Geog 1 (38-янги). p65

Atama, tayanch tushuncha va nomlar
Issiq iqlim mintaqalari, o‘simlik vegetatsiyasi, Hind dar-
yosi havzasi, Malakka yarimoroli, Yava oroli, nam va
quruq subtropik.
Nazorat uchun savollar
1. Issiq iqlim mintaqalari deganda nimani tushunasiz?
2. Subtropik iqlim mintaqasida qanday iqlim tiðlari bor?
3. Ekvatorial iqlim mintaqasi Yevrosiyoning qaysi hudud-
larini qamrab olgan?
Amaliy topshiriqlar
1. Issiq iqlim mintaqalarini yozuvsiz xaritaga tushiring.
2. Issiq iqlim mintaqalarini qisqacha izohlab, daftaringizga
yozing.
54-§. Ichki suvlari
Ichki suvlarning joylashishi. Ichki suvlarini yerusti va yer-
osti suvlariga bo‘lib o‘rganish mumkin. Yerusti suvlari daryo,
ko‘l va muzliklar, suv omborlari va kanallardan tashkil topgan.
Eng yirik sersuv daryolar mo‘tadil va musson iqlimli o‘lkalarda
joylashgan. Quruq iqlimli o‘lkalarda daryolar ancha siyrak.
Yevrosiyo daryolari suvlarini beshta havzaga quyadi. Bular —
Shimoliy Muz, Atlantika, Tinch va Hind okeanlari havzalari

---

124
hamda berk havzadir. Yanszi, Xuanxe, Ob, Yenisey, Volga,
Dnepr, Hind, Gang yirik daryolardir. O‘lkamizdagi Amudaryo
va Sirdaryo, Yevropadagi Volga berk havzaning eng yirik dar-
yolari hisoblanadi.
Daryolarning to‘yinish tiðlari. Yevrosiyo daryolari to‘yini-
shiga ko‘ra to‘rt tiðga bo‘linadi: yomg‘ir, qor, muz va yerosti
suvidan to‘yinuvchi daryolar. Lekin daryolar ko‘pincha aralash
holda to‘yinadi. Masalan, yomg‘ir va qor suvlaridan, qor va
muz suvlaridan, muz va yerosti suvlaridan to‘yinadi.
Daryolarning suv rejimi va to‘yinishi yil fasllariga bog‘liq.
Yevrosiyoning eng yirik daryolaridan Volga, Ob (Irtish ir-
mog‘i bilan), Yenisey, Lena, Pechora, odatda, qor va yom-
g‘ir suvlaridan to‘yinib, bahorda to‘lib oqadi va qirg‘oqlaridan
toshib ketadi. Shimolga oqadigan daryolar qishda uzoq vaqt
muz bilan qoplanadi. Musson iqlimli o‘lkalardagi daryolar —
Amur, Xuanxe, Mekong, Gang, Hind va boshqalar musson
yog‘inlaridan to‘yinib, ularning suv sathi yozda keskin ko‘-
tariladi.
Ekvatorial iqlimli Katta Zond orollaridagi daryolar yomg‘ir
suvlaridan to‘yinadi va ularning rejimi yil davomida o‘zgar-
maydi. O‘rta Osiyo daryolari — Amudaryo, Sirdaryo (O‘zbe-
kiston hududidan oqib o‘tadi), Ili, Tarim baland tog‘larning
muz va qor suvlaridan to‘yinib, yozning boshida to‘lib oqadi,
kuzda va qishda keskin kamayadi.
Yevrosiyoda ko‘llar juda ko‘p. Ularning asosiy qismi ma-
terikning shimoliy va sharqiy o‘lkalarida joylashgan. Dunyodagi
eng katta (Kaspiy, 376 ming kv km) va eng chuqur (Baykal
1 620 m) ko‘l ham shu materikdadir. Hosil bo‘lishiga ko‘ra,
tektonik (Baykal, Jeneva, Issiqko‘l), to‘g‘onli (Sarez), vulqon-
li, morena ko‘llari mavjud. Hozirgi zamon muzliklari chuchuk
suvlarning asosiy manbayidir. Shulardan biri Pomir tog‘idagi
Fedchenko muzligi. Uning uzunligi 72 km, qalinligi o‘rta qismida
1 000 m, eni 1 700 — 3 100 m.
Suv oqimiga ko‘ra ko‘llar oqar (Baykal, Onega), oqmas
(Issiqko‘l, Balxash, Kaspiy, Orol) ko‘llarga bo‘linadi. Sun’iy
ko‘llar ham mavjud.

---

125
Materik yerosti suvlariga ham boy. Yirik tekisliklarning tagida
yerosti suvlarining juda katta zaxirasi bor. Geyzerlar, buloq
suvlari ham yerosti suvlarini tashkil etadi.
Ko‘p yillik muzloq yerlar Yevrosiyoning shimoliy qismida
katta maydonlarni egallaydi. Ular yerosti suvi bilan cho‘kindi
tog‘ jinslarining muzlashidan hosil bo‘ladi. Ularning harorati
doimo 0 °C dan past. Doimiy muzloq yerlarning qalinligi
janubdan shimol tomonga ortib boradi (0 — 1 500 m).