Geografiya 10 sinf 2017. indd

Mintaqalar
Asosiy geosiyosiy voqeliklar

21-§. JAHONDAGI ZAMONAVIY GEOSIYOSIY VAZIYAT. DAVLATLARNING INTEGRATSION UYUSHMALARI

Jahon siyosiy sahnasidan kontinental davlatlar qudratini namoyon etuvchi Sobiq Ittifoqning parchalanib ketishi ko‘plab siyosiy o‘zgarishlarning yuzaga kelishiga sababchi bo‘ldi. Uzoq davrlardan buyon ikki qutbli ya’ni bipolyar bo‘lgan dunyoda qisqa fursat ichida bir qator geosiyosiy markazlar shakllandi.

Ma’lumki, Yevropa jahon mintaqalari orasida eng ko‘p turli siyosiy ja- rayonlar va o‘zgarishlarni boshidan kechirgan mintaqa hisoblanadi. Pots- dam shartnomasi urushdan keyingi davrlarda G‘arbiy Yevropaning AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya davlatlari yordamida siyosiy jihatdan yuk- salishi, kapitalistik munosabatlarga asoslangan iqtisodning rivojlanishiga sababchi bo‘ldi. Sharqiy Yevropa davlatlarining siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi esa Sobiq Ittifoq davlati ta’sirida amalga oshgan va bu yerda sotsialistik tuzum asosiy mafkuraga aylangan.

Urush talofatlari bartaraf etilgach, ushbu subregionning asosiy davlatlari hamkorlikda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga erishish, sharqiy davlatlarda yuzaga kelgan sotsialistik tuzumning g‘arbiy hududlarga yoyilishining oldini olish maqsadida keyinchalik jahondagi eng kuchli integratsion uyushmalardan biri deb tan olingan Yevropa Ittifoqi shakllantirildi. Sharqiy Yevropa hududida sotsialistik tuzum yemirilgach, undagi davlatlarni o‘z geosiyosiy nazoratida ushlash maqsadida 2004–2013 yillar oralig‘ida subregionning 11 ta davlati Yevropa Ittifoqi tarkibiga kiritildi.

Yevropa davlatlari iqtisodiyotida 2008-yil yuz bergan moliyaviy- iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlari hali ham sezilib turgan davrda Afrika va Yaqin Sharq davlatlarida yuz berayotgan turli siyosiy notinchliklar natijasida mintaqa hududiga katta miqdorda migrantlarning kirib kelishi bir qator siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy muammolarning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lmoqda. Turli toifadagi migrantlar bilan birga Yevropaga turli g‘oyalar, turli madaniyat va urf-odatlar ham kirib kelmoqda. Bu esa o‘z navbatida migrantlar va tub aholi o‘rtasida turli ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda.

1776-yil Angliyaning Amerikadagi 13 ta mustamlakasi o‘z siyosiy mustaqilligini e’lon qildi. Asosan, zamonaviy AQSH hududining shimo- li-sharqiy va sharqiy qismlarini egallagan 13 ta shtat keyingi davrlarda o‘z hududlarini kengaytirish maqsadida bu yerdagi turli davlatlarga tegishli bo‘lgan bir qism yerlarni sotib olgan bo‘lsa (masalan: Fransiyadan Lui- zianani, Rossiyadan Alyaskani), janubiy va markaziy shtatlarning katta qismini esa urushlar natijasida Ispaniya, Meksika kabi davlatlardan tortib oldi. XIX asrning oxiridan boshlab, avval meridinal yo‘nalishda butun Amerika qit’asini, keyinchalik esa Yevropa, Osiyo, Afrika va Avstraliya hamda Okeaniya hududlari nazoratini sekin-astalik bilan qo‘lga kiritdi. Hozirgi davrda AQSH o‘zining asosiy raqiblari deb bilgan Rossiya, Xi- toy, Germaniya, Eron, islom diniga e’tiqod qiluvchi Arab davlatlari atro- fida o‘z geosiyosiy tayanch nuqtalarini shakllantirib, ularni qirg‘oqbo‘yi

hududlariga chiqish imkoniyatini iloji boricha cheklashga harakat qilmoq- da. Shu orqali bir qutbli dunyoni shakllantirib, butun dunyo mintaqalarini nazoratini qo‘lga olishga intiladi.

SSSRning parchalanishi uning eng qudratli davlati hisoblangan Rossiya oldida bir tarafdan ichki ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni hal etish, ikkinchi tarafdan, qaytadan jahondagi siyosiy mavqeyini tiklashdek murakkab vazifani ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Rossiya o‘z muammolarini hal etish uchun zarur bo‘lgan vaqtni qo‘ldan boy bermaslik uchun, avvalo, MDH hududida tinchlikni saqlanib turishidan manfaatdordir. Shu bilan birga g‘arb ta’siriga tushib qolayotgan MDH davlatlarini o‘z ta’sir doirasida saqlab turishga ham harakat qilmoqda.

Sobiq sho‘rolar tizimidan qolgan ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatga ega bo‘lgan ichki, Rossiyaning ta’sir doirasini toraytirishga qaratilgan NATO hududining sharqqa qarab kengayib borishi, xalqaro terroristik va boshqa guruhlarning Rossiya geosiyosiy mavqeini pasaytirishga bo‘lgan harakatlari ko‘rinishidagi tashqi omillar uning jahondagi asosiy geosiyosiy markazlaridan biriga aylanishiga to‘sqinlik qilmoqda.

Jahonning qadimiy madaniy markazlaridan biri bo‘lgan Xitoyda 1910- yil monarxiya tuzumining ag‘darilishi Sharqiy Osiyo mintaqasida katta o‘zgarishlarning yuz berishiga sababchi bo‘ldi. 1949-yil ichki siyosiy kelishmovchiliklarni SSSR yordamida hal qilgan kommunistik partiya bu yerda sotsialistik tuzumni o‘rnatishga erishdi. Bugungi Xitoy geosiyosati davlatning izchil iqtisodiy rivojlanishi, sotsialistik rejali iqtisodiyotdan erkin bozor munosabatlariga o‘tishiga qaratilgan. Xitoyning 1976–1989-yillardagi rahbari Den Syaopin tomonidan ishlab chiqilgan konsepsiya asosida Xitoyda iqtisodiyot va jamiyatni erkinlashtirish borasidagi islohotlar bosqichma- bosqich amalga oshirilmoqda. Qisqa fursatda iqtisodiyotda ijobiy natijalarga erishildi. Buni Xitoyning umumiy YMM ko‘rsatkichiga ko‘ra jahonda birinchi o‘rinni egallashida ham ko‘rish mumkin. 2016-yil ma’lumotlariga ko‘ra, jahon umumiy YMMning 17,8 % ga yaqini aynan ushbu davlat hissasiga to‘g‘ri keladi. Tabiiyki, iqtisodiy qudratini oshirib borayotgan Xitoy jahonda o‘zining geosiyosiy ta’sir doirasini ham kengaytirishga intilmoqda. U birinchi navbatda, yaqin qo‘shnilari, katta tabiiy, ijtimoiy va iqtisodiy resurs imkoniyatiga ega davlatlar bilan aloqalarini mustahkamlab bormoqda.

Ma’lumki, Yaqin Sharq davlatlari o‘ta qulay geosiyosiy o‘ringa ega. Uch qit’a – Yevropa, Osiyo va Afrika chorrahasida joylashganligi mintaqaga

ko‘plab yirik davlatlarning geoosiyosiy qiziqishlariga sabab bo‘ladi. So‘nggi yillarda bu yerda topilgan energiya resurslarining katta zaxirasi bu qiziqishning yanada ortishiga olib kelmoqda. Shu bilan birga bu hudud jahonning eng notinch mintaqalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Bunga, birinchi navbatda, diniy omil asosiy sababchi hisoblanadi.

1947-yil 29-noyabrda BMT tomonidan taklif etilgan rejaga muvofiq Falastin hududlarida yahudiy va arab davlatlari tashkil etish ko‘zda tutildi. 1948-yil 14-mayida bu hududda yahudiy diniga e’tiqod qiluvchi Isroil davlatining tashkil topishi arab davlatlarining noroziliklariga sabab bo‘ldi. Natijada, 1948-yil 15-may arab davlatlar ligasi o‘z qo‘shinlarini Falastin yerlariga olib kirdi. Harbiy harakatlar uzoq muddat davom etmagan bo‘lsa- da, u hozirgacha o‘z yechimini topmagan “Falastin - Isroil” muammolarining shakllanishiga olib keldi.

Bundan tashqari, so‘nggi yillarda mintaqa hududining Suriyaga tegishli hududlariga kelib o‘rnashgan radikal islom guruhlari tomonidan tashkil etgan davlatchilik ko‘rinishining yuzaga kelishi, unga qarshi avval Suriya Armiyasi, so‘ngra Rossiya, AQSH, bir qator Yevropa davlatlari ittifoqi birlashgan qo‘shinlarining kurashi mintaqadagi geosiyosiy vaziyatning yomonlashuviga olib kelgan. Harbiy harakatlar olib borilayotgan hududlarda tinch aholining o‘z uylaridan bosh olib ketishlariga, mavjud iqtisodiy obyektlarning yakson bo‘lishiga sababchi bo‘lmoqda. Yaqin Sharq davlatlari muammosi jahon siyosiy hayotidagi hal qilinmagan munozarali masalalardan biri hisoblanadi.