G. E. Karlibaeva, N. S. Matjanov fiZika ham astronomiya oqitiw metodikasi

21-§. ORTA ARNAWLI (AL, KOK) BILIM LENDIRIW DE 
FIZIKADAN TEORIYALIQ (LEKCIYA) SABAQLARDI 
SH OLKEM LESTIRIW HAM O TIW METODIKASI
Hazirgi waqitta akademiyahq licey ham kasip-oner kolledje- 
lerinin tiykargi jumis mazmum jamiyetimizde social-ekonomi- 
kaliq rawajlamw processi talaplarma juwap beretugin, har tarep- 
leme rawajlangan, jamiyetimizdin socialhq sistemasmda aktiv 
qatnasa alatugm, milliy ruxta tarbiyalanip, islep shigariw tarma- 
gimn qandayda salasinda ozinin doretiwshilik qabiletin korsete 
alatugm shaxsti qaliplestiriwden ibarat. Bunin ushm oqitiwdin 
natiyjeliligin arttinwdi talap etiledi.
Kasip-oner kolledjlerinin akademiyahq liceylerden ajiratip 
turiwshi tiykargi ayirmashihq, bul oqitiw sistemasmin kasipke 
bagdarlanganligi. Akademiyahq liceyler uhwma bilimlendiriw, 
kasipke shekem bolgan tayarhqti amelge asiratugin bolsa, kasip- 
oner kolledjleri oqiwshilardm uhwma bilimlendiriw tayarligi 
menen birgelikte kishi qanigelikti iyelewlerin tamiyinleydi.
Bilimlendiriw processinin sipat ham natiyjeliligin arttinw 
ushm aldmgi pedagogikaliq tajiriybelerdi uyreniw ham en 
jaydinw, zamanagoy texnologiyalarda konceptual - ameliy ham de 
ameliy tiykarlarin jaratiw zarur.
Jaslarga bilim ham tarbiya beriwdin quramah waziypalann 
sheshiw ushm oqitiwshimn pikirlew, kasiplik tajiriybesi, talanti 
ham madeniyatina belgiii darejede baylanish. Haqiyqattan, oqitiw- 
shisiz jamiyettin rawajlamwin, omn keleshegin koz aldimizga 
keltiriw qiym.
Talim-tarbiya processin duns sholkemlestiriw ushm barliq bar 
imkaniyatlardan paydalamw oqitiwshimn birinshi nawbettegi 
waziypalarman biri bolip esaplanadi.
Har bir pedagog som barliq waqit yadinda saqlawi kerek, 
sabaq oqiw-tarbiya processinin tiykargi formasi. Hazirgi zaman 
tarbiyasmin barliq processleri oqiwshilardi oz betinshe pikirlewge 
ham oz betinshe jumis islewge uyretiwden ibarat.
Fizika oqiw paninen bilim beriwdin 2-basqishinda akade­
miyahq liceyler, kasip-oner kolledjlerinde uhwma bilim beriw
no

---

predmeti sipatinda oqitilatgin fizika kursinm maqseti uliwma orta 
bilim beriw negizinde fizikadan fundamental bilim beriw, fizikahq 
qubihslar ham alemnin fizikahq korinisin ilmiy tiykarda tiisin- 
diriw arqali ilimiy dunyaqarasi ham filosofiyahq pikirler jurgiziw 
qabiletin rawajlandiriw, teoriyahq ham ameliyattm dialektikahq 
garezliligin aship beriw, tabiyatta ham texnikadagi fizikahq 
processlerin tusindiriw, algan bilimlerin kundelik turmista ham 
xaliq xojahgmdagi ahmiyetin tusindiriw, bilim aliwdi dawam 
ettiriw ushm tiykar jaratiwdi tamiyinlewden ibarat.
Fizika kursmm mazmunm ham kolemin aniqlap beriwshi 
tiykargi hujjet bul-dastur bohp tabiladi. 
01
tiykarman oqiwshilar 
liyrenetugin 
tiykargi 
bilimlerdi 
aniqlap 
beredi. 
Dastur 
Mamleketlik bilim beriw standartlari talaplan tiykarinda duziledi. 
Usi dasturlerde fizikamn Nyuton mexanikasinan baslap, elemen- 
tar boleksheler fizikasma shekem barhq bolimleri belgili darejede 
oz ahmiyetin tapqan.
O z b e ^ ta n Respublikasmin «Bilim beriw haqqmda»gi 
mzamina muwapiq orta amawh bilim beriw, uliwma orta bilimler 
tiykarinda 
oqiw sistemasi bolgan ush jilliq oqiw orm bohp 
tabiladi. Fizika pani oqiw dastiiri akademiyahq liceyler ushm 
terenlestirilgen pan oqiw dasturi sipatmda kozge tusedi.
Dastiirdi duziwde «Ozbek^tan Respublikasmin Bilim beriw 
haqqmdagi nizami, Kadrlar tayarlaw milliy dasturi, Ministrler 
Kabinetinin 1998-jil 5-yanvardagi «Uzliksiz bilim beriw ushm 
mamleketlik bilimlendiriw standartlann islep shigiw ham om 
engiziw haqqmdagi 5-sanli, 1998-jil 13-maydagi «Ozbel^stan 
Respblikasinda orta amawh, kasip-oner bilimin sholkemlestiriw 
boymsha ilajlar haqqmdagi 204-sanh ham 2000-jil 16-oktyabrdegi 
«Orta 
amawh, 
kasip-oner 
bilim 
beriwdin 
mamleketlik 
standartlann tastiyiqlaw haqqmdagi» 400-sanh hamde 2012-jil 10- 
avgustdagi « O z b e ^ ta n Respublikasi Hukimetinin ayirim qararma 
ozgerttiriwler ham qosimshalar kirgiziw haqqmdagi 243-sanh 
qararlan tiykar etip almdi.
Usi oqiw dasturi Ozb^flcstan Respublikasi Joqari ham orta 
amawh bilimlendiriw ministrliginin fizika pani boymsha
i n

---

metodikaliq kenesinde analiz qihngan ham ulgili oqiw dasturi 
sipatmda usinilgan.
Dasturdin maqseti uliwma orta bilim beriw tiykarmda uliwma 
fizikadan fundamental bilim beriwge, fizikahq teoriya baqlawlar, 
tajiriybeler ham qubihslar haqqmdagi maghwmatlardm uliwma- 
lastirilgan formasi ekenligi korsetiwge, fizikanm texnologiyadagi, 
texnikadagi, medicinadagi ham turmistagi ahmiyetin, pange 
sahstirgandi qizigiwshihgm oyatiw ham om uyretiwdi dawam 
ettiriwge tiykar jaratiwdan ibarat.
Dasturdin tiykargi waziypalan tomendegilerden ibarat:
- fizika kursin oqitiwdin dawamiyhhgm tamiynlew;
- fizikanm barliq bolimleri boymsha tiykargi fizikahq mzamlar, 
mzamlihqlar ham olardm formulalan menen tamstmwdi tamiynlew;
- fizikahq processler, qubihslar, tusinikler hamde mzamlardi 
uyreniw izbe-izligin tuwn ham apiwayidan quramahliqqa qarap 
banw principine amel qiliw;
- fizikahq baqlawlar ham processlerdi baqlaw usillari menen 
tamstmwdi tamiynlew;
- tajiriybe otkeriw, omn natiyjelerin esaplaw, qateliklerdi 
esaplaw konlikpelerin payda etiwdi tamiynlew;
- tiykargi fizikahq mzam ham qubihsti tuwn bile ahw, olardi 
masele sheshiwde qollaniw ham tajiriybede koriw konlikpelerin 
payda etiwdi tamiynlew;
- joqari oqiw omina kiriw ushm kerek bolgan bilim, 
konlikpelerdi payda etiwdi tamiynlew;
- oqiwshilardm fizikahq pikirlewin rawajlandinw, pikirlew 
qabiletin asmw hamde turmista bolatgin qubilis ham processlerdi 
tuwn analizley aliwdi liyretiw;
- hazirgi zaman fizikasmin pandegi, turmistagi, texnikadagi, 
ekologiyadagi ham basqa tarmaqlardagi mashqalalarm sheshiw- 
degi roli menen tusindiriw ham mashqalalardi sheshiw kerekligin 
korsetiwdi tamiynlew;
Dasturdi duziwde tomendegi ideyalar tiykar qilip almgan:
- uhwma orta bilim beriw mekteplerinin 6-9 klasslarda 
fizikanm belgiii darejedegi logikahq tamalangan kursimn payda 
bolganhgi, bul basqish pitkeriwshilerdin, akademiyahq liceyler,
112

---

kasip-oner kollejlerinde fizikadan bilim aliwdin lizliksizligi ham 
uzliksizligin tamiynlew;
- oqiwshilardi hazirgi zaman bilimleri menen qurallandiriw, 
onm ameliyatda qollamhwina tiyisli tajiriybeler otkeriw, tajiriybe 
natiyjelerin qayta analizlep, juwmaqlawlar shigariw, tabiyat ham 
texnikada bohp otetugin fizikahq processlerdin mazmunm biliw, 
olardin texnikada qollamwm uyreniwdin zararligi;
- fizika kursm oqitiwda hazirgi zaman talaplan darejesine 
koteriw ham rawajlangan mamleketler qatanna kirgiziwden ibarat;
Oqitiwshi fizika sabagm sholkemlestiriwde oqit'iw usilmin 
turli formalarman paydalamwlari kerek. (Bunda lekciya, awizeki 
bayan etiw, maseleler sheshiw, ameliy jumislar, demonstraciyahq 
ham basqa formalan boliwi mumkin).
Oqiw jilinm 1-yarim jillihgi sabaq rejesi
№
Temalar
Oqiw
saati
Ameliy
shimgiwlar
saati
Laboratoriya
saati
1
Kinematika
8
16
10
2
Dinamika
8
16
10
3
Denenin 
impulsi. 
Jumis ham quwatli- 
hq. Energiya. Saq- 
lamw mzamlari
4
6
2
Uliwma
20
38
22
Oqiw jilinm 2-yanm jillihgi sabaq rejesi
№
Temalar
Oqiw
saati
----
Ameliy
shimgiwlar
saati
Laboratoriya
saati
1
Statika
4
6
2
2
Molekulyar fizika. 
Termodinamika
16
30
4
из

---

3
Suyiqliq ham qatti 
denenin qasiyetleri
4
8
6
4
Elektrodinamika
14
26
Uliwma
38
70
12
Zamanagoy pedagogikaliq texnologiyalar tiykannan bilimlen­
diriw processine interaktiv usillardi qollamwga qaratilgan.
Sabaqqa qoyilatugin tiykargi talaplardan biri - bilimlendiriw 
metodlan ham usillardi bir-biri menen bekkem baylanista ahp 
banw menen natiyj eligin arttinw.
Sabaqqa qoyilatugin tiykargi talaplardan jane biri, barliq 
didaktikaliq waziypalardm sabaq waqitanda sheshiliwi, uyge 
beriletugm tapsirmamn oqiwshilardm sabaqta algan bilimlerinin 
dawami boliwi kerek. Sabaq waqitanda oqitiwshi oqiwshilardm 
fizikahq jagdayin, izleniwshiligin, tez pikirlewin esapqa ahwi 
kerek. otilgen har bir sabaqtm oqiwshilar menen birgelikte analiz 
etilip barihwi da jaqsi natiyje bermekte.
Sabaqti analiz qiliwda gozlengen maqsetke erisildi me, 
oqiwshilar qanday bilimge iye boldi, qanday kemshiliklerge jol 
qoyildi? Bunday analiz sabaqtm keleshekte janede mazmunh 
sholkemlestiriliwine jardem beredi.
Insan keleshektegi turmism rejelestirer eken, ol tariyxqa nazer 
saladi, bugingi kun menen baylamstiradi.
Endi biz innovacion texnologiyalardan biri bolgan «Har kim 
har kimge uyretedi» usili menen tamsip oteyik.
«Har kim har kimge uyretedi» usili oqiwshilarga liyretiwshige 
aylamw, belgi bilimlerdi ozlestirgennen son, doslan menen 
pikirlesiw imkaniyatm beriwshi oqitiw usillarman biri. Bul usildm 
maqseti oqiwshilarga oqitiw processinde zarur bolgan magliwmat 
maksimumin beriw, oqiwshida magliwmat ahw ham beriwge 
qizigiwshihqti oyatadi. Sonday aq, belgiii magliwmat kolemin 
algan oqiwshi belgiii bir waqit dawammda om ilaji barmsha 
kobirek doslarma jetkizedi.
Qollanihwi:
- 
oqiwshilarda magliwmat ahw ham beriwge qizigiwshihgm 
oyatiw ushm;
114

---

- maghwmatlardi diqqat penen esitiw ham eslep qaliw ushm;
- sheriginin maghwmatlarm tinlap, basqa sherik izlew ushm.