G. A. Dushanova, N. A. Yunusova, S. A. Xalilova genetikadan masalalar yechish usullari

1-MASALA. Bug’doyda A₁A₂ genlik bahorlik xususiyatini, a₁a₂ genli kuzgilik xussiyatini namoyon qiladi. A₁A₁A₂A₂ genotipga ega formalarda bahorlik xususiyati, a₁a₁a₂a₂ genotipli formalardan kuzgilik belgi kuchli ifodalangan bo’ladi. Quyidagicha chatishtirishdan olingan formalarda genotip va fenotipni aniqlang:

A) A₁ A₁ A₂ A₂ x a₁ a₁ a₂ a₂

B) A₁ A₁ a₂ a₂ x a₁ a₁ a₂ a₂

V) A₁ a₁ a₂ a₂ x a₁ a₁ A₂ a₂

A)

A) A1 A1 A2 A2 x a1 a1 a2 a2 Ishlash usuli
Fenotip	bahorgi				kuzgi
Genotip	A1 A1 A2 A2			x	a1a1 a2 a2
gameta	A1 A2				a1 a2
F1 Fenotip			bahorgi
genotip			A1 a1A2 a2

A1 A1 a2 a2 x a1 a1 a2 a2 Ishlash usuli
Fenotip	bahorgi				kuzgi
Genotip	A1 A1 a2 a2			x	a1 a1 a2 a2
gameta	A1 A2				a1 a2
F1 Fenotip			bahorgi
Genotip			A1 a1a2 a2

B)

A1 a1 a2 a2 x a1 a1 A2 a2 Ishlash usuli
Fenotip	bahorgi				kuzgi
Genotip	A1 a1 a2 a2			x	a1 a1 A2 a2
gameta	A1 a2 a1 a2				a1 A2 a1 a2
F1 fenotip	bahorgi	bahorgi	bahorgi		kuzgi
Genotip	A1 a1 A2 a2	A1 a1a2 a2	a1 a1A2 a2		a1 a1a2 a2

V)


2-MASALA. Odam terisining rangi ikki xil gen bilan belgilanadi. BBCC genotipli odamlarning terisi qora, bbcc genotipli odamniki oq rangda bo’ladi. Genotpda 3 ta dominant gen bo’lsa, teri qoramtir, 2 ta bo’lsa oraliq, bitta bo’lsa oqish bo’ladi.

Terisi rangi oraliq bo’lgan erkak terisi oqish bo’lgan ayolga ulangan. Ular farzandlarining 6/8 qismida teri rangi oraliq va oqish, 2/8 qismida qoramtir va oq bo’lgan. Erkak va ayolning genotipini aniqlang.

Ishlash usuli
Fenotip	oqish		oraliq
Genotip	Bbcc	x	BbCc
gameta	Bc bc		BC Bc bC bc
F1 Fenotip	qoramtir	oraliq	oraliq	oqish
genotip	BBCc	BBcc	BbCc	Bbcc
	oraliq	oqish	oqish	oq
	BbCc	Bbcc	bbCc	bbcc
	6/8	- oraliq va oqish
	2/8	- qoramtir va oq

3-MASALA. Terisi oraliq rangdagi ota-ona terisi qora va oq bo’lgan farzand ko’rishgan. Ota-onaning genotipini aniqlash mumkinmi?

Ishlash usuli
Fenotip	oraliq		oraliq
Genotip	BbCc	x	BbCc
gameta	BC Bc bC bc		BC Bc bC bc

F₁ ni aniqlash uchun hosil bo’lgan gametalarni pennet katagiga solamiz.

♂ ♀	BC	Bc	bC	bc
BC	BBCC qora	BBCc qoramtir	BbCC qoramtir	BbCc oraliq
Bc	BBCc qoramtir	BBcc qoramtir	BbCc oraliq	Bbcc oqish
bC	BbCC qoramtir	BbCc oraliq	bbCC oraliq	bbCc oqish
bc	BbCc oraliq	Bbcc oqish	bbCc oqish	bbcc oq

4-MASALA. G’o’zaning gultojibarglari asosida antosian dog’ R₁R₁R₂R₂ genlar ta’sirida hosil bo’ladi, r₁r₁r₂r₂ genli resessiv formalar gultojibargida antosian dog’ uchramaydi. Gultojibarglari asosida antosian bug’doy bor g’o’za gultojibarglari asosida antosian bug’doy yo’q liniya bilan chatishtirilganda hosil bo’lgan F₁va F₂ duragaylarning genotipini va fenotipini aniqlang.

Ishlash usuli
Fenotip	Dog’i bor		Dog’i yo’q
Genotip	R1R1R2R2	x	r1r1r2r2
gameta	R1R2		r1r2
F1 Fenotip	Dog’i bor		Dog’i bor
Genotip	R1r1R2 r2	x	R1r1R2 r2
gameta	R1R2	R1r2	r1R2	r1r2

F₁ ni aniqlash uchun hosil bo’lgan gametalarni pennet katagiga solamiz.

♂ ♀	R1R2	R1r2	r1R2	r1r2
R1R2	R1R1R2 R2 dog’i bor	R1R1R2 r2 dog’i bor	R1r1R2 R2 dog’i bor	R1r1R2 r2 dog’i bor
R1r2	R1R1R2 r2 dog’i bor	R1R1r2 r2 dog’i bor	R1r1R2 r2 dog’i bor	R1r1r2 r2 dog’i bor
r1R2	R1r1R2 R2 dog’i bor	R1r1R2 r2 dog’i bor	r1r1R2 R2 dog’i bor	r1r1R2 r2 dog’i bor
r1r2	R1r1R2 r2 dog’i bor	R1r1r2 r2 dog’i bor	r1r1R2 r2 dog’i bor	r1r1r2 r2 dog’i yo’q

Fenotip bo’yicha nisbat 16:1 ya’ni 15 ta dog’i bor, 1 ta dog’i yo’q

Genotip bo’yicha nisbat esa 1:2:2:4:1:2:2:1:2:1

VI BOB. JINSGA BIRIKKAN HOLDA IRSIYLANISHGA OID MASALALAR YECHISH
Jins bilan birikkan holda nasldan-naslga o’tish
Evolyusiya prosessida tarkib topgan organizm jinsi ham irsiy belga bo’lib, uning moddiy negizi xromosomalar hisoblanadi. Shunga ko’ra, hujaralardagi gomologik autosomalar bir-biridan farq qilmasa ham, erkak va urg’ochi organizmlar jinsini belgiladigan xromosomalar o’zaro farq qiladi. Odatda, sut emizuvchilar, ba’zi bir baliqlar, parda qanotlilarning urg’ochisi organizmning hujayralarida ikkita gomologik X xromosoma, erkagida esa bitta X va unga unchalik gomologik bo’lmagan Y xromosoma bo’ladi. Binobarin, urg’ochining jinsiy xromosomalarida XX, ekaginikida XY bo’ladi. Parrandalar, kapralaklarda aksincha, erkak organizmda bir xil, urg’ochi organizmda har xil xromsomalar bo’ladi. Joylashish tartibiga ko’ra, ularning jinsiy xromosomalari sut emizuvchilar bilan parda qanotlilarning jinsiy xromosomalarining aksi bo’lgani sababli, bu yerda erkagining jinsiy xromosomalari ZZ, urg’ochisiniki ZW bilan ifodalanadi. Boshqacha aytganda, sut emizuvchilar bilan parda qanotlilarning urg’ochisi gomogameta, erkagi geterogameta bo’lsa, parrandalar va kapalaklarda urg’ochisi geterogameta, erkagi gomogameta hisoblanadi. Autosomalarga o’xshash jinsiy xromosomalardan X va Y xromosomalarda ko’p genlar joylashgan bo’ladi. Bu genlar ta’sirida vujudga kelgan belgilar jins bilan bog’liq holda nasldan-naslga o’tadi. Ba’zi hollarda Y va X xromosomalarda ham u yoki bu gen uchrashi mumkin. Binobarin, X va Y, Z va W jinsiy xromosomalar belgilarning nasldan-naslga o’tishida har xil qiymatga ega. Odatda, jinsiy xromosomalarda joylashgan genlar indeksi ularning yuqorisiga yoziladi. Odamda qon ivimasligini namoyon etuvchi gen X^h yoki daltonizmni vujudga keltiruvchi gen bilan ifodalanadi. Jinsiy xromosomalarda joylashgan gen X^d ta’sirida rivojlanadigan belgilar jins bilan bog’liq belgi deb yuritiladi. Bu belgilar ham xuddi autosomadagi genlar ta’sirida vujudga kelgan belgilar singari bir xillari dominant, boshqa xillari resessiv holatda bo’lishi mumkin.
X va Z xromosoma bilan bog’liq holda

nasldan-naslga o’tadigan belgilar

Dominant belgi	Resessiv belgi
Kanareykada
Patining yashil rangi	Patning jigar rangi
Tovuqda
Chipor pat	Chipor emas pat
Drozofilla meva pashshasida
Kulrang tana	Sariq tana
Qizil ko’z	Oq ko’z
Tut ipak qurtida
Urug’ining oq rangi	Urug’ining qora rangi
Odamda
Qonning normal ivishi	Gemofiliya
Ko’zning normal ko’rishi	daltonizm

1-MASALA.Drozofila pashshasida ko`zning oq rangli X-xromasomadagi retsessiv genga bog`liq.Agar oqko`zli urg`ochi pashsha qizil ko`zli erkak pashsha bilan chatishtirilsa F<sub>1</sub>da ajralish qanday boradi.Birinchi avlod duragaylari o`zaro chatishtirilsa-chi?

Qizil ko`z – AA,Aa

Oq ko`z- aa

Pashshalarda urg`ochi XX, erkagi XY