Genetika genetika so'zi grekcha genetikos — tug'ilishga taalluqli, aloqador degan so'zdan olingan. Genetika barcha tirik organizmlarga xos bo'lgan xususiyat — irsiyat va o'zgaruvchanlik qonuniyatlarini o'rganuvchi fandir. Irsiyat

 
 
Jinsni genetik aniqlashning asosiy turlari 
Genetikaning klassik obyekti — meva pashshasining urg'ochisi gomogametali jins /XX/ erkagi geterogametali jins hisoblanadi 
/XY/. Tajribalarda aniqlanishicha, drozofila ko'zining qizil rangda bo'lishini belgilovchi / W/ geni va oq rangini esa uning retsessiv alleli 
"w" ta'min etib, ham ularning har ikkalasi X—jinsiy xromosomada joylashgan. Y—jinsiy xromosomada esa ularning allellari mavjud emas. 
1. Agarda qizil ko'zli urg'ochi pashsha geterozigota genotiplik bo'lsa /X
W
X
W
/, uning bitta X— xromosomasida dominant gen 
"W", ikkinchisida retsessiv gen "w" joylashadi. Shunga ko'ra gametogenez jarayonida urg'ochi pashshalar ikki xil tipda gametalar 
hosil qiladi: 
X
W
va X 
w
xromosomalik. 
Fenotip: qizil ko'zli urg'ochi pashsha. 
Genotip: geterozigota X
W
X
w
Gametalar: 
X
W
X
w
tuxum hujayrasi tuxum hujayrasi 
2. Qizil ko'zli erkak pashshaning X— xromosomasida dominant gen "W" joylashgan bo'lib, uning jufti Y— xromosomada esa rang 
tashuvchi gen yo'q. Zero, erkak pashsha ham ikki tipdagi urug' hujayralari hosil qiladi. Dominant genga ega X— xromosomalik /X
W
/ va 
Y— xromosomalik. 
Fenotip: qizil ko'zli erkak pashsha. 
Genotip: X
W
Y 
Gametalar: X
W
Y 
urug' hujayrasi 
urug' hujayrasi 
Shuni ta'kidlash lozimki, tasvirdan ko'rinishicha, "W" geni bo'yicha erkak pashshalarni na gomozigota, na geterozigota deb atasa 
bo'ladi. Bunday genotiplik individlarni gomozigota deb atash qabul qilingan. 
Mustaqil yechish uchun masalalar 
1. 
Tovuqlarning ayrim turlarida patlarini hoshiyali va oq rang bo'lishini belgilaydigan genlar X— xromosomada joylashgan, 
hoshiyali patlarni ta'minlovchi gen dominant holda irsiylanadi. Ma‘lumki, tovuqlarning makiyonlari geterogametalidir. 
a) 
parranda fermasida oq tovuqlarni xoshiyali xo'rozlar bilan chatishtirildi va F
{
olingan hamma tovuq va xo'rozlar hoshiyali 
bo'lgan edi. F
x
da olingan tovuq va xo'rozlar o'zaro chatishtirilganda F
2
da 594 hoshiyali xo'roz va 607 ta hoshiyali va oq tovuqlar olindi. 
Barcha individlarni genotipini aniqlang. 
b) 
havaskorlarda hoshiyali xo'rozlar va oq tovuqlar bo'lgan. Ularni o'zaro chatishtirishganda avlodda 40 ta hoshiyali xo'roz 
va tovuqlar hamda 38 ta oq tovuq va xo'rozlar olingan. Ota-onalar va duragaylarning genotipini aniqlang? 
2. 
Seleksionerlar ayrim hollarda endi tuxumdan chiqqan jo'jalarning jinsini aniqlashi mumkin. 
Ota-onalar qanday genotipga ega bo'lganda buni amalga oshirish mumkin? 
Ma‘lumki, tillarang geni (jigarrang) kumush (oq) rang geniga nisbatan dominant bo'lib, jinsiy X— xromosomasida joylashgan. 
Erkak jinsi geterogametalidir. 
3. 
Tovuqlarda patining rangini ta'minlovchi gen jinsiy X xromosomada joylashgan holda irsiylanib, Sgen patning chipor, 
b—qora rangda bo'lishini ta'minlaydi. Tajribada chipor tovuq qora xo'roz bilan chatishtirilgan. F
x
da olingan tovuq va xo'rozlar qanday 
genotip va fenotipga ega bo'lgan? F
x
da olingan tovuq va xo'rozlar o'zaro chatishtirilib, F
2
da 80 ta parranda olinsa, ulardan nechtasi chipor, 
nechtasi qora patli bo'ladi? Jinsi bo'yicha qanday ajralish namoyon bo'ladi? 
4. 
Ter bezlari bo'lmagan yigit shu belgi bo'yicha sogiom qizga uylanadi. Ota-onasining va bo'lajak bolalarining genotipini 
aniqlang. (Ushbu belgilarni yuzaga chiqaruvchi genlar X— xromosomada joylashgan bo'lib, ter bezlarining bo'lmasligi retsessiv belgidir). 
5. 
Otasi ko'k ko'zli va daltonik bo'lgan, sogiom, jigarrang ko'zli ayol, ko'k ko'zli daltonizm bo'yicha sog'lom erkak bilan 
turmush qurdi. Bu oilada tug'ilgan bolalar qanday fenotip va genotipga ega bo'lishlari mumkin? Ma‘lumki, ko'zning jigarrang bo'lishi 
autosomada joylashgan dominant gen orqali irsiylanadi. Daltonizm esa X— xromosomada joylashgan retsessiv gen bilan ifodalanadi. 

---

“Nursux Nuri”ATM Mirzayev Husniddin 
6. 
Odamlarda gemofiliya X— xromosomada joylashgan retsessiv gen orqali nasldan naslga o'tadi. Albinizm esa autosomada 
joylashgan retsessiv gen bilan ifodalanadi. 
Ushbu belgilari bo'yicha sogiom ota-onadan ikkala belgi bo'yicha kasal o'g'il tugildi. Ikkinchi farzandi ham ikkita belgi bo'yicha 
kasal bo'lib tug'ilish ehtimolini aniqlang. 
7. 
Daltonik va kar-soqov erkak rangni normal ajrata oladigan, yaxshi eshitadigan ayolga uylandi. Ularda kar-soqov va 
daltonik o'g'il va daltonik, ammo yaxshi eshitadigan qiz tug'iladi. Bu oilada ikkita belgi bo'yicha kasal bo'lgan qiz tug'ilish ehtimolini 
aniqlang. 
(Daltonizm va kar-soqovlik retsessiv belgilardir, faqat daltonizmni belgilovchi gen X— xromosomada, kar-soqovlikni belgilovchi 
gen autosomalarda joylashgan). 
8. 
Gipertrixoz nasldan-naslga Y— xromosoma orqali, polidaktiliya esa autosomada joylashgan dominant gen orqali o'tadi. 
Otasi gipertrixoz, onasi esa polidaktiliya bilan kasallangan oilada ikkala belgi bo'yicha sogiom qiz tug'ilgan. Bu oilada yana ikkala 
belgi bo'yicha sogiom o'g'il va qizlar tug'ilishi mumkinmi? 
9. 
Y xromosomaga bog'liq bo'lgan gipertrixoz belgisi bola 17 yoshga to‘lganidan keyin yuzaga chiqadi. Ixtiozning bir shakli 
retsessiv belgi bo'lib, X xromosoma bilan bog'liq. Har ikkala belgi bo'yicha normal ayol bilan gipertrixozli erkak oilasida ixtioz belgisiga 
ega bo'lgan o'g'il tug'ilgan. Shu bolada gipertrixoz belgisi bo'lishi mumkinmi? lkkita belgi bo'yicha normal farzand tug'ilishi mumkinmi? U 
qanday jinsli bo'ladi?