Geografiya 10 sinf 2017. indd

7-jadval

O‘zbekiston yaylov tabiat komplekslarining inson faoliyati ta’sirida o‘zgarishi prognozi

Tabiat kompleksi	Ta’sir etuvchi omillar
	Сhorva boqish	Daraxt va bu- talarni qirqish	Texnik eroziya: avtomobil va boshqa mexa- nizmlar harakati	Ihotazor- larni vujudga keltirish, yaylovlar mah- suldorligi- ni oshirish	Ehtimol qilinayotgan tabiiy geografik jarayonlar	Prognoz qilinayotgan o‘zgarishlarning asosiy yo‘nalishlari
1	2	3	4	5	6	7
Plato va qoldiq balandliklarning bo‘z-qo‘ng‘ir tuproqlarida shuvoq va sho‘ra mavjud	Kuchsiz	Kuchli	Betartib harakat kuchli	Hozirgacha amalga oshi- rilmagan	Avtomobil yo‘llarida deflyatsiya kuchayadi, tuproq yo‘qolib boradi	Ustyurtning markaziy qismida tuproq va o‘simlik 10- 20 % kamayishi mumkin
Botiqlardagi sho‘r- xoklar galofitlar, ba’zan sho‘r bilan band	Kuchsiz	Joylarda kuchli	Kamroq		Deflyatsiya, burg‘ulash nati- jasida ko‘p hajmda suv chiqariladi, ko‘l, botqoq vujudga keladi	Butalar qirqilishi kuchayadi, yangi ko‘l, ko‘lmak va botqoqliklar tarkib topadi
Qumli tekisliklarda psammofitlar tarqal- gan	Borgan sari kucha- yadi	Qirqish kamayishi mumkin, lekin uzoq yaylovlarda kuchayadi	Yangi konlarni qidirish jarayonida kuchayadi	Sur’ati nihoyatda past	Aholi punktlari atrofida va burg‘ulash maydonida bar- xanlar maydoni kengayadi	Harakatdagi qumliklarning may- doni kengayadi, yaylovlarning mahsuldorligi kamayadi
Deltalarning taqirli tuproqlarida va taqirlarda boyali- chli qora saksovul mavjud	Kuchsiz	Joylarda kuchli	Joylarda kuchayadi		Avtomobillarning betartib harakati deflyatsiyani kuchaytiradi	Tuproqning deflyatsiyaga berilishi kuchayadi, ularning maydoni 15–25 % ga yetadi

67

Dengiz tekislikla- ridagi qum va sho‘r- xoklarda psam- mofitlar tarqalgan			Kamroq	Amaliy ishlar bosh- lanmagan	Sho‘rxoklar taqirli va qoldiq sho‘rxoklarga evolyutsiya yo‘li bilan o‘tadi, deflyatsiya kuchayadi	Barxanli qumlarning maydoni ken- gayadi, sho‘rxoklarning yuzasi sho‘rsizlanadi, keyinchalik o‘sim- lik bilan qoplanishi kuchayadi
Past tog‘larda shuvoqzorlar bo‘z- qo‘ng‘ir tuproqlarni egallagan	Kuchsiz		Kelajakda harakat kuchayadi		Texnogen jarayonlar kucha- yishi bilan terrikon va kar- yerlarning soni ko‘payadi	Texnogen landshaftlar va buzilgan yerlar maydonlari kengayadi
Tog‘oldi prolyuvial tekisliklardagi bo‘z- qo‘ng‘ir tuproqlarda sho‘rali shuvoqzorlar tarqalgan	Kuchli		Ma’lum yo‘llar bo‘yicha kelajakda kuchayadi	Nihoyatda past	Burg‘ulash va avtomobillar harakatining kelajakda kuchayishi deflyatsiya va eroziyani katta miqyosda tezlashtiradi	Relyefning o‘ydim-chuqurligi oshadi, yaylovlar ishdan chiqadi
Deltalarda o‘tloq tuproqlarda qamishzorlar, qoldiq sho‘rxoklarda turli o‘tli yulg‘unzorlar, taqirlarda qora saksovul mavjud	Kuchli	Kamayishi mum- kin	Joylarda kuchayadi	Nihoyatda past	Amudaryo deltasida deflyatsiya, yaylovlar buzilishi, to‘qaylar qurishi kuchayadi	Qum relyef shakllari vujudga kela- di, yaylovlar mahsuldorligi pasayadi
Tog‘oldi, adir va past tog‘lardagi bo‘z tuproqlarda turli o‘tli dasht mavjud	Kuchli	Joylarda kuchli	Betartib harakat kuchli	Amalga oshirilma- gan	Tuproqning deflyatsiya, ero- ziyaga berilishi va yaylovlarning degradatsiyasi tezkor	Relyef o‘ydim-chuqurligi orta- di, yaylovlarning mahsuldorligi pasayadi
Past va o‘rtacha ba- landlikdagi tog‘larda turli o‘tli bug‘doyiqlar o‘sadi	Kuchli	Kuchli	Tartibli	Nihoyatda past	Betartib mol boqish, qiya yerlarni haydash, daraxtlarni qirqish tabiiy jarayonlarning vujudga kelishini kuchaytiradi	Tuproqning yuvilishi, jar eroziyasi, surilma, sel kuchayadi
Baland tog‘lar yon- bag‘irlaridagi och qo‘ng‘ir tuproqlarda kserofitlar shashir bilan almashib keladi	Kuchsiz				Tabiiy jarayonlar harakatida insonning ta’siri kuchsiz	Tabiat komplekslari tabiiy holda rivojlanadi

O‘zbekiston tabiat komplekslarining o‘zgarishini prognozlash. O‘zbekistonda shakllangan tabiat komplekslari rivojlanishi va tuzilishi- ning asosiy qonuniyatlarini, ularda vujudga keladigan tabiiy geografik jarayonlarni, inson faoliyati ta’sirida ro‘y beradigan o‘zgarishlarni o‘rganish asosida kelajakdagi o‘zgarishlarning asosiy yo‘nalishlarini prognoz qilish mumkin (7-jadval).

O‘zbekistonda, asosan, tekislik, tog‘oldi va tog‘ tabiat komplekslari tarqalgan, shuning uchun prognozlash ishlari ikki yo‘nalishda olib bo- rilishi lozim.

O‘zbekistonda tekislik tabiat komplekslaridan hozirgi paytda, asosan, chorvachilik va sug‘orma dehqonchilik maqsadlarida foydalaniladi. Foydali qazilmalar topilgan joylarda konchilik sanoatida foydalaniladi. Inson xo‘jalik faoliyatiga bog‘liq holda tekislik tabiat komplekslari turli darajada o‘zgargan.

Tog‘oldi va tog‘ tabiat komplekslarida xo‘jalik faoliyati xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Tog‘oldi tabiat komplekslari kuchli o‘zgargan, adir- lar va past tog‘lar kamroq o‘zgargan, o‘rtacha va baland tog‘lar tabiat komplekslari kuchsiz o‘zgargan hisoblanadi.

Prognoz, geografik prognoz, geografik prognozlash, geografik prognoz muddat- lari, geografik prognoz turlari, sayyoraviy, mintaqaviy va mahalliy geografik prognozlar.

1. 
   Geografik prognozlash deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Geografik prognozlar qanday muddatlarga tuziladi?
   
3. 
   Tabiat komponentlarining qanday xususiyatlari atrof-muhit ifloslanishini kamay- tirishi mumkin?
   
4. 
   O‘zingiz yashab turgan joyda tabiiy muhit qanday omillar ta’sirida o‘zgarayot- ganini daftaringizga yozing.