G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Nazorat savollari: 
1. Geodeziya fanining asosiy vazifalari nimalardan iborat? 
2. Geodeziya fani qaysi fanlar bilan bog’liq? 
3. Geodeziya fani qanaqa tarmoqlarga bo`linadi? 

---

13 
2-BOB.YERNI SHAKLI, O`LCHAMI , KATTALIGI. 
GEODEZIYADA QO`LLANILADIGAN KOORDINATALAR 
TIZIMI 
 2.1.Yerni, shakli o`lchami va kattaligi haqida ma`lumot 
 
Yerni shakli va kattaligi haqidagi barcha ma`lumotlar insoniyat uchun juda 
ham zarur va keraklidir. Bu ma`lumotlar yerni sun`iy yo`ldoshlarini uchirish, 
geologiya,geografiya,geofizika,radio,televideniya 
uchun 
juda 
ham 
muhimdir.Yerning tabiiy yuzasi balandlik va chuqurlik, tog’liklar va tekislik, tizma 
tog’ va vodiylardan iborat. O’tkazilgan geodezik o’lchashlardan foydalanib yer 
yuzidagi nuqtalarning koordinatalari va balandliklarini hisoblab chiqarishda 
Yerning umumiy shakliga o’xshash va uni ifodalay oladigan ma’lum bir yuza 
boshlang’ich deb qabul qilinadi. Geodeziyada boshlang’ich yuza qilib Yerning 
asosiy sathiy yuzasi olingan. 
Yer yuzidagi har bir nuqtadan sathiy yuza o’tkazish mumkin (2.1-rasm). 
Sathiy yuza o’ziga hos hususiyatga ega bo’lib, uning barcha nuqtalarida 
shovun chizig’i (ipga osilgan yuk yo’nalishi) perpendikulyar yo’nalgan bo’ladi, 
 
2.1-rasm.Sathiy yuzada nuqtalarning joylashishi 

---

14 
ya’ni sathiy yuza yer yuzining har bir nuqtasidan tushirilgan shovun chizig’i to’g’ri 
chiziq bilan kesib o’tadi.
Yerning asosiy sathiy yuzasi okeanlarning tinch turgan suv sathini Yerning 
quruqlik qismi ostidan u hamma joyda shovun chizig’ini to’g’ri burchak bilan kesib 
o’tadigan qilib davom ettirilgan deb faraz qilinganda hosil bo’lgan sathiy yuzadir. 
Yerning asosiy sathiy yuzasi bilan cheklangan yumaloq geometrik shakl Yerning 
shakli bo’lib, geoid degan nom bilan yuritiladi. Binobarin, Yerning shakli deganda, 
uning quruqlik qismidagi past-balandliklar e’tiborga olinmaydi.Chunki Yer 
yuzining ko’proq qismini (71%) okean va dengizlar, ozroq qismini (29%) quruqlik 
tashkil etadi. Bundan tashqari Yer radiusi 6371,11km, quruqlikning okean sathidan 
o’rtacha balandligi atigi 875 m, bu esa Yerning umumiy kattaligiga nisbatan 
nihoyatda kichikdir.
Yerning geoid shakli tortish kuchi ta’siriga, tortish kuchi esa Yer bag’ridagi 
jinslarning joylashishi va zichligiga bog’liq. Jinslarning joylashishi va zichligi 
yerning hamma qismida bir xil bo’lmaganligidan geoid yuzasi ham murakkab 
“to’lqinsimon” bo’ladi. Masalan,yer bag’rining biror qismida atrofidagi tog’ 
jinslariga nisbatan yuksak zichlikdagi T massa joylashgan deylik,bu massaning 
tortish kuchi atrofdagi jinslarning tortish kuchidan ortiq bo’lganligidan C va E 
nuqtalardagi shovun chiziqlari T massaga tomon og’ishadi. Natijada sathiy yuza 
KNL yoyi bo’yicha emas, balki KML yoyi bo’yicha o’tadi. 
Yer po’stlog’ini tashkil etgan jinslarning zichligi hozirga qadar to’liq 
o’rganilmaganligi sababli geoidninng aniq shaklini bilish hal qilinishi qiyin bo’lgan 
juda og’ir masaladir. Keyingi yillarga qadar geoid shaklini aniqlash oliy 
geodeziyaning asosiy vazifasi deb hisoblanilar edi. Yerning tabiiy yuzasini aniqlash 
uchun olim M.S.Molodenskiy geoid shakliga to’gri keladigan kvazigeoid deb 
ataladigan yordamchi yuzani taklif etdi. Okeanlar sathida geoid bilan kvazigeoid 
yuzalari bir-biriga mos, lekin quruqlikda ular bir-biridan farq qiladi: tekislikda 
ulardagi farq bir necha santimetr bo’lsa, tog’li rayonlarda eng ko’pi 1 m, baland 
tog’li rayonlarida 2m ga yaqin. Shuning uchun geodeziyada ko’pchilik masalalarni 
yechishda geoid bilan kvazigeoid yuzasi bir-biriga to’g’ri keladi deb qabul qilinadi. 

---

15 
Geoid (kvazigeoid) shakli murakkab bo’lganligidan, uni biron ma’lum geometrik 
shakl bilan ifodalash mumkin emas. Shuning uchun geodezik masalalarni yechishda 
bevosita geoidga asoslanib bo’lmaydi.
Geodezik o’lchashlar geoidni 
aylanma 
ellipsoidga, 
ya’ni 
ellipsoidning kichik o’qi b atrofida 
aylanishidan hosil bo’lgan geometrik 
shaklga yaqin ekanligini ko’rsatdi.