G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Geodezik koordinatalar. Geodezik koordinata tizimida biron nuqtaning 
o’rnini aniqlashda asosiy koordinata yuzasi qilib referens-ellipsoid yuzasi, asosiy 
koordinata chiziqlari sifatida esa geodezik meridian va parallellar qabul qilinadi. Yer 
ellipsoididagi biror nuqtaning o’rnini aniqlashda shu nuqtadan o’tkazilgan meridian 
va parallelning kesishish nuqtasidan foydalaniladi. Biror nuqtadan o’tkazilgan 
meridian shu nuqtaning geodezik uzunligini, parallel esa geodezik kengligini 
bildiradi. Geodezik kenglik va uzunlik to’g’risida so’z yuritishdan avval ekvator, 
geodezik meridian va parallelni tushuntirib o’tamiz.
Yer ellipsoidining kichik (qutbiy) o’qi orqali bo’ylamasiga o’tkazilgan 
kesma-meridianal tekislik, shu tekislikning ellipsoid yuzasi bilan kesishishidan hosil 
bo’lgan chiziq esa geodezik meridian deyiladi. Yer ellipsoidining biror nuqtasidan 
uning o’qiga perpendikulyar o’tkazilgan kesma parallel tekislik, bu tekislikning 
ellipsoid yuzasi bilan kesishishi natijasida hosil bo’lgan chiziq esa parallel deb 
ataladi. Yer ellipsoidi markazidan o’tkazilgan parallel kesma-ekvator tekisligi, 
 
2.3-rasm.Yer ellipsoidi 

---

18 
uning ellipsoid yuzasi bilan kesishishidan hosil bo’lgan chiziq esa ekvator 
deyiladi.(2.3-rasmda)Yer ellipsoididagi nuqta geodezik koordinatasining geometrik 
mazmuni ko’rasatilgan.Yer ellipsoididagi (M) nuqtaning geodezik kengligi shu 
nuqtaning normal chizig’i (mn) bilan ekvator tekisligi orasidagi burchakdan iborat. 
Geodezikkenglik (B) bilan belgilanadi va ekvatordan qutblarga tomon 0 dan 90
o
gacha hisoblanadi. Nuqta ekvatordan shimolda bo’lsa, uning geodedzik kengligi 
shimoliy kenglik, janubda bo’lsa, janubiy kenglik deb ataladi.Shimoliy kenglikning 
ishorasi musbat (+), janubiy kenglikning ishorasi manfiy (-) bo’ladi.
Berilgan nuqtaning geodezik uzunligi uning geodezik meridiani bilan bosh 
meridian tekisligi orasidagi burchakdan iborat bo’lib,(L) bilan belgilanadi. Bosh 
meridian qilib, Grinvich observatoriyasi zalining markazidan o’tgan (no`l) meridian 
qabul qilingan. Geodezik uzunlik Grinvich meridianidan boshlab g’arbga va sharqqa 
tomon 0 dan 180
o
gacha o’lchanadi. Nuqta Grinvich meridianidan g’arbda 
joylashgan bo’lsa, uning uzunligi g’arbiy (musbat), sharqda bo’lsa sharqiy (manfiy) 
bo’ladi.