Geografiya fanini o‘qitishda ilg’or xorijiy tajribalar hamda zamonaviy yondashuvlar. Tayanch tushunchalar

Vengriya maktablarida geografiya ta’limi 7 yil davom qiladi. 4 yil asosiy
(5-8 sinf) va 3 yil (9–10-11 sinf gimnaziyada). Darslar haftada 2 soat. Geografiya 
ta’limi jarayonida 65% vaqt yangi mavzuni bayon qilishga, 3% ekskursiyalarga, 29% 
amaliy mashg‘ulotlarga ajratiladi. Keyingi paytlarda Vengriya gimnaziyalarida 
geografiyaga ajratilgan soatlar kamaytirilishi kuzatilmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda xalq maorifiga keyingi yillarda katta e’tibor 
berilmoqda. Masalan, Osiyoning ko‘pgina mamlakatlarida 1985 yilgacha xalq ta’limi 
uchun ajratilgan mablag‘ 20 barobardan ortiq o‘sdi. Ayniqsa, Malayziya, Saudiya 
Arabistoni, Iordaniya, Singapur, Janubiy Koreya, Tailand, Suriya, Hindiston, Pokiston, 
Turkiya kabi malakatlarda xalq maorifi rivojlanishi ancha yuqori bo‘ldi.
Osiyodagi ko‘pchilik mamlakatlarda bolalar 5-7 yoshdan boshlab maktabga bora 
boshlaydilar. Bangladesh, Birma, Livan, Pokiston, Shri-Lankada maktabga 5 yoshdan 
boradilar.

---

Sharqning eng ilg‘or mamlakatlaridan biri Yaponiyada fuqaroni, yoshlarni 
tarbiyalashning eng samarali va ta’sirchan usulidan foydalaniladi. Bunday tarbiyaning 
asosiy maskani sifatida maktab tanlangan. Chunki maktabda bola bilim olishdan 
tashqari shaxs sifatida ham shakllanadi. Kunchiqar mamlakatda fuqaro tarbiyasi 
«axloqiy tarbiya» tizimi doirasida amalga oshiriladi. Rasmiy hujjatlarda «axloqiy 
tarbiya» tizimi quyidagicha nomlanadi:
1) «xarakterni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim»;
2) «davlat uchun maqbul axloqiy sifatlarni tarbiyalashga qaratilgan faoliyat»;
3) «fuqarolik axloqi asoslarini tarbiyalash».
Aslida, bu tizim millatni tarbiyalash tizimi vazifasini o‘taydi. Undan qudratli 
g‘oyaviy ta’sir vositasi sifatida ham foydalaniladi. Ko‘pchilik olimlarning fikricha, 
aynan «axloqiy tarbiya» tizimi Yaponiya mamlakati iqtisodiy ravnaqining g‘oyaviy 
asosini tashkil etadi. Chunki bu tizim ishlab chiqarishda ma’naviy salohiyatdan 
unumli foydalanishga yo‘naltirilgan.
Osiyodagi ko‘pchilik mamlakatlarda majburiy talim 5 yildan 10 yilgacha, o‘rta 
maktabda o‘qishni davom ettirish esa 4 yildan 8 yilgacha.
Geografiya uchun dasturlari ko‘pchilik davlatlarda bir xil bo‘lib, mamlakatning tabiiy 
va iqtisodiy geografiyasini o‘rganishga bag‘ishlanadi.
Keyingi paytlarda rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘quv dasturlari geografiya 
darsliklari mamlakat xalq xo‘jaligi ehtiyojlarini e’tiborga olgan holda tuzilmoqda va 
yaratilmoqda.
Chet el davlatlari geografiya ta’limida epg ko‘p qo‘llaniladigan usullar 
quyidagilar hisoblanadi. AQSH, Buyuk Britaniya, Yangi Zelandiya, G‘arbiy Yevropa 
davlatlarida evristik suhbat metodi keng tarqalgan. Bunda asosiy e’tibor o‘quvchilarni 
ko‘proq mustaqil bilim olishga, kichik tadqiqotlar qilishga o‘rgatishdan iborat. 
Kartinalar, turli xil hujjatlar, vositalar asosida muammolar savollar o‘quvchilar 
diqqatiga havola etiladi.
Tarqatma kartochkalar usulida turli chizmalar jadvallar, xaritalar turlicha xatoliklarga 
yo‘l qo‘yib tuziladi va tarqatiladi, o‘quvchilar yo‘l qo‘yilgan o‘sha xatolarni mustaqil 
topishlari talab qilinadi. Turli xil misol va masalalar yechish ham o‘quvchilarning 

---

darsga bo‘lgan qiziqishlarini oshirish tufayli ulardan keng qo‘llaniladi, o‘quvchilarda 
ishbilarmonlik, uddaburonlik xislatlarini shakllantirish uchun xam ko‘proq misol va 
masalalardan foydalaniladi. Tayyor mahsulotni qaerlarda sotish, transport xarajatlarini 
aniqlash, mehnat resurslaridan unumli foydalanish kabilar misol va masalalar 
yechishsiz amalga oshmaydi.
Matnlar, ya’ni javoblar to‘g‘ri noto‘g‘ri tarzda aralashtirib borilishi shulardan 
to‘g‘rilarini raqamlar bilan belgilab ajratish keng tarqalgan usullardan hisoblanadi.
Statistik manbalar bilan ishlash, kartografik qo‘llanmalardan foydalanish, matematik 
modellashtirish keng tarqalgan o‘qitish usullari hisoblanadi. Ayniqsa diskussiya, 
tortishuvlar rivojlangan mamlakatlar geografiya ta’limida keng tarqalgan.