;
– ta’lim-tarbiya maskanlarida;
– mahallalarda;
– mahalliy o’z-o’zini boshqarish idoralariga saylanish va uning kengashlari 
orqali; 
– turli ijtimoiy guruhlar, siyosiy partiyalar yoki harakatlar;
– jamiyatda mavjud boshqa turli xil nosiyosiy institutlar orqali jamiyatni 
boshqarish jarayonlarida ishtirok etadi. Bunda ular o’z shaxsiy huquqlarini boshqa 
shaxslar huquq va erkinliklari bilan uyg’un holda ko’rish imkoniyatiga ega bo’ladilar, 
uni anglab yetadilar. Shaxslar jamiyatni boshqarishda ishtirok etar ekan, o’z 
huquqlarini boshqa shaxslar huquqlariga zid holda emas, aksincha konsensus 

---

48 
holatida bo’lish muhim ekanligini bu jamiyatni boshqarishning demokratik 
tamoyillar bilan mos tushushini to’la hisobga olishga karatilgan siyosiy madaniyatga 
ega bo’lib boradilar. Bu umumdemokratik rivojlanish qonunlari bilan mos tushadi. 
Boshqacha aytganda, shiddat bilan o’zgarib borayotgan bugungi dunyoda fuqarolik 
jamiyatining asosi bo’lgan demokratik institutlarni shakllantirish va rivojlantirish 
jarayonlariga doir islohotlar ham tobora yangidan yangi islohotlarni o’zida kasb etib 
yanada chuqurlashib borishi tabiiy holdir. 
Jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichida 
insoniyat 
oldiga 
muayyan 
maqsad 
va 
vazifalarning qo’yilishi hamda yangidan-yangi 
muammolarning yuzaga kelishi o’z navbatida, 
nodavlat 
notijorat 
tashkilotlari 
faoliyat 
yo’nalishlarining o’zgarib borishi, o’z-o’zidan uning o’zgacha mohiyat kasb etishiga 
olib keladi. Binobarin, nodavlat notijorat tashkilotlari bugungi kunda jamiyatni 
demokratlashtirish va isloh qilish jarayonining ajralmas va zaruriy bo’g’iniga 
aylanib bormoqda. Bunday sharoitda ularning funksiyalari doirasi kengayib borishi 
hamda turli xil shakllarda namoyon bo’lishi obyektiv xususiyatga egadir. 
Hozirgi kunda deyarli barcha nodavlat notijorat tashkilotlari mamlakatni 
demokratik yo’nalishda rivojlantirish, muayyan sohalar yuzasidan inson huquq va 
erkinliklarini himoya qilish, davlat hokimiyati organlari faoliyati ustidan samarali 
nazorat o’rnatish kabi masalalarga o’zlarining asosiy faoliyat yo’nalishlari sifatida 
qaramoqdalar. Nodavlat notijorat tashkilotlariga birlashgan fuqarolar ular orqali 
o’zlarining turli xil manfaatlari va huquqlarini amalga oshirishni ko’zlaydilar. 
Bunday sharoitda nodavlat notijorat tashkilotlari oldiga fuqarolarning davlat 
ishlarini amalga oshirishda ishtiroklarini ta’minlash hamda ularning mavjud 
qonunchilikka nisbatan ijobiy munosabatlarini shakllantirish va shu orqali ularni 
qonunga itoatkor shaxs sifatida tarbiyalash kabi yangi vazifalar qo’yilmoqda. 
Umuman nodavlat notijorat tashkilotlarining demokratik islohotlarning samarasi va 
davomiyligini ta’minlash borasidagi faoliyatlarini quyidagi yo’nalishlar bo’yicha 
tahlil etish maqsadga muvofiq: